Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

huic igitur succumbet virtus, huic beata sapientis et constantis viri vita cedet?[*](caedet RV) quam turpe, o dii boni! pueri Spartiatae non ingemescunt[*](ingemiscunt K1RcB) verberum[*](verberum ex verborum V1G2 ) dolore laniati. adulescentium greges[*](reges V1 ) Lacedaemone vidimus ipsi incredibili contentione[*](contione X (conditione G1) corr. B1 s ) certantis pugnis calcibus unguibus morsu denique, cum exanimarentur prius quam victos se faterentur. quae barbaria India vastior aut agrestior?[*](quae...agrestior? Non.415,11 ) in ea tamen[*](aut... tamen add. Vc ) gente primum[*](sqq. cf.Val.Max.3,3,6 ext.2,6,14 ) ei, qui sapientes habentur, nudi aetatem agunt et Caucasi nives hiemalemque vim perferunt sine[*](sqq. cf.Val.Max.3,3,6 ext.2,6,14 ) dolore, cumque ad flammam se adplicaverunt,[*](applicaverunt KRV) sine gemitu aduruntur.

mulieres vero in India, cum est cuius[*](cuiuis V3 communis Geel (sed tum plures...nuptae post mortuus legeretur; cf.etiam Se., Jb.d.ph.V.26 p.301)) earum vir mortuus, in certamen iudiciumque veniunt, quam plurumum ille dilexerit—

p.440

plures enim singulis solent esse nuptae—; quae est victrix, ea laeta prosequentibus suis una[*](unam V1 ) cum viro in rogum imponitur,[*](ponitur G1 ) illa[*](ilia cf.Quint.inst.1,3,2 ) victa[*](quae Se. non male,cf.Claud.de nupt.Hon.64 (superatae cum...maerore in vita remanent Val.M.)) maesta discedit. numquam naturam mos vinceret;[*](vinceret vincit H) est enim ea semper invicta; sed nos umbris deliciis[*](delitiis X (deliciis V, sed ci in r scr.,alt. i ss. V2)) otio languore[*](langore G) desidia animum infecimus, opinionibus maloque more delenitum[*](delinitum V1H ) mollivimus.[*](mollium KR1 (corr. 1 aut c)H) Aegyptiorum morem quis ignorat?[*](ignoret K) quorum inbutae mentes pravitatis erroribus quamvis carnificinam[*](carnifici. nam X) prius subierint quam ibim aut aspidem aut faelem[*](felem GV cf.nat.deor.1, 82 ) aut canem aut corcodillum[*](corcodillum GRV corcodrillum KH cf.Th.l.l. ) violent,[*](volent V1 ) quorum etiamsi inprudentes quippiam fecerint, poenam nullam recusent.

de hominibus loquor; quid? bestiae non frigus, non famem, non montivagos atque silvestris cursus lustrationesque patiuntur? non pro suo[*](sua G1 ) partu ita propugnant, ut[*](ut K) vulnera excipiant, nullos impetus nullos ictus reformident? omitto, quae[*](omittoque p.G1V1 ) perferant quaeque patiantur ambitiosi honoris causa, laudis studiosi gloriae gratia, amore incensi cupiditatis. plena[*](plana GRV1 (corr. 3)) vita exemplorum[*](exemplum G1 ) est.

Sed adhibeat oratio modum et redeat illuc, unde deflexit. dabit, inquam,[*](dabit, dabit, inquam edd. vett. ) se in tormenta vita beata nec iustitiam temperantiam in primisque fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam[*](patientia GRVH) prosecuta, cum tortoris os viderit, consistet virtutibusque omnibus sine ullo animi terrore ad cruciatum profectis resistet extra[*](extra (fuit et) R)

p.441

fores, ut ante[*](ante cf.p. 410,8 ) dixi, limenque[*](lumenque G1 ) carceris. quid enim ea foedius, quid deformius sola relicta, a [*](add. Lb.) comitatu pulcherrimo[*](pulcherrumo KR) segregata? quod tamen fieri nullo pacto potest; nec enim virtutes sine beata vita cohaerere possunt nec illa sine virtutibus.

itaque eam tergiversari non sinent[*](sinent sVrec Non. sinenti) secumque rapient,[*](itaque...6 rapienti Non.41,26 ) ad quemcumque ipsae[*](ipse X) dolorem cruciatumque ducentur. sapientis est enim proprium nihil quod paenitere possit[*](possit add. G2 ) facere, nihil invitum, splendide constanter graviter[*](graviter cnstanter R) honeste omnia, nihil ita expectare[*](exspectare GRH (alt.loco)) quasi certo[*](incerto H (inc.alt.loco ) futurum, nihil, cum acciderit, admirari, ut inopinatum[*](opinatum R1 ) ac novum accidisse videatur, omnia ad suum arbitrium referre, suis stare iudiciis. quo[*](quod G (exp. 2)) quid sit beatius, mihi certe in mentem venire non potest.[*](numquam...441, 7 sapientis (om. 441, 12 omnia...14 potest) H)

Stoicorum quidem facilis conclusio est; qui cum finem bonorum esse[*](esse om. H) senserint congruere[*](congruę G1 ) naturae cumque ea convenienter vivere, cum id sit in sapientis[*](sapientis Lb. sapiente) situm non officio solum, verum etiam[*](etiam om. H) potestate, sequatur necesse est, ut, cuius in potestate summum bonum, in eiusdem vita beata[*](ita ista V1 ) sit. ita fit semper vita beata sapientis.

Habes, quae fortissime de beata vita dici putem et, quo modo nunc est, nisi quid tu melius attuleris, etiam verissime.

Melius equidem adferre nihil possum, sed a te impetrarim lubenter, ut, nisi molestum sit,[*](sit est Ha. ) quoniam te nulla vincula impediunt ullius[*](ullius V3BCorr s illius X) certae disciplinae libasque ex omnibus, quodcumque te maxime specie veritatis movet,—quod paulo ante[*](paulo ante 438,22 ) Peripateticos veteremque Academiam hortari videbare, ut sine retractatione libere

p.442

dicere[*](dicerent G (corr. 1) RV (corr. rec)) auderent[*](audirent K) sapientis esse semper beatissimos, id velim audire, quem ad modum his putes consentaneum esse id dicere. multa[*](multi K1 ) enim a te contra istam sententiam dicta sunt et Stoicorum ratione conclusa.

Utamur igitur libertate, qua nobis solis in philosophia licet uti, quorum oratio nihil ipsa iudicat, sed habetur in omnis partis, ut ab aliis possit ipsa per sese nullius auctoritate adiuncta iudicari.[*](utamur...8 iudicari) Et quoniam videris hoc velle, ut, quaecumque dissentientium philosophorum sententia sit de finibus, tamen virtus[*](virtutis G) satis habeat ad vitam beatam praesidii, quod quidem Carneadem[*](carneadem -m in r. V2 ) disputare solitum accepimus; sed is ut contra Stoicos, quos studiosissime semper refellebat et contra quorum disciplinam ingenium eius exarserat;[*](exasserat GRV) nos illud quidem[*](quidem illud We.(sed opponitur v.18: unam eqs.)) cum pace agemus—si enim Stoici finis bonorum recte posiverunt,[*](possiverunt X (si exp.Vrec) posuerunt H) confecta res est: necesse[*](necesse scr.in rV2 ) est semper[*](est et est semper om. V1 (alt. est add. Vrec semper V2)) bea-

tum esse sapientem—, sed quaeramus unam quamque reliquorum sententiam, si fieri potest, ut hoc praeclarum quasi decretum beatae vitae possit omnium sententiis et disciplinis convenire.

Sunt autem haec de finibus, ut opinor, retentae defensaeque[*](defensaque K1 ) sententiae: primum simplices quattuor, nihil bonum nisi honestum, ut Stoici, nihil bonum nisi voluptatem, ut Epicurus,[*](epicurei H1 ) nihil bonum nisi vacuitatem doloris,[*](add. Bentl.cf.fin.2.16 al.) ut Hieronymus,[*](hieronimus hic, 444, 8.14; 457, 20 GV itemtque R, nisi quod 444, 14 hieronymus habet,444,8 ipse restituit. iheronimus hic K1 in r., hyeronimus rell. loc. (ut p.457,20F)) nihil bonum nisi naturae primis bonis[*](bonis cf. prima naturae commoda ac 2, 138 fin. 5, 58 )

p.443

aut omnibus aut maxumis frui, ut[*](frui aut V) Carneades contra Stoicos disserebat.

haec igitur simplicia, illa mixta: tria genera bonorum, maxuma animi, secunda corporis, externa tertia,[*](si...443, 4 tertia) ut Peripatetici nec multo veteres Academici[*](achademicis V1 ) secus; voluptatem cum honestate Dinomachus et Callipho copulavit, indolentiam autem honestati Peripateticus Diodorus[*](dodorus K1 ) adiunxit. haec[*](hae GRVrec H) sunt sententiae, quae stabilitatis aliquid habeant;[*](hae sunt...8 habeant) nam Aristonis[*](arrystonis G) Pyrrhonis Erilli[*](pyrroni ferilli GRV1 (s ex f V1) pyrroniserilli K ( add. c)) non nullorumque aliorum evanuerunt. hi quid possint optinere, videamus omissis[*](omisis KH) Stoicis, quorum satis videor defendisse sententiam.

Et Peripateticorum[*](peripateti quorum K) quidem explicata causa est[*](omisis...12 est H) praeter Theophrastum et si qui illum secuti imbecillius[*](imbecilius X) horrent dolorem et reformidant; reliquis quidem licet facere id quod fere faciunt, ut gravitatem dignitatemque virtutis exaggerent. quam cum ad caelum extulerunt,[*](extulerunt Mdv. extulerint (def.Blase,Arch.f.l.L.10,337)) quod facere eloquentes homines copiose solent, reliqua[*](reliqui K) ex conlatione facile est conterere atque contemnere. nec enim licet is, qui laudem cum dolore petendam esse dicant, negare eos esse beatos, qui illam adepti sunt.[*](dicunt...21 adepti sint Ba.sed cf.Mue. ) quamquam[*](quamquam ex quantum Kc ) enim sint in quibusdam malis, tamen hoc nomen beati longe et[*](et om. V) late patet.

nam ut quaestuosa mercatura, fructuosa aratio[*](aratio s ratio X) dicitur, non si altera semper omni[*](omni (priore loco) cod. Ursini omnis) damno, altera omni tempestatis calamitate semper vacat, sed si multo maiore ex parte exstat[*](exstatsin r.V1 extat KG) in utraque felicitas,[*](felicitatis K1 ) sic vita non solum si undique referta bonis est, sed si multo maiore et graviore ex parte bona propendent, beata recte dici potest.

sequetur

p.444

igitur horum[*](horum s honorum X) ratione vel ad supplicium beata vita virtutem cumque ea descendet in taurum Aristotele Xenocrate Speusippo Polemone auctoribus nec eam minis blandimentisve[*](minis blandimentisve Po. (minisaut blandimentis Bentl.) minimis blandimentis s minis blandimentis Kl.(sed asyndeton hic locum non habet,cum aut minis aut bl.vita corrumpatur), nimiis blandimentis Se. ) corrupta deseret. Eadem Calliphontis[*](callipontis V callifontis G) erit Diodorique[*](diodorisque X (ex diodolorisque Kc)) sententia, quorum uterque honestatem sic complectitur, ut omnia, quae sine ea sint, longe et[*](del. We.) retro ponenda censeat. Reliqui habere se videntur angustius, enatant tamen, Epicurus Hieronymus et si qui sunt qui desertum illum Carneadeum finem [*](ilium Carneadeum finem Po.cf.fin.4,49 (2, 42) ilium Carneadeum X (ilium Carneadem s Vrec)illud Carneadeum Ba. ) curent defendere; nemo est enim eorum quin bonorum[*](nemo est enim qui eorum bonorum X nemo est enim qui in eorum bonorum Non. (in om.B A)corr.Ern.sec.Lamb.et Dav. ) animum putet esse iudicem eumque condocefaciat, ut ea, quae bona[*](bona add.G2 ) malave videantur, possit contemnere.[*](nemo...12 contemnere Non. 82,20 )

nam quae tibi Epicuri[*](quae...Epicuri s quod...Epicurus X (epyc.G 8.13 ut saepe)) videtur, eadem erit Hieronymi et Carneadis causa et hercule omnium reliquorum. quis enim parum est contra mortem[*](morem V1 ) aut dolorem paratus?

Ordiamur[*](ordinamur X (corr.Vrec)) ab eo, si placet, quem mollem, quem voluptarium dicimus. quid? is tibi mortemne videtur aut[*](aut s (Vind.)an X) dolorem timere, qui eum diem, quo moritur, beatum appellat[*](Epic.fr.122) maxumisque doloribus adfectus[*](affectus KR) eos ipsos inventorum suorum memoria et recordatione confutat?[*](confutat?signum interrogandi vulgo non hic sed post timere (v.19) ponunt. ) nec haec sic agit, ut ex tempore quasi effuttire[*](effuttire GKR effutire V (Kc in mg.) Non. ) videatur.[*](nec...videatur Non.103,21 ) de morte enim ita[*](ita s ista X (cf. 441, 19) Epic. sent. sel.2 ) sentit, ut dissoluto animante

p.445

sensum extinctum putet, quod autem sensu careat, nihil ad nos id iudicet pertinere. item in [*](in add. Se.de s om. X) dolore certa habet quae sequatur, cuius[*](cuius Bentl. (cf. fin. 1,40) quorum) magnitudinem brevitate consolatur, longinquitatem levitate.[*](levitate s lenitate (laen.KR)X)

qui tandem isti grandiloqui contra haec duo, quae[*](haec post quae iterum hab. V) maxime angunt,[*](qui...5 angunt Non.115,26 ) [*](agunt V1 ) melius se habent quam Epicurus?[*](epicu...rus epicuru.s R)

An ad cetera, quae mala putantur, non et Epicurus[*](epicu...rus epicuru.s R) et reliqui philosophi satis parati videntur? quis non paupertatem extimescit? neque tamen quisquam philosophorum. hic[*](Epic.fr.472) vero ipse quam parvo est contentus! nemo de tenui victu plura dixit. etenim, quae res pecuniae cupiditatem adferunt, ut amori, ut ambitioni, ut cotidianis sumptibus copiae suppetant, cum procul ab his omnibus rebus absit, cur pecuniam magnopere desideret vel potius cur[*](cur om. V) curet omnino?

an Scythes Anacharsis[*](cythes anacahrsis G) potuit pro nihilo pecuniam ducere, nostrates philosophi facere non poterunt?[*](poterunt sV3 potuerunt X) illius epistula fertur his verbis:

Anacharsis[*](Anach. epist. 5) Hannoni salutem. Mihi amictui est Scythicum tegimen, calciamentum solorum callum, cubile terra, pulpamentum[*](pulpamentum sV3 ) [*](palpamentum X) fames, lacte caseo carne vescor. quare ut ad[*](ad et ) quietum me licet venias. munera autem ista, quibus es[*](es add. G1 ) delectatus, vel civibus tuis vel diis inmortalibus[*](imm. GR) dona.

omnes fere philosophi omnium disciplinarum, nisi quos a recta ratione natura vitiosa detorsisset, eodem hoc animo esse potuerunt.

Socrates, in pompa cum magna vis auri argentique ferretur,[*](ferretur in mg.add.G2 ut v. )

quam multa non desidero!

inquit. Xenocrates,[*](sqq. cf. Val. Max. 4,3 ext. 3) cum legati ab Alexandro quinquaginta ei talenta attulissent, quae erat pecunia temporibus illis, Athenis praesertim, maxuma, abduxit legatos[*](legata K)

p.446

ad cenam in Academiam; is apposuit tantum, quod satis esset,[*](esset est et K1 ) nullo apparatu. cum postridie rogarent eum, cui numerari iuberet,[*](luberet G)

quid? vos hesterna

inquit

cenula non intellexistis[*](intellexisti KR1 ) me pecunia non egere?

quos[*](quos sR2V3 quod X) cum tristioris vidisset, triginta minas accepit, ne aspernari regis liberalitatem videretur.

at vero Diogenes liberius, ut Cynicus, Alexandro roganti, ut diceret, si quid[*](quid ex quis V3 ) opus esset,

nunc quidem paululum

inquit

a sole.

offecerat videlicet apricanti. et hic quidem disputare[*](disputari KR1 ) solebat, quanto regem Persarum vita fortunaque[*](fortuneque V1 ) superaret; sibi nihil deesse, illi nihil satis umquam fore; se eius voluptates non desiderare, quibus numquam satiari ille posset, suas eum consequi nullo modo posse.

Vides,[*](fr. 456) credo, ut Epicurus cupiditatum genera diviserit, non nimis fortasse subtiliter, utiliter tamen:[*](tamen, asserens p. H)

partim esse naturales et necessarias, partim[*](partlm esse ... 18 et in r., non necessarias partim in mg. Vc ) [*](partim naturales et non necessarias om. K) naturales et non necessarias, partim neutrum; necessarias satiari posse paene nihilo; divitias enim naturae esse parabiles; secundum autem genus cupiditatum nec ad[*](ad a K) potiendum difficile esse censet nec[*](nec ne G) vero ad carendum; tertias,[*](tertia H) quod essent plane[*](plena K1 ) inanes neque necessitatem modo, sed ne[*](ne om. H) naturam quidem attingerent, funditus eiciendas putavit.[*](Epicurus...24 putavit H)

hoc[*](hęc V1 ) loco[*](hodoco K1 ) multa ab Epicureis[*](fr. 440) disputantur, eaeque[*](eaque V1 ) voluptates singillatim extenuantur, quarum genera non contemnunt, non [*](add. Bentl. (non ante contemnunt del. Mdv. ad fin. 1, 45). agitur de volup- tatibus quae natura adpetuntur, non difficiles tamen ad caren- dum sunt (cf. v. 447, 5 cum 446,21). de copia voluptatum cf. Hort. fr. 74 Aug. civ. 19,14 al. (non valet idem atque copia facilis)) quaerunt tamen

p.447

copiam. nam et obscenas voluptates,[*](et obscenas voluptatesrespondet v. 24 victum eqs. (in §§ 95. 6 Cic. longius evehitur)) de quibus multa ab illis habetur oratio,[*](una et obscenas ... 2 habet oratio Non. 357, 11 ) facilis communis in medio sitas esse dicunt, easque si natura requirat, non genere aut[*](genere aut generavit V1 ) loco aut ordine, sed forma aetate figura metiendas[*](mentiendas V1 ) putant, ab isque[*](-que -qui V1 quae K) abstinere minime esse difficile, si aut valetudo[*](valitudo ) aut officium aut fama postulet, omninoque genus hoc voluptatum optabile esse, si non obsit, prodesse numquam.

Totumque[*](fr. 439) hoc de voluptate sic ille praecipit, ut voluptatem ipsam per se, quia voluptas sit, semper optandam et [*](et add. s cf. p. 423, 4 de orat. 1, 231 al. (asyndeton ipsum tolerari potest cf. exsibilatur exploditur parad. 26) ) expetendam putet, eademque ratione dolorem ob id ipsum, quia dolor sit, semper esse fugiendum; itaque hac usurum compensatione[*](conpensatione K) sapientem, ut et[*](ut et s ut om. X et om. ) voluptatem fugiat, si ea[*](eam ) maiorem dolorem effectura sit, et dolorem suscipiat maiorem efficientem voluptatem; omniaque iucunda,[*](iocunda GR1 ( ss. 1) ) quamquam sensu corporis iudicentur, ad animum referri tamen.

quocirca corpus gaudere tam diu, dum praesentem sentiret voluptatem, animum et praesentem percipere pariter cum corpore et prospicere venientem nec praeteritam praeterfluere sinere. ita perpetuas et contextas[*](contestas ex contentas Kc ) voluptates in sapiente fore semper, cum expectatio[*](expectatione G1 ) speratarum voluptatum cum [*](cum add. Lb. ) perceptarum memoria iungeretur.