Tusculanae Disputationes

Cicero

Cicero, Marcus Tullius, creator; Pohlenz, M, 1872-1962, editor

Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicavit, quam esset beatus. nam cum[*](cum add. G2 ) quidam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone[*](sermonem K) copias eius, opes, maiestatem dominatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum negaretque umquam beatiorem quemquam fuisse,

visne igitur
inquit,[*](inquid G1V inquit add. R1 )
o Damocle, quoniam te haec vita delectat, ipse eam[*](eam Ern. eadem (de tota vita agitur cf. p.433, 4)) degustare et fortunam experiri meam?
cum se ille cupere dixisset, conlocari[*](coll. KR) iussit hominem in aureo lecto strato[*](stato K1 ) pulcherrimo textili stragulo, magnificis operibus picto, abacosque compluris ornavit argento auroque caelato. tum ad mensam eximia forma pueros delectos iussit consistere eosque[*](que om. G1 ) nutum illius intuentis diligenter ministrare.

aderant unguenta[*](ungenta V) coronae, incendebantur odores, mensae conquisitissimis[*](conquisitissimis -nquisiti— Vc in r. ) epulis[*](aepulis GRV) extruebantur. fortunatus sibi Damocles videbatur. in hoc medio apparatu fulgentem gladium e lacunari saeta equina[*](lacunariaetaequina G1 ) [*](equi Non. ) aptum demitti[*](dimitti KR Non. )

p.432
iussit,[*](fulgentem... 432, 1 iussit Non.235,19 ) ut impenderet illius beati cervicibus. itaque nec pulchros illos ministratores aspiciebat nec plenum artis argentum nec manum porrigebat in mensam; iam ipsae[*](ipse GKV) defluebant coronae; denique exoravit tyrannum, ut abire liceret, quod iam beatus nollet esse. satisne videtur declarasse Dionysius[*](dyonis.X (in 6 ex dion. K1)) nihil esse ei beatum, cui semper[*](cui miser semper K) aliqui terror[*](aliqui terror Bs aliquid error X (aliquis error Vrec)) impendeat?[*](impendat V1 ) atque ei[*](ei add. V1 ) ne integrum quidem erat, ut ad iustitiam remigraret,[*](remigaret V1 ) civibus libertatem et iura redderet; is enim se adulescens inprovida aetate inretierat erratis eaque commiserat,[*](comiserat G1R) ut salvus esse non posset, si sanus esse coepisset.[*](coepisset ex coepit R1 )

Quantopere vero amicitias desideraret, quarum infidelitatem extimescebat, declaravit in Pythagoriis[*](pythagoris V) duobus illis, quorum cum alterum vadem mortis[*](vademortis X corr. G2V3 ) accepisset, alter,[*](alter ut s alterum X) ut vadem suum liberaret, praesto fuisset ad horam[*](oram V) mortis destinatam,

utinam ego
inquit
tertius vobis amicus adscriberer!
quam huic erat miserum carere consuetudine amicorum, societate victus, sermone omnino familiari, homini praesertim docto[*](docto dato V) a puero et artibus ingenuis[*](ingeniis K) erudito, musicorum[*](misicorum X (musicum B)) vero perstudioso;[*](perstudiosum (propter poetam) W corr.Dav. (qui etiam poetae...tragico...bono)) poëtam etiam tragicum[*](post tragicum add. accepimus (ex 429,27)s non male )—quam bonum, nihil ad rem; in hoc[*](cf. Att.14, 20, 3 Atil. fr.1) enim genere nescio quo pacto magis quam in aliis suum cuique pulchrum[*](pulcrum G) est; adhuc neminem cognovi poëtam (et[*](et om. K1 ) mihi fuit cum Aquinio amicitia), qui sibi non optumus videretur; sic se res habet: te tua, me delectant mea[*](mea ea K)—sed ut ad Dionysium[*](dyonis.X (in 6 ex dion. K1)) redeamus: omni cultu et victu humano carebat; vivebat
p.433
cum fugitivis, cum facinerosis, cum barbaris; neminem, qui aut libertate[*](libertatem K) dignus esset aut vellet omnino liber esse, sibi amicum arbitrabatur.[*](arbitrabantur G1 )

Non ego iam cum huius vita, qua taetrius miserius detestabilius excogitare nihil possum, Platonis aut Archytae[*](architae ) vitam[*](vitae vitam X (vitae del. s V3)) comparabo, doctorum hominum et plane sapientium:

ex eadem urbe humilem homunculum a pulvere et radio excitabo, qui multis annis post fuit, Archimedem. cuius ego quaestor ignoratum ab Syracusanis, cum esse omnino negarent, saeptum[*](septum X) undique et vestitum[*](vestitutum V1 ) vepribus et dumetis indagavi sepulcrum. tenebam enim quosdam senariolos, quos in eius monumento esse inscriptos acceperam, qui declarabant in summo sepulcro sphaeram[*](spheram X (18 spherae RV sphaere GK)) esse positam cum cylindro.

ego autem cum omnia conlustrarem oculis—est enim ad[*](ad a GRV1 (corr.V3)) portas Agragantinas[*](ego ducem cum...16 portas gaianas Non.335,24 ) [*](agragantinas Came rarius agragianas X gaianas (gafanas L 1) Non. agragentinas Sey.(cf. Th.l.l.l.1428)) magna frequentia sepulcrorum—, animum adverti columellam non multum e dumis eminentem, in qua inerat sphaerae figura et cylindri. atque ego statim Syracusanis— erant autem principes mecum—dixi me illud ipsum arbitrari esse, quod quaererem. inmissi cum[*](inmissi cum s V3 inmusicum X (inmuscum K)) falcibus multi[*](multi famuli Lattmann milites olim Sey. ) purgarunt et aperuerunt locum.

quo cum patefactus[*](patefactum X) esset aditus, ad adversam[*](addit' adadv. G) basim[*](bassim X (corr.G1)) accessimus.[*](accessimus R sed -ss- e corr. (fuit fort. accedimus) accesimus V) apparebat epigramma[*](epygramma KRV) exesis posterioribus partibus versiculorum dimidiatum[*](dimidiatis X (di prius in r. R1) corr. Bentl. (dimidiatus de versiculis vel de epigrammate dici poterat, de partibus non poterat cf. Gell. 3, 14)) fere. ita nobilissima Graeciae civitas, quondam vero etiam doctissima, sui civis

p.434
unius acutissimi monumentum ignorasset, nisi ab homine Arpinate[*](Arpinati We.cl.leg.1, 4 al. ) didicisset. sed redeat,[*](reddeat X (corr.G1)) unde aberravit oratio: quis est omnium, qui[*](qui quo V1 ) modo cum Musis, id est cum humanitate[*](humilitate K1 ut v. ) et cum doctrina, habeat aliquod commercium, qui se non hunc mathematicum malit quam illum tyrannum? si vitae modum actionemque quaerimus, alterius mens rationibus agitandis exquirendisque alebatur cum oblectatione sollertiae, qui est unus suavissimus pastus[*](patus K1 (r ss. c)) animorum, alterius in caede et iniuriis cum et diurno et nocturno metu. age confer Democritum Pythagoram, Anaxagoram: quae regna, quas opes studiis eorum et delectationibus antepones?

Etenim, quae pars optuma est in homine, in ea situm esse necesse est[*](in homine...14 necesse est add. G2 in mg. ) illud, quod quaeris, optumum. quid est autem[*](autem enim H) in homine sagaci ac bona mente melius? eius bono fruendum est igitur, si beati esse volumus; bonum autem mentis est virtus; ergo hac beatam vitam contineri necesse est. hinc omnia, quae pulchra[*](pulcra K) honesta praeclara sunt, ut supra dixi, sed dicendum idem[*](idẽ V) illud[*](illud om s H) paulo uberius videtur, plena gaudiorum sunt. ex perpetuis autem plenisque gaudiis cum perspicuum sit vitam beatam existere, sequitur ut ea existat ex[*](ex om. V) honestate.[*](etenim...23 honestate H)

Sed ne verbis solum attingamus ea quae[*](eaque v. KRV1 ) volumus ostendere, proponenda quaedam quasi moventia sunt, quae nos magis ad cognitionem intellegentiamque convertant. sumatur enim nobis quidam praestans vir optumis[*](optumus V ) artibus, isque animo parumper et cogitatione[*](cognitione K) fingatur. primum ingenio eximio sit necesse est; tardis

p.435
enim mentibus virtus non facile comitatur; deinde[*](deinde denique K) ad investigandam[*](vestigandam K) veritatem studio incitato. ex quo triplex ille animi fetus[*](fetus KR (ę) factus GV) existet, unus[*](I II III ad-scribunt G1V1 ) in cognitione rerum positus et in explicatione naturae, alter[*](aliter K) in discriptione expetendarum fugiendarumque rerum[*](fugiendarumque vererumne vivendi GKV (ve exp. et be supra ne scr.V3) R1 ut v. (fugiendarumquererum. post vivendi quod in ras. certo dispicitur alia manus adscripscrat ue) H1 (fugiendar verer nevivendi.Verba cū ratio ss.non H1 sed alia manus eiusdem aetatis sec. Stroux) et in ratio ne We.bene quod fin. 5,15 certa de causa deest add. Po. cl. ac.1, 19 fin. 5, 11. 16 ) et in ratione bene vivendi, tertius in iudicando,[*](in ante iud. om. K) [*](iudicando nequid KRH) quid cuique rei sit consequens quid repugnans, in quo inest omnis[*](inest omnis est H) cum subtilitas disserendi, tum veritas iudicandi.

quo tandem igitur gaudio adfici necesse est[*](est V esset GKCRH est et K1 ) sapientis animum cum his habitantem pernoctantemque curis! ut, cum totius mundi motus conversionesque perspexerit [*](ut,quod del.Bentl.,pendet a verbis cum — curis (= so dab). Ciceronem pergere voluisse ut, cum... perspexerit,... ipse se adgnoscat coniunctumque cum divina mente se sentiat, ex quo insatiabili gaudio compleatur cum similitudo verborum v. 9—10 et 436,5—9 tum locus gemellus leg. 1,61 declarant. ) sideraque viderit innumerabilia caelo inhaerentia cum eius ipsius motu congruere certis infixa sedibus, septem alia suos quaeque tenere cursus multum inter se aut altitudine aut humilitate distantia, quorum vagi motus rata tamen et certa sui cursus spatia definiant—horum nimirum aspectus impulit illos veteres et admonuit, ut plura quaererent; inde est[*](est enim G1 ) indagatio nata initiorum et tamquam seminum, unde essent omnia orta generata concreta, quaeque cuiusque generis vel inanimi[*](inanimi animi H) vel animantis[*](animantis inanimantis K) vel muti vel loquentis[*](loquentes GR1V1 )

p.436
origo, quae vita, qui interitus[*](quae int. GR1V1 ) quaeque ex alio in aliud vicissitudo atque mutatio, unde terra et quibus librata ponderibus, quibus cavernis maria sustineantur, qua[*](sustineantur, qua Dav sustineant. In qua X (sustineantur vel sustineat s)) omnia delata gravitate medium mundi locum semper expetant,[*](expectant ) qui est idem infimus in rutundo.[*](rotundo KVc?H)

haec tractanti[*](tractanti s V3 tractandi X (-i ex -o K1)) animo et noctes et dies cogitanti[*](cogitandi KV1 cogitanti G) existit illa a [*](a s om. X) deo[*](deo H) Delphis praecepta cognitio, ut ipsa se mens agnoscat coniunctamque cum divina mente se sentiat, ex quo insatiabili gaudio compleatur.[*](completur Bentl. ) ipsa enim cogitatio de vi et natura deorum studium incendit[*](incedit GRV1 ) illius aeternitatem[*](aeternitatem Sey. aeternitatis (aeterni status Mdv. ad fin.1, 60)) imitandi, neque se in brevitate vitae conlocatam[*](conlocata GRV1 collocatam H (bis) conlocatum s We. ) putat, cum rerum causas alias ex aliis aptas et necessitate nexas videt, quibus ab aeterno tempore fluentibus in aeternum ratio tamen mensque moderatur.

Haec ille intuens atque suspiciens[*](suspiciens V sed pic in r. 1 suscipiens K1 ) vel potius omnis partis orasque circumspiciens quanta rursus animi tranquillitate[*](tranquillitati K) humana et citeriora considerat! hinc illa cognitio virtutis existit, efflorescunt genera partesque virtutum, invenitur, quid sit quod natura spectet[*](expectet G1 expectetur Gr) extremum in bonis, quid in malis ultumum,[*](sumatur...436, 20 ultimum H (extrema bis)) quo referenda sint officia, quae degendae[*](degente G1 ) aetatis ratio deligenda.[*](diligenda X corr. s ) quibus et[*](et add.Kc ) talibus rebus exquisitis hoc vel maxime efficitur, quod hac[*](hac ac G1 hic V1 ) disputatione agimus, ut virtus ad beate vivendum sit se ipsa contenta.

Sequitur tertia, quae per omnis partis sapientiae manat et funditur, quae

p.437
rem definit,[*](definivit X (dif. K) corr. s V3 ) genera dispertit, sequentia adiungit, perfecta concludit, vera et falsa diiudicat, disserendi ratio et scientia. ex qua cum summa utilitas existit[*](extitit K (in 18 corrKc)) ad res ponderandas, tum maxume[*](maxime GKH) ingenua delectatio et digna sapientia. Sed haec otii.[*](sed haec otii om. H) transeat idem iste sapiens ad rem publicam tuendam. quid eo possit esse praestantius, cum †contineri[*](contineri del.Lb. cum temperantia suas adpetitiones contineat (vel queat continere), prudentia fere desiderat Po.cl.p.371, 22 off.3,96.116; 2,77.rep.6,1 (rei publicae rector...sapiens sit et iustus et temperans eqs.)) prudentia utilitatem civium cernat, iustitia[*](sequitur...437, 8 iustitia H) nihil in suam domum inde derivet,[*](derivet -iv- scr. G2 ) reliquis utatur tot tam variisque virtutibus? adiunge fructum amicitiarum, in quo doctis positum est cum consilium omnis vitae consentiens et paene conspirans, tum summa iucunditas e[*](e et V1 (ex Vrec)) cotidiano cultu atque victu.[*](victu sV3 victurus GRV1 victus K cf.Th.l.l.IV,1333 ) Quid haec tandem vita desiderat, quo[*](quo quod GK) sit beatior? cui refertae tot[*](cui rei refertae etot G) [*](cui rei referta etot R) [*](cui rei referta et tot V) [*](cui rei refertae et tot K corr. Man. ) tantisque gaudiis Fortuna ipsa cedat necesse est. quodsi gaudere talibus bonis animi, id est virtutibus, beatum est omnesque sapientes is gaudiis perfruuntur, omnis eos beatos esse confiteri necesse est.

Etiamne[*](etiamne -ne eras.in R) in cruciatu atque tormentis?

An[*](Epic.fr.604) tu me in viola putabas aut in rosa dicere? an Epicuro, qui[*](qui G1 quia G2KRV cf.438,19 ) tantum modo induit personam philosophi et sibi ipse hoc nomen inscripsit, dicere licebit,[*](licebitalt. i in r. V) quod quidem, ut habet se res, me tamen plaudente dicit, nullum sapienti esse tempus, etiamsi uratur torqueatur secetur, quin possit exclamare:

quam pro nihilo puto!
cum praesertim omne malum dolore definiat[*](defirmat (vel defirniat) V1 ) bonum voluptate, haec nostra honesta turpia inrideat
p.438
dicatque nos in vocibus[*](Epic.fr.511) occupatos inanis sonos fundere, neque quicquam ad nos pertinere nisi quod aut leve aut asperum in corpore sentiatur: huic ergo, ut dixi, non multum differenti a iudicio ferarum oblivisci licebit sui et tum fortunam contemnere, cum sit omne et bonum eius et malum in potestate fortunae, tum dicere se[*](se add. G2 ) beatum in summo cruciatu atque tormentis, cum constituerit non modo summum malum esse dolorem, sed etiam solum?

nec vero illa sibi remedia comparavit ad tolerandum[*](tollerandum X (tollendum G1)) dolorem, firmitatem animi, turpitudinis verecundiam, exercitationem consuetudinemque patiendi, praecepta fortitudinis,[*](praecepta fortitudinis del.Sey.sed Cic.l.2,34—41 exercitationem consuetudinemque,postea (cf. maxime 51. 53) praecepta fortitudinis animo proposita (p.313,15sqq.) valere ad tolerandum dolorem exponit (cf.p.285.6 295, 24sqq.fin.2,94.95; 4, 31). cf.etiam Plasberg, Festschrift f. Vahlen p.234 (obloq. Se.,Jb.d.ph.V.29 p.97) ) duritiam virilem, sed una se dicit recordatione adquiescere praeteritarum voluptatium,[*](voluptatum Bai.cf.Neue 1, 410 ) ut si quis aestuans, cum vim caloris non[*](non postea add. R1 ) facile patiatur,[*](patiatur putatur V1 ) recordari velit sese[*](sese s esse X (se V3)) aliquando in Arpinati nostro gelidis fluminibus circumfusum fuisse. non enim video, quo modo sedare possint

mala praesentia praeteritae voluptates—sed cum is[*](is his G1KV1 ) dicat semper beatum esse sapientem, cui dicere hoc, si[*](si add. G2 ) sibi constare vellet, non liceret, quidnam faciendum est is qui nihil expetendum, nihil in bonis ducendum, quod honestate careat, existumant?[*](existumant -a- e corr. R1 ) Me quidem auctore[*](auctore ex auctoritate Rc ) etiam Peripatetici veteresque Academici balbuttire[*](balbuttire GR Non. balbutire V1 balbutire K) aliquando desinant[*](me...24 desinant Non. 80, 13 ) aperteque et clara voce audeant dicere beatam vitam in Phalaridis taurum descensuram.[*](decen suram X (corr.V3))

sint enim tria genera bonorum, ut[*](ut aut V) iam a laqueis

p.439
Stoicorum, quibus usum me pluribus quam soleo intellego, recedamus, sint sane illa genera bonorum, dum corporis et [*](et s om. X) externa iaceant humi et tantum modo, quia sumenda sint, appellentur bona, animi[*](animi Jeep (cf.427,14 443,3 458,6;divini ani- mi bona divina sunt caelumque contingunt) ) autem illa[*](alii K alia GRV illa add. G2 ) divina longe lateque se pandant caelumque contingant; ut,[*](ut del.Lb.sed cf.p.242,25 ) ea qui adeptus sit, cur eum beatum modo et non beatissimum etiam dixerim?

Dolorem vero sapiens extimescet? is enim huic maxime[*](maxime huic G1 ) sententiae repugnat. nam[*](nam non V ) contra mortem nostram atque nostrorum contraque aegritudinem et reliquas animi perturbationes satis esse videmur[*](videmus K) superiorum dierum disputationibus armati et parati; dolor esse videtur acerrumus virtutis[*](virtutis We. virtuti istis ard. G) adversarius; is ardentis faces intentat, is fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam se debilitaturum minatur.

huic igitur succumbet virtus, huic beata sapientis et constantis viri vita cedet?[*](caedet RV) quam turpe, o dii boni! pueri Spartiatae non ingemescunt[*](ingemiscunt K1RcB) verberum[*](verberum ex verborum V1G2 ) dolore laniati. adulescentium greges[*](reges V1 ) Lacedaemone vidimus ipsi incredibili contentione[*](contione X (conditione G1) corr. B1 s ) certantis pugnis calcibus unguibus morsu denique, cum exanimarentur prius quam victos se faterentur. quae barbaria India vastior aut agrestior?[*](quae...agrestior? Non.415,11 ) in ea tamen[*](aut... tamen add. Vc ) gente primum[*](sqq. cf.Val.Max.3,3,6 ext.2,6,14 ) ei, qui sapientes habentur, nudi aetatem agunt et Caucasi nives hiemalemque vim perferunt sine[*](sqq. cf.Val.Max.3,3,6 ext.2,6,14 ) dolore, cumque ad flammam se adplicaverunt,[*](applicaverunt KRV) sine gemitu aduruntur.

mulieres vero in India, cum est cuius[*](cuiuis V3 communis Geel (sed tum plures...nuptae post mortuus legeretur; cf.etiam Se., Jb.d.ph.V.26 p.301)) earum vir mortuus, in certamen iudiciumque veniunt, quam plurumum ille dilexerit—

p.440
plures enim singulis solent esse nuptae—; quae est victrix, ea laeta prosequentibus suis una[*](unam V1 ) cum viro in rogum imponitur,[*](ponitur G1 ) illa[*](ilia cf.Quint.inst.1,3,2 ) victa[*](quae Se. non male,cf.Claud.de nupt.Hon.64 (superatae cum...maerore in vita remanent Val.M.)) maesta discedit. numquam naturam mos vinceret;[*](vinceret vincit H) est enim ea semper invicta; sed nos umbris deliciis[*](delitiis X (deliciis V, sed ci in r scr.,alt. i ss. V2)) otio languore[*](langore G) desidia animum infecimus, opinionibus maloque more delenitum[*](delinitum V1H ) mollivimus.[*](mollium KR1 (corr. 1 aut c)H) Aegyptiorum morem quis ignorat?[*](ignoret K) quorum inbutae mentes pravitatis erroribus quamvis carnificinam[*](carnifici. nam X) prius subierint quam ibim aut aspidem aut faelem[*](felem GV cf.nat.deor.1, 82 ) aut canem aut corcodillum[*](corcodillum GRV corcodrillum KH cf.Th.l.l. ) violent,[*](volent V1 ) quorum etiamsi inprudentes quippiam fecerint, poenam nullam recusent.

de hominibus loquor; quid? bestiae non frigus, non famem, non montivagos atque silvestris cursus lustrationesque patiuntur? non pro suo[*](sua G1 ) partu ita propugnant, ut[*](ut K) vulnera excipiant, nullos impetus nullos ictus reformident? omitto, quae[*](omittoque p.G1V1 ) perferant quaeque patiantur ambitiosi honoris causa, laudis studiosi gloriae gratia, amore incensi cupiditatis. plena[*](plana GRV1 (corr. 3)) vita exemplorum[*](exemplum G1 ) est.

Sed adhibeat oratio modum et redeat illuc, unde deflexit. dabit, inquam,[*](dabit, dabit, inquam edd. vett. ) se in tormenta vita beata nec iustitiam temperantiam in primisque fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam[*](patientia GRVH) prosecuta, cum tortoris os viderit, consistet virtutibusque omnibus sine ullo animi terrore ad cruciatum profectis resistet extra[*](extra (fuit et) R)

p.441
fores, ut ante[*](ante cf.p. 410,8 ) dixi, limenque[*](lumenque G1 ) carceris. quid enim ea foedius, quid deformius sola relicta, a [*](add. Lb.) comitatu pulcherrimo[*](pulcherrumo KR) segregata? quod tamen fieri nullo pacto potest; nec enim virtutes sine beata vita cohaerere possunt nec illa sine virtutibus.