Tusculanae Disputationes

quae, quicquid genuit, non modo animal, sed etiam quod ita ortum esset e terra, ut stirpibus suis niteretur, in suo quidque genere perfectum esse voluit. itaque et arbores et vites et ea, quae sunt humiliora neque se tollere a terra altius possunt, alia semper virent, alia hieme nudata verno tempore tepefacta frondescunt, neque est ullum quod non ita vigeat[*](vigeant X) interiore quodam motu et suis in quoque seminibus inclusis, ut aut flores aut fruges fundat aut bacas,[*](ut... bacas Non.312,41(fundant)) omniaque in omnibus, quantum in ipsis sit, nulla vi[*](vi K vim GRV) impediente perfecta sint.

facilius vero etiam in bestiis, quod is sensus a natura est datus, vis ipsius naturae perspici potest. namque alias bestias nantis aquarum incolas esse voluit, alias volucres caelo frui libero, serpentis quasdam, quasdam[*](alt. quasdam del. Rc? ) esse gradientis,[*](nantes ...15 serpentes...16 gradientes Rc? ) earum ipsarum partim solivagas, partim congregatas, inmanis alias, quasdam autem cicures,[*](cicuras Non. ) non nullas abditas terraque tectas.[*](partim solivagas...19 tectas Non. 93,3 ) atque earum quaeque suum tenens munus, cum in disparis animantis vitam transire non possit, manet in lege naturae. et ut bestiis aliud[*](aliud alii V (ult. i e corr.)) alii praecipui[*](praecipui quid Se. sed cf.inv.2, 3 aliud alii commodi) a natura datum est, quod suum quaeque retinet nec discedit[*](discendit X discedit s ) ab eo, sic homini multo quiddam praestantius; etsi praestantia debent ea dici, quae habent aliquam comparationem, humanus autem animus decerptus ex mente divina cum alio nullo nisi[*](nullo mpod nisi G (exp. 2)) cum ipso deo, si[*](si (priore loco)] sic K) hoc fas est dictu, comparari potest.

hic igitur si est[*](si est (alt. loco) add. G2 ) excultus et si eius acies ita curata est, ut ne[*](ne nec K) caecaretur erroribus, fit perfecta mens, id est absoluta ratio, quod est idem[*](id est idẽ G) virtus. et si omne beatum est, cui nihil deest,

Et hoc quidem mihi cum Bruto convenit, id est cum Aristotele Xenocrate Speusippo[*](pseusippo X (pseups. K)) Polemone. sed mihi videntur etiam beatissimi.

quid enim deest ad beate vivendum ei, qui confidit suis bonis? aut, qui diffidit,[*](difidit et... -at G) beatus esse qui potest? at[*](at aut K1 ) diffidat[*](difidit et... -at G) necesse est, qui bona dividit tripertito.[*](tripertio G1 (ex tripertito) KRV) qui enim poterit aut corporis firmitate[*](firmitati GV) aut fortunae stabilitate[*](stabilitati V3 ) confidere? atqui nisi stabili et fixo et permanente bono beatus esse nemo potest. quid ergo eius modi istorum est? ut mihi Laconis illud dictum in hos cadere videatur, qui glorianti cuidam mercatori, quod multas navis in omnem oram maritimam demisisset,

non sane optabilis quidem ista[*](ista quidem edd.vett. We. sed cf. Kueh. ad 1, 6 )

rudentibus apta fortuna.

volumus enim eum, qui beatus sit, tutum esse, inexpugnabilem, saeptum[*](septum X) atque munitum, non ut parvo metu praeditus sit, sed ut nullo. ut enim innocens[*](sicsine G ) is dicitur, non qui leviter nocet, sed qui nihil nocet,[*](sed qui nihil nocet add. G2 ) sic sine metu is habendus est, non qui parva metuit,[*](parva cf.Mdv.ad fin. 5,91 parum s parvo metu est Ti ) sed qui omnino[*](omni G1 ) metu vacat. quae[*](quae quid K1 ) est enim alia fortitudo nisi animi adfectio cum in[*](in add. Kc ) adeundo

qui autem illam[*](illa ) maxume optatam et expetitam[*](expetitam Man. expeditam) securitatem— securitatem autem nunc appello[*](apello RV) vacuitatem aegritudinis, in qua vita[*](in qua vita inquinata K) beata posita est—habere quisquam potest, cui aut adsit aut adesse[*](adsit ut ad.V1 ) possit multitudo malorum? qui autem poterit esse celsus et erectus et ea, quae homini accidere possunt, omnia parva ducens, qualem sapientem esse volumus, nisi omnia sibi in se posita censebit? an Lacedaemonii Philippo[*](philosopho V1 ) minitante[*](minitante Bentl. militanti X minitanti sVrec (per anacoluthon def.Wo.)) per litteras se omnia quae conarentur prohibiturum quaesiverunt,[*](quesierunt V) num se esset etiam mori prohibiturus: vir is, quem quaerimus,[*](queris K1 ) non multo facilius tali animo reperietur[*](repperietur GR1 V) quam civitas universa? quid? ad hanc fortitudinem, de qua loquimur,[*](loquimur sV3 loquitur X) temperantia adiuncta, quae sit moderatrix omnium commotionum,[*](post commotionum add. addi potest V3 ) quid potest ad beate vivendum deesse ei, quem fortitudo ab aegritudine et a metu vindicet, temperantia cum[*](cum Lb. tum) a libidine avocet, tum insolenti alacritate gestire non sinat? haec efficere virtutem ostenderem, nisi superioribus diebus essent explicata.

Atque cum[*](atque cum edd. vett. at quicumque X atqui cum V3 s ) perturbationes[*](per turbationis ex -es R1 ) animi miseriam, sedationes autem vitam efficiant beatam, duplexque ratio perturbationis sit, quod[*](quod quae K) aegritudo et metus in malis opinatis, in bonorum autem errore laetitia gestiens libidoque versetur, quae omnia cum[*](quae Bentl. cum s cum omnia ea Sey. ) consilio et ratione[*](oratione K) pugnent, his tu tam gravibus concitationibus

Atque[*](atque sqq.St.fr.3,37 (cf. fin. 3, 27)) etiam omne bonum laetabile est; quod autem laetabile, id praedicandum et prae se ferendum;[*](et praeferendum Hs ) quod tale autem, id etiam gloriosum; si vero gloriosum, certe laudabile; quod laudabile autem, profecto etiam honestum;

quod bonum igitur, id honestum.[*](qui...424,9 honestum (sine 11 an...15 universa et 21 haec...22 explicata) H) at quae isti[*](atque isti X) bona numerant, ne ipsi quidem honesta dicunt; solum igitur bonum, quod honestum; ex quo efficitur honestate una[*](unam GH (alt. loco)) vitam contineri[*](continere X corr. Vrec s ) beatam. Non sunt igitur ea bona dicenda nec habenda, quibus abundantem[*](habundantem GKH) licet esse miserrimum.[*](solum...14 miserrimum (...12 beatam bis))

an dubitas quin praestans valetudine, viribus, forma, acerrumis integerrumisque[*](integrumhisque G1V1 ( supra gr scr. G2 er V3) integerumhisque KR integrisque Non. ) sensibus, adde etiam, si lubet, pernicitatem et velocitatem,[*](praestans...16 velocitatem Non 444, 9 ) da divitias, honores, imperia, opes, gloriam—si fuerit is, qui haec habet, iniustus, intemperans, timidus, hebeti[*](hebeti G1 ) ingenio atque nullo, dubitabisne eum miserum dicere? qualia igitur ista bona sunt, quae qui habeat miserrimus esse possit? Videamus ne, ut acervus ex sui generis granis, sic beata vita ex sui similibus partibus effici debeat. quod si ita est, ex bonis, quae sola honesta sunt, efficiendum est beatum; ea mixta ex dissimilibus si erunt, honestum ex is effici nihil[*](nil H) poterit; quo[*](quo ex quod Vrec St. fr. 3, 37cf. fin. 3,27 ) detracto quid poterit beatum intellegi? Etenim, quicquid est, quod[*](prius quod om Hs ) bonum sit, id expetendum est; quod autem expetendum, id certe adprobandum; quod vero

Quod ni ita tenebimus, multa erunt, quae nobis bona[*](bona add. G1 mg. ) dicenda sint;[*](sunt GH) omitto divitias—quas cum[*](cum om. H) quivis quamvis indignus habere possit, in bonis non numero; quod enim est bonum, id non quivis habere potest—, omitto nobilitatem famamque popularem stultorum inproborumque[*](impr. KRH) consensu excitatam:[*](excitatem R1K1 (exit.)) haec, quae sunt minima, tamen bona dicantur necesse est, candiduli dentes, venusti oculi, color suavis et ea quae[*](ea quae aeque X) Anticlea[*](Anticleaapud Homerum Euryclea pedes abluit, in vasculo s. V exeuntis prope Clusium reperto (Monum. dell' Inst. IX tab. 42) Antiphata. ) laudat[*](laudat s (ex Y?) om. X) Ulixi pedes abluens:[*](et ea...13 abluens om. H)

1. Le/nitudo ora/tionis, mo/llitudo co/rporis.[*](Pacuv. Niptra 247)

At enim eadem Stoici[*](Stoici eadem Hs )

praecipua

producta

bona

Etenim, pro deorum atque hominum fidem parumne cognitum est superioribus nostris disputationibus, an delectationis[*](delectacionis K dilectationis GR dilectationibus V) et otii consumendi causa locuti sumus, sapientem ab omni concitatione animi, quam perturbationem voco, semper vacare, semper in animo eius esse placidissimam pacem? vir igitur temperatus, constans, sine metu, sine aegritudine, sine alacritate futtili,[*](futili Bentl. (cf. 379, 18) ulla W et Non. 457, 4: Alacritatem in malis habendam Cicero Tusculanarum lib.V ostendit: vir igitur... sine alacritate ulla, lubidine non vexatus) sine libidine nonne beatus? at[*](at V aut GKR) semper sapiens talis; semper igitur beatus. Iam[*](St. fr. 3,59) vero qui potest vir bonus non ad id, quod laudabile sit, omnia referre, quae agit quaeque sentit? refert autem omnia ad beate vivendum; beata igitur vita laudabilis; nec quicquam[*](nequicquam GV) sine virtute laudabile: beata igitur vita virtute conficitur.

Atque[*](sqq. cf. fin. 3,28 ) hoc sic etiam concluditur: nec in misera vita quicquam est praedicabile aut gloriandum nec in ea, quae nec misera sit nec beata. et est in aliqua vita praedicabile aliquid[*](-praedicabile aliquidaut et gloriandum ac prae se ferendum (omissis reliquis) G (exp. et ss. 2)) et gloriandum ac prae se ferendum, ut Epaminondas:[*](Preger l g. m. p. 127) [*](adtonsi K (t ex c Kc))

1. Consiliis nostris laus est attonsa Laconum,

1. A sole exoriente supra Maeotis[*](Ennius fr.var.21) paludes
2. Nemo est qui factis aequiperare queat.[*](ut ... 25 queat om. H)

quod si est,[*](add. Lb.) beata vita glorianda et praedicanda et prae se ferenda est; nihil est enim aliud quod praedicandum et prae se ferendum[*](praeferendum V (cf. ad 426, 20)) sit. quibus positis intellegis quid sequatur. Et quidem, nisi ea vita beata est, quae est eadem honesta, sit aliud necesse est melius vita beata; quod erit enim[*](enim add.G2 ) honestum, certe fatebuntur esse melius. ita erit beata vita melius aliquid; quo quid potest dici perversius?[*](dicimus itaque sapientem...9 pacem et 14 beata... 427,7 perversius H) Quid? cum fatentur satis magnam vim esse in vitiis ad[*](invitusad V) miseram vitam, nonne fatendum est eandem vim in virtute[*](virtute B1 virtutem X virtutum s ) esse ad beatam vitam? contrariorum enim contraria sunt consequentia.

Quo loco quaero, quam vim habeat libra illa Critolai, qui cum in alteram lancem animi bona imponat, in alteram corporis et externa, tantum propendere illam bonorum animi[*](bonorum animi Lallem. e cod.(?) cf. Va. Opp. 2,353 ) [*](boni X (quod fortasse ita defendas ut per collectionem dictum sit cf. 423,3)del.Or. ) lancem putet, ut[*](ut in K1 ) terram et maria deprimat. quid ergo aut hunc prohibet aut etiam Xenocratem illum gravissumum[*](gravissimum V) philosophorum, exaggerantem tantopere[*](tanto opere V) virtutem, extenuantem cetera et abicientem, in virtute non beatam modo vitam, sed etiam beatissimam ponere?

quod quidem nisi fit, virtutum interitus consequetur. nam in quem cadit aegritudo, in eundem metum cadere[*](praefer. (sine se) ter H) necesse est (est enim metus futurae aegritudinis sollicita expectatio[*](exspect. R)); in quem autem metus, in eundem[*](eundem eum Non. ) formido timiditas pavor ignavia;[*](in quem...24 ignavia Non.444,15 ) ergo, ut idem vincatur interdum nec putet ad se praeceptum illud Atrei pertinere:

1. Proinde[*](Trag. fr. inc. 112) i/ta parent se in vi/ta, ut vinci[*](vici V1 (vicini Vc l vinci V3)) ne/sciant.

Atque si in virtute satis est praesidii ad bene vivendum, satis est etiam ad beate; satis est[*](prius est om. H) enim certe in virtute, ut fortiter vivamus; si fortiter, etiam ut magno animo, et quidem ut nulla re umquam terreamur semperque simus invicti. sequitur, ut nihil paeniteat, nihil desit, nihil obstet; ergo omnia profluenter absolute prospere, igitur beate. satis autem virtus ad fortiter vivendum potest; satis ergo etiam ad beate.

Etenim ut stultitia, etsi adepta est quod concupivit, numquam se tamen satis consecutam putat,[*](consecuta GRV1 putet V1 ) sic sapientia semper eo contenta[*](contenda K1 conta G contempta H) est quod adest, neque eam umquam sui paenitet.[*](at nos autem...14 penitet H)

Similemne[*](similene X similemen s ) putas C. Laelii unum consulatum[*](consolat.GR (in 24 corr. c) V) fuisse,[*](fuisse s Vrec fuisset X) et eum quidem cum repulsa (si,[*](si sic Vrec ) cum sapiens et bonus vir, qualis ille fuit, suffragiis praeteritur, non populus a bono consule potius quam ille a bono populo[*](del.Mue. a vano populo s a populo (sine bono) Mdv ) [*](del.Mue. a vano populo s a populo (sine bono) Mdv ) repulsam fert[*](post fert iterat suffragiis praeteritur X))—sed tamen utrum malles te,[*](maeste G ( ss. 2)) si potestas esset, semel ut Laelium consulem an ut Cinnam quater?

non dubito, tu quid responsurus sis; itaque video, cui committam. non quemvis hoc idem interrogarem; responderet enim alius fortasse se non modo quattuor consulatus[*](consolat.GR (in 24 corr. c) V) uni anteponere, sed unum diem Cinnae multorum et clarorum virorum totis aetatibus. Laelius si digito quem attigisset, poenas dedisset; at Cinna collegae sui consulis Cn. Octavii[*](GN.X) praecidi caput[*](praeciditapud K) iussit,[*](iussit,iussit Sey. ) [*](lussit G hic et saepius ) P. Crassi L. Caesaris, nobilissimorum

quod cuique conceditur). utrum tandem beatior C. Marius tum, cum Cimbricae victoriae gloriam cum collega Catulo communicavit, paene altero Laelio—nam hunc illi[*](huic X (unde ilium pro illi V3) hunc s ) duco simillimum—, an cum[*](an cum annum G1 ) civili bello victor iratus necessariis Catuli deprecantibus non semel respondit, sed saepe:

moriatur