Res Rustica

Potest et vetus amurca, quae salem non habet, permixta huic commode frugiferas arbores et praecipue oleas rigare, nam per se quoque adhibita multum iuvat. Sed usus utriusque maxime per hiemem est et adhuc vere ante aestivos vapores,[*]()

dum etiam vites et arbores ablaqueatae sunt. Tertium locum obtinet pecudum stercus atque in eo quoque discrimen est; nam optimum existimatur, quod asinus facit, quia id animal lentissime mandit [*]()ideoque facilius concoquit et bene confectum atque idoneum protinus arvo fimum reddit. Post haec, quae diximus, ovillum et ab hoc caprinum [*]()est, mox ceterorum iumentorum[*]()armentorumque. Deterrimum ex omnibus suillum habetur.

Quin etiam satis proficit [*]()cineris et favillae,[*]()frutex vero lupini succisus optimi stercoris vim praebet. Nec ignoro quoddam esse ruris genus, in quo neque pecora neque aves haberi possint;at tamen inertis est rustici eo quoque loco defici stercore.

Licet enim quamlibet frondem, licet e vepribus et e viis [*]()compitisque [*]()congesta colligere, licet filicem [*]()sine iniuria vicini, etiam cum officio decidere et permiscere [*](vitis SA. ) [*](aestiuus tempores A. ) [*](mandat A. ) [*](quae diximus caprinum om. SA. ) [*](ceterum dum in iumentorum SA. ) [*](proficit Lundström: profuit R, edd. plerique: prodicitur S: prodicit A. ) [*](cineris usus et favillae Ursinus, Gesn., Schn. ) [*](et e viis om. R. ) [*](compitisque Ald.: conpitique S1A: compitibusque R. ) [*](felicem S1Aa, Lundström. )

latere in stercore prohibet. Haec ubi viduus pecudibus ager. Nam ubi greges quadrupedum versantur, quaedam cotidie, ut culina et caprile, quaedam pluviis diebus, ut bubilia et ovilia, debent emundari. Ac si tantum frumentarius ager est, nihil refert genera stercoris separare;[*]()sin autem surculo et segetibus atque etiam pratis fundus est dispositus, generatim quoque [*]()reponendum est, sicut caprarum et avium. Reliqua deinde in praedictum locum concavum egerenda[*]()et adsiduo humore[*]()satianda sunt, ut herbarum semina culmis ceterisque rebus immixta putrescant.

Aestivis deinde mensibus non aliter ac si repastines, totum stercilinum rastris permisceri oportet, quo facilius putrescat et sit arvis idoneum. Parum autem diligentis existimo esse agricolas, apud quos minores singulae pecudes tricenis diebus minus quam singulas itemque maiores denas vehes stercoris efficiunt totidemque singuli homines, qui non solum ea purgamenta, quae ipsi corporibus edunt, sed et quae colluvies cohortis et [*](serpentum noxam Ald., Gesti. ) [*](separari R, Ald., Gesti., Schn. ) [*](quodque Ursinus, Schn. ) [*](egerenda R, Lundstrōm: erigenda SA, vett. edd.: congerenda vulgo. ) [*](adsiboum mores (more A) SA1. a I. 6. 21-22. b So Varro, R.R. I. 38. 3; Pliny, N.H. XVII. 57. )

Illud quoque praecipiendum habeo, stercus omne, quod tempestive repositum anno requieverit, segetibus esse [*]()maxime utile, nam et vires adhuc solidas habet et herbas non creat; quanto autem vetustius sit, minus prodesse, quoniam minus valeat. Itaque pratis quam recentissimum debere inici, quod plus herbarum progeneret; idque mense Februario luna crescente fieri oportere, nam ea quoque res [*]()aliquantum faeni fructum adiuvat. De cetero usu stercoris, qualis in quaque re debeat esse, tum dicemus, cum singula persequentur.

Interim qui frumentis arva praeparare volet, si autumno sementem facturus est, mense Septembri, si vere, qualibet hiemis parte modicos acervos luna decrescente disponat,3 ita ut plani loci iugerum duodeviginti,4 clivosi quattuor et viginti vehes stercoris teneant; et ut paulo prius dixi, non antea dissipet cumulos, quam erit saturus.[*]()Si tamen aliqua causa eum [*]()tempestivam stercorationem facere prohibuerit, secunda ratio est, ante quam sariat, [*]()more seminantis ex aviariis pulverem stercoris per segetem spargere;

si et is non erit, caprinum manu iacere atque ita terram sareulis permiscere. Ea res laetas segetes reddit. Nec ignorare colonos oportere reor,[*]()sicuti refrigescere agrum, qui non stercoietur, ita peruri, si nimium stercoietur, magisque conducere [*](repositum esse om. SA. ) [*](res om. SA. ) [*](disputat SA. ) [*](duo et viginti R: duodecim Gesn. ) [*](arturus SA: araturus Schn., praeeunte Pontedera. ) [*](eum om. R, edd. plerique. ) [*](sarias R: seras Schn. ) [*](oportere (reor s. re scr. man. alt. S) SAR: oportet edd. ante Lundström. )

Nee dubium quin aquosus ager maiorem eius copiam, siccus minorem desideret, alter quod adsiduis umoribus rigens hoc adhibito regelatur, alter quod per se tepens siccitatibus hoc[*]()adsumpto largioribus[*]()torretur;[*]()propter quod nec deesse ei talem materiem nec superesse oportet.

Si tamen nullum genus stercoris suppetet, multum proderit fecisse quod Marcum Columellam patruum meum, doctissimum et diligentissimum agricolam, saepe numero usurpasse memoria repeto, ut sabulosis [*]()locis cretam ingereret, cretosis ac nimium densis sabulum, atque ita non solum segetes laetas excitaret verum etiam pulcherrimas vineas efficeret.

Nam idem negabat stercus vitibus ingerendum, quod saporem vim corrumperet, melioremque censebat esse materiam vindemiis exuberandis congesticiam vel de vepribus vel denique aliam quamlibet arcessitam et advectam humum. Iam vero et ego reor, si deficiatur omnibus rebus agricola, lupini certe praesidium expeditissimum non deesse; quod cum exili loco [*]()circa Idus Septembris sparserit et inaraverit idque tempestive vomere vel ligone succident, vim optimae stereorationis exhibebit.