Res Rustica

Quid ergo est, inquis, quod adseverat Tremelius intacta et silvestria loca, cum primum ceperint [*]()cultum, exuberare, mox deinde non ita respondere labori colonorum? Videt sine dubio quid eveniat, sed cur id accidat non pervidet. Neque enim idcirco rudis et modo ex silvestri habitu in arvum transducta fecundior haberi terra debet, quod sit requietior et iunior, sed quod multorum annorum frondibus et herbis, quas suapte natura progenerabat, velut saginata largioribus pabulis facilius edendis educandisque frugibus sufficit.

At cum perruptae rastris et aratris radices herbarum ferroque succisa nemora frondibus suis desierunt alere matrem, quaeque temporibus autumni frutectis [*](destituta R nonnulli deteriores, Ald., Gesn., Schn. ) [*](cessationis M, Ald., Gesn., Schn. ) [*](reviviscere R aliquot. ) [*](nimia exercitatione R nonnulli, Ald., Gesn. ) [*](ponderi Schn., Lundstrōm: ponderis SA 1a: pondere R plerique, edd. ante Schn. ) [*](ceperint Lundstrōm: coeperint SA et R aliquot, plerique edd.; deinde cultu Ald., Gesn. )

Non igitur fatigatione, quemadmodum plurimi crediderunt, nec senio, sed nostra scilicet inertia minus benigne nobis arva respondent. Licet enim maiorem fructum percipere, si frequenti et tempestiva et modica stercoratione [*]()terra refoveatur. De cuius cultu dicturos nos priori volumine polliciti iam nunc disseremus.

Callidissimi rusticarum rerum, Silvine, genera terreni tria esse dixerunt, campestre, collinum, montanum. Campum non aequissima situm planitie nec perlibrata, sed exigue prona, collem clementer et molliter adsurgentem, montem 2 sublimem et asperum, sed nemorosum et herbidum, maxime probaverunt.

His autem generibus singulis senae species contribuuntur, soli pinguis vel macri, soluti vel spissi, umidi vel sicci, quae qualitates inter se mixtae 'vicibus et alternatae plurimas efficiunt agrorum varietates. Eas enumerare non est artificis agricolae; neque enim artis officium est per species, quae sunt innumerabiles, evagari sed [*]()ingredi per genera, quae possunt et cogitatione mentis et ambitu verborum facile copulari.

Recurrendum est igitur ad qualitatum [*]()inter se dissidentium quasi quasdam [*](sterceratione SAa, Lundström. ) [*](montem non sublimem Ald., Qesn., Schn. ) [*](et SAa, vett. edd., Lundström. ) [*](qualitatium SA et R aliquot, Lundström. a Cf. Varro, R.R. I. 6. 2. b Cf. Palladius, I. 5. 5. )

De siccaneis et riguis non comperimus, utra numero vincant, quoniam utrimque paene infinita sunt,[*]()quae siccis quaeque umidis locis gaudent; sed ex his nihil non melius resoluta humo quam densa provenit. Quod noster quoque Vergilius, cum et alias fecundi arvi laudes rettulisset, adiecit, et cui putre solum namque hoc imitamur arando. Neque, enim aliud est colere quam resolvere et fermentare terram;

ideoque maximos quaestus ager praebet idem pinguis ac putris, quia cum plurimum reddat, minimum poscit, et quod postulat exiguo labore atque impensa conficitur. Praestantissimum igitur tale solum iure dicatur. Proximum deinde huic pinguiter densum, quod impensam coloni laboremque magno fetu remuneratur.

Tertia est ratio loci rigui, quia sine impensa fructum reddere potest. Hanc primam Cato esse dicebat, qui maxime reditum pratorum ceteris anteponebat; sed nos de agitatione terrae nunc loquimur, non de situ.

Nullum deterius habetur genus quam quod est pariter siccum et densum et macrum, quia cum difficulter [*](Graec, om., spat, relict. R plerique. ) [*](cum (R) utique p. i. sint (R aliquot) Ald., Gesn. a Vergil, Georg. II. 204. b Cf. Cato, 9. )

λιμῷ δ' οἴκτιστον θανέειν.

Sed nunc potius uberioris soli meminerimus, cuius demonstranda est duplex tractatio, culti et silvestris. De silvestri regione in arvorum formam redigenda [*]()prius dicemus, quoniam est antiquius facere agrum quam colere. Incultum igitur locum consideremus, siccus an umidus, nemorosus arboribus an lapidibus confragosus, iuncone sit et [*]()gramine vestitus an [*]()