Res Rustica

Quo ne longiore exordio legentem fatigemus, unum quasi exemplum subiciemus, -quo possit omne genus surculi dissimilibus [*]()arboribus inseri. [*](aptato Se: apto Aa. ) [*](alterius scripsi: altero Aac: alte S. ) [*](quo edd. ex libro de Arboribus 26, 9: quod SAac. ) [*](succus add. edd. ex libro de Arboribus l.c.: om. SAac. ) [*](avocari S: vocari Aac. ) [*](ne cui edd. ex libro de Arboribus l.c.: necuim SA: nec humi a: ne vim c. ) [*](veluti quandam edd. ex libro de Arboribus l.c.: vel antequam SAa: ut antiquum c. ) [*](tantum c: tantos SAa. ) [*]( omni generi c: omni genere A: omne genere S: om. a. ) [*]( dissimilibus scripsi: dissimilis S: dimissis Aac. )

Post biennium, cum iam satis amplum incrementum ceperit, ramum olivae, qui videtur nitidissimus, deflecte, et ad crus arboris ficulneae religa: atque ita amputatis ceteris ramis, ea tantum cacumina,[*]()quae inserere voles,[*]()relinque; tum arborem fici detrunca, plagamque leva, et mediam cuneo finde.

Cacumina deinde olivae, sicuti matri cohaerent, ex utraque parte adrade, et ita fissurae fici insere, cuneumque exime, diligenterque ramulos colliga, ne qua vi revellantur.[*]()Sic interposito triennio coalescet ficus cum olea, et tum demum quarto anno, cum bene[*]()coierint,[*]()velut propagines, ramulos olivae a matre resecabis. Hoc modo omne genus in omnem arborem inseres. At prius quam finem [*]()libri faciamus, quoniam fere species [*]()surculorum omnes persequimur prioribus [*]()libris, de cytiso praecipere [*]()nunc parvum [*]()ac tempestivum est.15, [*]() [*](scrobe SAac. ) [*](pedes SAac. ) [*](possit ea contingere S: positae contingere ac: positae tangere A. ) [*](in om. SAac. ) [*](cacumine ac: cacumineris SA. ) [*](quae inserere voles add. edd. ex libro de Arboribus 27. 3: om. SAac. ) [*](revellantur ac: revellatur SA. ) [*](bene cdd. ex libro de Arboribus 27. 4: ene S: eno Ac: eo a. ) [*](coierit SAac. ) [*](finem A ac: fine S. ) [*](species a: specimus S: spes c. ) [*]( prioribus a: priores SAc. ) [*]( incipere SAac. ) [*]( parvum Aac: pravum S. ) [*]( puto A: fuit Sa: om. c. ) [*]( post puto add. nunc (hunc c) arboris praecipientes opportune eius meminerimus SAac. )

Cytisum in agro esse quam plurimum maxime refert, quod gallinis, apibus, ovibus, capris, bubus quoque et omni generi pecudum utilissimus est: quod ex eo cito pinguescit, et lactis plurimum praebet ovibus,1 tum 2 etiam 3 octo mensibus viridi eo pabulo uti et postea arido possis. Praeterea in quolibet agro quamvis macerrimo celeriter comprehendit:

omnem iniuriam sine noxa patitur. Mulieres quidem si lactis inopia premuntur, cytisum aridum in aqua macerare oportet, et cum tota nocte permaduerit, postero die expressi succi ternas heminas permiscere modico vino, atque ita potandum dare: sic et ipsae [*]()valebunt, et pueri abundantia lactis confirmabuntur. Satio autem cytisi vel autumno circa idus Octobris, vel vere fieri potest.

Cum terram bene subegeris, areolas facito, ibique velut ocimi semen cytisi autumno serito. Plantas deinde vere disponito, ita ut inter se quoquoversus quattuor pedum spatio distent. Si semen non habueris, cacumina cytisorum vere deponito, et stercoratam terram circumaggerato.

Si pluvia non incesserit, rigato quindecim proximis diebus: simulatque novam frondem agere coeperit, sarrito, et post triennium deinde caedito, et pecori praebete Equo [*]()abunde est viridis pondo xv, bubus pondo vicena, ceterisque pecoribus pro portione virium.[*]()Potest [*]() [*](ovibus add. edd. ex libro de Arboribus 28. 1: om. SAac. ) [*](cum SAc: tum a. ) [*](ovis post etiam add. SAc: iovis quod a. ) [*](ipsa SAa: ipse c. ) [*](equo edd.: aeque SA: eque ac. ) [*](virium Aac: virum S. ) [*](potest Ac: potes S: om. a. a Presumably at one feeding. )

Cytisum cum aridum facere voles, circa mensem Septembrem, ubi semen eius grandescere incipiet, caedito, paucisque horis, dum flaccescat, in sole habeto: deinde in umbra exsiccata, et ita condito. Hactenus de arboribus praecepisse abunde est, reddituro pecoris curam et remedia sequenti volumine.

Scio quosdam, Publi Silvine, prudentes agricolas pecoris abnuisse curam, gregariorumque pastorum velut inimicam suae professionis disciplinam constantissime repudiasse. Neque infitior id eos aliqua ratione fecisse, quasi [*]()sit agricolae contrarium pastoris propositum: cum ille quam maxime subacto et puro solo gaudeat, hic novali graminosoque; ille fructum e terra speret, hic e pecore; ideoque arator abominetur, at contra pastor optet herbarum proventum.

Sed in his tam [*]()discordantibus votis est tamen quaedam societas atque coniunctio: quoniam et pabulum e [*]()fundo plerumque domesticis pecudibus magis quam alienis depascere ex usu est, et [*]()copiosa stercoratione, quae contingit e gregibus, terrestres fructus exuberant.

Nec tamen ulla regio est, in qua modo frumenta gignantur, quae non ut hominum [*]()ita armentorum adiutorio colatur.[*]()Unde etiam iumenta et armenta nomina a re [*]()traxere, quod [*](qua SA1. ) [*](in hia tam R: in ista SA1. ) [*](ex Lundström: et SA1: e A2: est c. ) [*](ex usu est et Schneider: exueste S: exuestet AR. ) [*](hominum S: omnium AR. ) [*](adiutorio colatur Schneider: adiuratorio colatur S adiurator inculator A: adiurator inculatur A2. ) [*](nomina a re Lundström: nominare S: nom are A. )

Nam in rusticatione vel antiquissima est ratio pascendi eademque [*]()quaestuosissima, propter quod nomina quoque pecuniae et peculii tracta videntur a pecore: quoniam et solum id [*]()veteres possederunt, et adhuc apud quasdam gentes unum hoc usurpatur divitiarum genus: sed [*]()ne apud nostros quidem colonos alia res uberior.[*]()Ut etiam M. Cato prodidit,[*]()qui consulenti, quam partem rei rusticae exercendo celeriter locupletari posset [*]()respondit: Si bene is pasceret;[*]()rursusque interrogant, quid deinde faciendo satis uberes fructus percepturus esset, affirmavit: Si mediocriter pasceret.

Ceterum de tam sapiente viro piget dicere, quod eum quidam auctores memorant eidem quaerenti, quidnam [*]()tertium in agricolatione quaestuosum esset, asseverasse, si quis vel male pasceret; cum praesertim maius dispendium sequatur inertem et inscium [*]()pastorem, quam prudentem [*]()diligentemque compendium.[*]()De secundo tamen responso dubium [*](subvectando R: subiectando S: subtectando A. ) [*](eandemque SA. ) [*](id Lundström: in SA. ) [*](sed S: et AR. ) [*](re superior SAR. ) [*](prodidit S: reddidit AR. ) [*](posset S: possit AR. ) [*](is pasceret Lundström: ipsasciret S: ipsas geret A. ) [*](quidam SA. ) [*](scium SAR. ) [*](prudenti SAR. ) [*](conpendium S2: conprendium S1A. a The author here derived iumentum from iuvare, to aid, and armentum from arare, to plough. In the latter case the )

Quam ob causam nos hanc quoque partem rei rusticae, Silvine, quanta valuimus industria, maiorum secuti [*]()praecepta posteritati mandavimus. Igitur cum sint duo genera quadrupedum, quorum alterum paramus in consortium operum, sicut bovem, mulam, equum, asinum; alterum voluptatis ac reditus et custodiae causa, ut ovem, capellam, suem, canem: [*]()de eo genere primum dicemus, cuius usus [*]()

nostri laboris est particeps. Nec dubium, quin, ut ait Varro, ceteras pecudes bos honore superare debeat, praesertim in Italia, quae ab hoc nuncupationem. traxisse creditur, quod olim Graeci tauros italos vocabant,[*]()et in ea urbe, cuius moenibus condendis mas [*]()et femina boves aratro terminum signaverunt, vel, ut antiquiora repetam,[*]()quod item Atticis [*]()Athenis Cereris et Triptolemi fertur minister: quod inter fulgentissima sidera particeps caeli sit: [*]()quod deinde laboriosissimus adhuc hominis socius in agricultura: cuius tanta fuit apud antiquos [*]()veneratio, ut tam capitale esset [*]()bovem necuisse, quam civem. Ab hoc igitur promissi operis capiamus exordium. [*](secuti S: sicuti AR. ) [*](tamen SAR. ) [*](usum SAR. ) [*](vocant SAR. ) [*](condendis mas S: condendissimas A. ) [*](vel, ut antiquiora repetam Lundström ex cit. Mulomedicina Chironis (Ed. Oder): petam SA. ) [*](atticus SAR. ) [*](caelis SA: ccli R. ) [*](aputanti quis S1: apud antiquis A1: apud antiquos S2A2. ) [*](capitales set S: capitales et AR. )

Quae in emendis bubus sequenda quaeque vitanda sint, non ex facili dixerim; quoniam pecudes pro regionis caelique statu et habitum 1 corporis et ' ingenium animi et pili colorem gerant. Aliae formae sunt Asiaticis, aliae Gallicis, Epiroticis aliae. Nec tantum diversitas provinciarum, sed ipsa quoque Italia partibus suis discrepat. Campania plerumque boves progenerat albos et exiles, labori tamen et culturae patrii soli non inhabiles.

Umbria vastos et albos; eademque rubios;[*]()nec minus probabiles animis quam corporibus. Etruria et Latium compactos, sed ad opera fortes. Apenninus durissimos omnemque difficultatem tolerantes, nec ab aspectu decoros. Quae cum tam varia et diversa [*]()sint, tamen quaedam quasi communia et certa praecepta in emendis iuvencis arator sequi debet; eaque Mago Carthaginiensis ita prodidit, ut nos deinceps memorabimus.