Res Rustica

Aestivis deinde mensibus non aliter ac si repastines, totum stercilinum rastris permisceri oportet, quo facilius putrescat et sit arvis idoneum. Parum autem diligentis existimo esse agricolas, apud quos minores singulae pecudes tricenis diebus minus quam singulas itemque maiores denas vehes stercoris efficiunt totidemque singuli homines, qui non solum ea purgamenta, quae ipsi corporibus edunt, sed et quae colluvies cohortis et [*](serpentum noxam Ald., Gesti. ) [*](separari R, Ald., Gesti., Schn. ) [*](quodque Ursinus, Schn. ) [*](egerenda R, Lundstrōm: erigenda SA, vett. edd.: congerenda vulgo. ) [*](adsiboum mores (more A) SA1. a I. 6. 21-22. b So Varro, R.R. I. 38. 3; Pliny, N.H. XVII. 57. )

Illud quoque praecipiendum habeo, stercus omne, quod tempestive repositum anno requieverit, segetibus esse [*]()maxime utile, nam et vires adhuc solidas habet et herbas non creat; quanto autem vetustius sit, minus prodesse, quoniam minus valeat. Itaque pratis quam recentissimum debere inici, quod plus herbarum progeneret; idque mense Februario luna crescente fieri oportere, nam ea quoque res [*]()aliquantum faeni fructum adiuvat. De cetero usu stercoris, qualis in quaque re debeat esse, tum dicemus, cum singula persequentur.

Interim qui frumentis arva praeparare volet, si autumno sementem facturus est, mense Septembri, si vere, qualibet hiemis parte modicos acervos luna decrescente disponat,3 ita ut plani loci iugerum duodeviginti,4 clivosi quattuor et viginti vehes stercoris teneant; et ut paulo prius dixi, non antea dissipet cumulos, quam erit saturus.[*]()Si tamen aliqua causa eum [*]()tempestivam stercorationem facere prohibuerit, secunda ratio est, ante quam sariat, [*]()more seminantis ex aviariis pulverem stercoris per segetem spargere;

si et is non erit, caprinum manu iacere atque ita terram sareulis permiscere. Ea res laetas segetes reddit. Nec ignorare colonos oportere reor,[*]()sicuti refrigescere agrum, qui non stercoietur, ita peruri, si nimium stercoietur, magisque conducere [*](repositum esse om. SA. ) [*](res om. SA. ) [*](disputat SA. ) [*](duo et viginti R: duodecim Gesn. ) [*](arturus SA: araturus Schn., praeeunte Pontedera. ) [*](eum om. R, edd. plerique. ) [*](sarias R: seras Schn. ) [*](oportere (reor s. re scr. man. alt. S) SAR: oportet edd. ante Lundström. )

Nee dubium quin aquosus ager maiorem eius copiam, siccus minorem desideret, alter quod adsiduis umoribus rigens hoc adhibito regelatur, alter quod per se tepens siccitatibus hoc[*]()adsumpto largioribus[*]()torretur;[*]()propter quod nec deesse ei talem materiem nec superesse oportet.

Si tamen nullum genus stercoris suppetet, multum proderit fecisse quod Marcum Columellam patruum meum, doctissimum et diligentissimum agricolam, saepe numero usurpasse memoria repeto, ut sabulosis [*]()locis cretam ingereret, cretosis ac nimium densis sabulum, atque ita non solum segetes laetas excitaret verum etiam pulcherrimas vineas efficeret.

Nam idem negabat stercus vitibus ingerendum, quod saporem vim corrumperet, melioremque censebat esse materiam vindemiis exuberandis congesticiam vel de vepribus vel denique aliam quamlibet arcessitam et advectam humum. Iam vero et ego reor, si deficiatur omnibus rebus agricola, lupini certe praesidium expeditissimum non deesse; quod cum exili loco [*]()circa Idus Septembris sparserit et inaraverit idque tempestive vomere vel ligone succident, vim optimae stereorationis exhibebit.

Succidi autem lupinum sabulosis locis oportet, cum secundum florem, lubricosis, [*]()eum tertium egerit.Illic, dum tenerum est, con- [*](ad hoc 5.4. ) [*](largiore R, et vulgo ante Lundstrōm. ) [*](tolleretur SA. ) [*](pabulosis SA. ) [*](sola SA: solo Schn. ) [*](lubricosis SA, Lundstrōm: rubricosis R, et vulgo. )

Atque haec arator exsequi poterit, si non solum quae rettuli genera pabulorum providerit, verum etiam copiam faeni, quo melius armenta tueatur, sine quibus terram commode moliri difficile est; et ideo necessarius ei cultus est etiam prati, cui veteres Romani primas in agricolatione tribuerunt.

Nomen quoque indiderunt ab eo, quod protinus esset paratum nec magnum laborem desideraret. Marcus quidem Porcius et illa commemoravit, quod nec tempestatibus adfligentur ut aliae partes ruris minimeque [*]()sumptus egens per omnis annos praeberet reditum neque eum simplicem, cum etiam in pabulo non minus redderet quam in faeno.

Eius igitur animadvertimus duo genera, quorum alterum est siccaneum, alterum riguum. Laeto pinguique campo non desideratur[*]()influens rivus, meliusque habetur faenum, quod suapte natura sucoso gignitur solo, quam quod inrigatum aquis elicitur; [*]()quae tamen sunt necessariae, si macies terrae postulat. Nam et in densa et resoluta humo, quamvis exili, pratum fieri potest, cum facultas inrigandi datur.

Ac nec campus concavae positionis esse neque collis praeruptae debet: ille ne collectam diutius contineat [*](minimique vulgo ante Lundström. ) [*](desideretur SA. ) [*](suapte (suate A) natur aquis et eligitur (cetera verba om.) SA. a So also Varro, R.R. L 7. 10; Pliny, N.H. XVI II. 29; Isidore, Orig. XV. 3. b Cato.But the passage is lost. )

At planities maxime talis probatur, quae exigue prona non patitur diutius imbres aut influentis rivos immorari, sed ut [*]()quis eam supervenit umor, lente prorepit.[*]()Itaque si palus in aliqua parte subsidens restagnat, sulcis derivanda est, quippe [*]()aquarum abundantia atque penuria graminibus aeque est exitio.

Cultus autem pratorum magis curae quam laboris est. Primum ne stirpes aut spinas 4 validiorisve 5 incrementi herbas inesse patiamur, atque alias ante hiemem per autumnum exstirpemus, ut rubos, virgulta, iuncos, alias sic vellamus, ut 6 intuba ac solstitialis spinas; ac 7 neque suem velimus impasci, quoniam rostro suffodiat et cespites excitet, neque pecora maiora, nisi cum siccissimum solum est, quia udo demerguntur ungulae 8 et atterunt scinduntque radices herbarum.

Tum deinde asperiora [*]()et pendula loca mense Februario luna crescente fimo iuvanda sunt, omnesque lapides et si qua obiacent falcibus obnoxia colligi debent ac longius exportari summittique pro natura locorum aut temperius aut serius. Sunt etiam quaedam prata situ vetustatis obducta, quibus mederi solent agri- [*](sed ut] aut si R, edd. ante Schn. ) [*](proripit SR, Lundström. ) [*](qui et SA. ) [*](cineras SA. ) [*](validiorisque R, edd. ante Lundström. ) [*](sic vellamus ut Lundström: sigilla /// mus u (t suprascr. man. rec.) S: sigillam usu A: si vellamus ut R: per ver evellamus Ald., Gesn., Schn. ) [*](intuba solstitialis ae (cett. verba om.) SA. ) [*](demergunt ungulas R, et vulgo ante Lundstrōm. ) [*]( asperiora R pauci: aspriora SA, Lundström: macriora R aliquot, et vulgo. )