Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

quo modo igitur iucunda vita potest esse, a qua absit prudentia,[*](prudentiae V1 ) absit moderatio?[*](cetera quae ... 22 moderatio H) ex quo Sardanapalli, opulentissimi Syriae regis, error adgnoscitur,[*](adnosc. G1 agn. R2 ) qui incidi[*](incidi in illa re, Cic. de rep., cum de Sardanapalo diceret, 'ea incidi iussit in busto' Arusian. GL. 7, 487,16 ) iussit in busto:[*](busto haec. habeo X)

  1. Haec[*](Arist. fr. 90 (cf. fin. 2, 106) Anth. Pal. 7,325 ) habeo, quae edi, quaeque exsaturata libido
  2. Hausit;[*](ausit GR1V1 ) at illa iacent multa et praeclara relicta.
p.450
quid aliud
inquit Aristoteles
in bovis, non in regis sepulcro inscriberes? haec habere se mortuum dicit, quae ne vivus quidem diutius habebat quam fruebatur.

Cur igitur divitiae desiderentur, aut ubi paupertas beatos esse non sinit? signis, credo, tabulis studes.[*](studes Sey. ludis (et ante tabulis add. We. sed cf. parad. 49. Verr. 5, 132. Phil. 2, 109)) si quis est qui his delectetur,[*](delectetur ex -atur G1 ) nonne melius tenues homines fruuntur quam illi qui is abundant?[*](cur... 7 habundant) [*](habundant GRcH) est enim earum rerum omnium in nostra[*](in post nostra add. s post omnium Wo. ) [*](nostrae G1 ) urbe summa in publico copia. quae qui privatim[*](privati s corr. Lb. ) habent, nec[*](nec add. V1 ) tam multa et raro vident, cum in sua rura venerunt; quos tamen pungit aliquid, cum, illa unde habeant, recordantur. dies deficiat,[*](deficiet KRH) si velim paupertatis causam defendere. aperta enim res est, et cotidie[*](cottidie K) nos ipsa natura admonet, quam paucis, quam parvis[*](pravis V1 ) rebus egeat, quam vilibus.

Num[*](Epic. fr. 586) igitur ignobilitas aut humilitas aut etiam popularis offensio sapientem beatum esse prohibebit?

vide ne plus commendatio in vulgus et haec, quae expetitur, gloria molestiae habeat quam voluptatis.[*](dies... 18 voluptatis) leviculus sane noster Demosthenes,[*](demostenes X (in 21 KR)) qui illo susurro delectari se dicebat aquam[*](aquam sV3 quam X) ferentis mulierculae, ut mos in Graecia est, insusurrantisque alteri:

hic est ille Demosthenes.
quid hoc levius? at[*](at aut KV1 ) quantus orator! sed apud alios loqui videlicet didicerat, non multum ipse secum.

intellegendum est igitur nec gloriam popularem ipsam per sese expetendam nec ignobilitatem extimescendam.

veni Athenas
[*](Democr. B 116) inquit Democritus
neque me quisquam ibi[*](ibi quisquam H) adgnovit.
[*](agnovit GR2H) constantem hominem et gravem,
p.451
qui glorietur[*](gloriatur ex -etur H) a gloria se afuisse![*](affuisse ) [*](abfuisse R2V3 ) an tibicines ique, qui[*](qui om. V) fidibus utuntur, suo, non multitudinis arbitrio cantus numerosque moderantur, vir sapiens multo arte maiore praeditus[*](praedictus V1 ) non quid[*](nunquid R2 ) verissimum sit,[*](sit om. V) sed quid velit vulgus, exquiret? an quicquam stultius quam, quos singulos sicut operarios barbarosque contemnas, eos aliquid putare esse universos?[*](intellegendum 451, 7 universos H) ille vero nostras ambitiones levitatesque contemnet honoresque populi etiam ultro delatos repudiabit; nos autem eos nescimus, ante quam paenitere coepit, contemnere. est apud Heraclitum[*](Heracl. B 121) physicum de principe Ephesiorum Hermodoro;[*](heremodoro G1 )

universos ait Ephesios esse morte multandos, quod, cum civitate expellerent Hermodorum, ita locuti sint:[*](sint ex sunt G1 )

nemo de nobis unus excellat; sin quis extiterit, alio in loco et apud alios sit.
an hoc non ita fit omni in populo? nonne omnem exsuperantiam virtutis oderunt? quid? Aristides—malo enim Graecorum quam nostra proferre—nonne ob eam causam expulsus est patria, quod praeter modum iustus esset? quantis igitur molestiis vacant, qui nihil omnino cum populo contrahunt! quid est enim dulcius otio litterato?[*](litterato ex literato G2? ) is dico litteris, quibus infinitatem rerum atque naturae et in hoc ipso mundo caelum terras maria cognoscimus.[*](infinitatem ... 24 cognoscimus Non. 122, 21 )

Contempto igitur honore, contempta etiam pecunia quid relinquitur quod extimescendum sit?[*](contempto . .. 26 sit in mg. G eodem atramento, sed fort. 2 )

exilium, credo, quod in maxumis malis ducitur. id si propter alienam et offensam populi voluntatem malum est,

p.452
quam sit ea contemnenda, sicut a paulo[*](sicut a paulo RV1 sicut apollo G1 sicut paulo K sicuti paulo Hs sicut a om. aV3 sicut interpolatum, a fort. ante patria (2) poni debebat (a patria s We.) sapienti, paulo He. ) ante dictum est. sin abesse patria miserum est, plenae miserorum provinciae[*](provintiae GKH) sunt, ex quibus admodum pauci in patriam revertuntur.

'at[*](ad V1 ) multantur bonis[*](boni V1 ) exules'. quid tum? parumne multa de toleranda[*](tolleranda GR1V) paupertate dicuntur? iam vero exilium, si rerum naturam, non ignominiam nominis quaerimus, quantum tandem a[*](tansum dem a Dav. damna X (damna a V3)) perpetua peregrinatione differt? in qua aetates suas philosophi nobilissimi consumpserunt,[*](contempserunt K1 ) Xenocrates Crantor Arcesilas[*](archesilas X) Lacydes Aristoteles Theophrastus Zeno Cleanthes Chrysippus Antipater Carneades Clitomachus Philo Antiochus Panaetius Posidonius,[*](carneades philo antiochus possidonius G1R1V1, post carneades add. panetius clitomachus Rc, panetius (paneatius Vc) clitomachus carneades G1Vc carneades panetius clitomachus philo (philoa H) antiochus possidonius KH. verum or- dinem rest. He. ) innumerabiles alii, qui semel egressi numquam domum reverterunt.

at enim[*](enim add. G2(?) ) sine[*](sine si K) ignominia
. an potest exilium ignominia [*](add. We.) adficere sapientem? de sapiente enim haec omnis[*](omnis oratio commiseratio H) oratio est, cui iure id[*](id add. G1 ) accidere[*](accidere sVre 3 accipere X) non possit; nam iure exulantem[*](exultantem V) consolari non oportet.

postremo ad omnis casus facillima ratio est eorum,[*](eorum add. Rc ) qui ad[*](quia ad V1 ) voluptatem ea referunt quae secuntur in vita, ut, quocumque haec loco suppeditetur, ibi beate queant[*](quaeant GKV) vivere. itaque ad omnem rationem Teucri vox accommodari potest:

  1. Pa/tria est, ubicumque e/st bene.
[*](Trag. inc. 92) Socrates quidem cum rogaretur, cuiatem se esse diceret,
mundanum
inquit;[*](Socrates ... 24 inquit Non. 93, 6 ) totius enim mundi se incolam
p.453
et civem arbitrabatur.[*](nonne ... 453, 1 arbitrabatur (sine 17 malo ... 18 proferre) H) quid?[*](quit. alb. V ( V3)) T. Albucius[*](albutius GKV) nonne animo aequissimo Athenis exul philosophabatur? cui tamen illud ipsum non accidisset, si in re p. quiescens Epicuri legibus paruisset.

qui enim beatior Epicurus, quod in patria vivebat, quam, quod Athenis, Metrodorus? aut[*](aut sV3 ut X) Plato Xenocratem vincebat aut Polemo Arcesilam, quo esset beatior? quanti vero ista[*](isti H) civitas aestimanda est, ex qua boni sapientesque pelluntur?[*](quanti ... 8 pelluntur) Damaratus quidem, Tarquinii[*](tarquii GR1 (corr. m. ut u. aeq.) tarqui V1 (tarqni V3)) nostri regis pater, tyrannum Cypselum quod ferre non poterat, fugit Tarquinios[*](tarquinius K et corr. in R m. eadem quae v.9 ) Corintho et ibi suas fortunas constituit ac liberos procreavit. num stulte anteposuit exilii libertatem domesticae servituti?

Iam vero motus animi, sollicitudines aegritudinesque[*](Epic. fr. 599 aegritudines] hinc incipiunt codicis V fol. 96. 97, ubi multa iam s. XV non iam legi poterant (nonnulla suppl. Vrec). Ciceronis verba iterum descripsit Vb (saec. XV). cf. praef. ) [*](-que add. G1 ) oblivione leniuntur traductis animis ad voluptatem. non sine causa igitur Epicurus ausus est dicere semper in pluribus bonis esse sapientem, quia semper sit in voluptatibus. ex quo effici putat ille, quod quaerimus, ut sapiens semper beatus sit.

'etiamne, si sensibus carebit oculorum, si aurium?'[*](aurum K) etiam; nam ista ipsa contemnit. primum enim horribilis ista caecitas quibus tandem caret voluptatibus? cum quidam etiam disputent[*](disputarent H disputent ex -em] G1 ) ceteras voluptates in ipsis habitare sensibus, quae autem aspectu percipiantur, ea non versari[*](non versari V3 et b ut X conversari V1 ) in oculorum ulla iucunditate,[*](iocunditate HVb ) ut ea, quae gustemus[*](gestemus V1 ) olfaciamus tractemus audiamus, in ea ipsa, ubi sentimus, parte versentur. in oculis tale nil[*](nihil tale Hs ) fit; animus accipit, quae videmus. animo autem multis modis variisque

p.454
delectari[*](dilectari GV1 ) licet, etiamsi non adhibeatur aspectus. loquor enim de docto homine et erudito, cui vivere est cogitare. sapientis autem cogitatio non ferme ad investigandum adhibet oculos advocatos.

etenim[*](etenim est enim V1 ) si nox non adimit vitam beatam, cur dies nocti similis adimat?[*](iam ... 454, 5 adimat H) nam illud Antipatri Cyrenaici est quidem[*](id quidem Sey. (sed cf. exempla ap. Kühner-Stegmann II, 118, 8. absurda sent. in v. 7 nominativus est).) paulo obscenius, sed[*](sed si V) non absurda sententia est; cuius caecitatem cum mulierculae lamentarentur,

quid agitis?
inquit,
an vobis nulla[*](ulla KR) videtur voluptas esse nocturna?
Appium quidem veterem illum, qui caecus annos multos[*](multos annos KVb ) fuit, et ex magistratibus et ex rebus gestis intellegimus in illo suo casu[*](casu add. Kc ) nec privato nec publico muneri defuisse. C. Drusi[*](G. Drusi s V b ) [*](Gatrusi GRV Gratusi KH) domum compleri a consultoribus solitam accepimus; cum, quorum res esset, sua ipsi non videbant, caecum adhibebant ducem.[*](Appium ... 15 ducem) pueris nobis Cn. Aufidius[*](GN. autfidius X (G.N. G) Gn. Aufifidius sVb ) praetorius et in senatu sententiam dicebat nec amicis deliberantibus deerat et Graecam scribebat historiam et videbat in litteris.

Diodotus Stoicus caecus multos annos nostrae domi[*](domii V (fuit domui ut v.)) vixit. is vero, quod credibile vix esset,[*](esset est et H est Ba. ) cum in philosophia multo etiam magis assidue[*](assidue KRH ads. GV) quam antea versaretur et cum fidibus Pythagoreorum more uteretur cumque ei libri noctes et dies legerentur, quibus in studiis oculis non egebat, tum, quod sine oculis fieri posse vix videtur, geometriae munus tuebatur verbis praecipiens discentibus, unde quo quamque lineam scriberent.[*](Diodotus ... 26 scriberent H) Asclepiadem[*](asclepiaden K) ferunt, non ignobilem Eretricum[*](ignobilem eretricum R1 eretricum exp. et ceterorum suprascr. al. m. (R2) ignobile meretricum GKV (metricum Vb)) philosophum,[*](philosophum s philosophorum X) cum

p.455
quidam quaereret,[*](quaeret G) quid ei caecitas attulisset,[*](adt. K) respondisse,[*](respondisset V) puero ut uno esset comitatior. ut enim vel summa paupertas tolerabilis[*](tollerabilis GV) sit, si liceat quod quibusdam Graecis[*](graecis sR2Vb graeci X) cotidie,[*](cottidie K) sic caecitas ferri facile possit, si non desint[*](desinit K) subsidia valetudinum.[*](valitudinum KR)

Democritus[*](Dem. A 22) luminibus amissis alba scilicet discernere et atra non poterat, at vero bona mala, aequa[*](aqua V1 ) iniqua, honesta turpia, utilia inutilia, magna parva poterat, et sine[*](si X si H1 sine sR2Vb ) varietate colorum licebat vivere beate, sine notione rerum non licebat. atque hic vir impediri etiam animi aciem aspectu[*](aspectu sVbR2 aspectum X (ex -us G1)) oculorum arbitrabatur, et cum alii[*](alii sR2Vb aliis X) saepe, quod ante pedes esset,[*](esset sVb ) [*](essent X) non viderent, ille[*](-rent ille — 458,9 iudicare habet fr. Bodl. (F)) [*](ille FBVrec et b illa X) in [*](in s om. XF cf. nat. deor. 1,54 ) infinitatem omnem peregrinabatur, ut nulla in extremitate consisteret. traditum[*](traditum ex -us G1 ) est etiam Homerum caecum fuisse; at eius picturam, non poësin videmus: quae regio, quae ora,[*](hora V) qui locus Graeciae,[*](greciae in mg. add. G2(?) ) quae species formaque pugnae,[*](formae quae pugna XF corr. s ) quae acies, quod remigium, qui motus hominum, qui ferarum non ita expictus est, ut, quae ipse non viderit, nos ut videremus, effecerit?[*](efficerit KV1 ) quid ergo? aut Homero[*](homerŭ K) delectationem animi ac[*](ac FBs aut X) voluptatem aut[*](aut ante cuiq. add. V2 ) cuiquam docto defuisse umquam arbitramur?[*](arbitramus V)

aut, ni ita se res haberet, Anaxagoras aut hic ipse Democritus agros et patrimonia sua reliquissent,[*](relinquissent GR1H) huic discendi[*](dicendi V) quaerendique divinae[*](divina V1 ) delectationi toto se animo dedissent? itaque augurem Tiresiam, quem sapientem fingunt poëtae, numquam inducunt deplorantem

p.456
caecitatem suam; at vero Polyphemum Homerus cum inmanem ferumque finxisset,[*](finxisset (H?)FsR e corr. Vb fixisset X) cum ariete etiam conloquentem facit eiusque laudare fortunas, quod, qua[*](quod qua quodq; V1 ) vellet, ingredi posset et, quae[*](quaec corr. B1 s quem (quẽ) XF) vellet, attingere.[*](attingeret XF corr. s (de mendo cf. 455, 1; 429, 8 al.) attingere. et recte Lb. ) recte hic quidem; nihilo enim erat ipse Cyclops quam aries ille prudentior.[*](prudentior ille Vb prudentior postea add. R1 )

In surditate vero quidnam est mali? erat surdaster[*](sudaster GRV1 (corr. 1)) M. Crassus,[*](in ...7 Crassus Non. 176, 22 ) [*](erat... Crassus Prisc. GL. 2.114,16 ) sed aliud molestius, quod male audiebat, etiamsi, ut mihi videbatur, iniuria. Epicurei[*](Epicurei s (etiam F) del. (vel operarii subst.) Dav. ) nostri Graece fere nesciunt nec Graeci Latine. ergo hi[*](hic V) in illorum et illi in horum sermone surdi, omnesque item[*](item Urb. 323 (s. XV) Man. id X om. Fs ) nos in is[*](is his X eis F) linguis quas non intellegimus, quae sunt innumerabiles, surdi profecto sumus.

at[*](at FH(?)BR e corr. ) vocem citharoedi[*](citaroedi GV citharędi KH (e)) non audiunt
.[*](aut X) ne[*](ne nec K) stridorem quidem serrae,[*](serrae Fs fere X) tum cum acuitur, aut grunditum,[*](grunditum X Non. grunnitum FR2Vb ) cum iugulatur, suis[*](aut... 15 suis Non. 114,26 ) nec, cum quiescere volunt, fremitum murmurantis maris; et si cantus eos forte delectant, primum cogitare debent, ante quam hi sint inventi, multos beate vixisse sapientes, deinde multo maiorem percipi posse legendis his quam audiendis voluptatem.

tum, ut[*](ut om. Hs ) paulo ante caecos ad aurium traducebamus voluptatem, sic licet[*](sic licet scilicet H) surdos ad oculorum. etenim, qui[*](qui Fs quae X) secum loqui poterit, sermonem alterius non requiret.[*](Democritus ... 456, 23 requiret H)

Congerantur[*](Epic. fr. 499) [*](congregantur V) in unum omnia, ut idem oculis et auribus captus sit, prematur etiam doloribus acerrumis corporis. qui primum per se ipsi plerumque conficiunt[*](perficiunt K)

p.457
hominem; sin forte longinquitate producti vehementius tamen torquent, quam ut causa sit cur ferantur, quid est tandem, dii boni, quod laboremus? portus enim praesto est, quoniam mors †ibidem est, aeternum[*](mors ubi est, ibidem est aet. Vahlen, Opp. 2, 353, sed desiderantur quae verbis per se ipsi conficiunt opponantur velut mors, ubi libitum est, adest, aet. vel sim. (cf. de re Plut. p. eu)q. 475 F Sen. epist. 12, 10 al. ac de forma nat. deor. 1, 108: quid, quod simulac mihi collibitum est, praesto est imago?) quoniam — est male del. Bentl. ibidem del. Tr. verba tradita def. Se., Jb. d. ph. V. 26 p. 302 ) nihil sentiendi receptaculum.

Theodorus[*](sq. Val. Max. 6,2 ext. 3) Lysimacho mortem minitanti

magnum vero
inquit
effecisti, si cantharidis[*](cantaridi sumi c. V cantaridis F) vim consecutus es
, Paulus Persi[*](Persi XF Persae s ) deprecanti, ne in triumpho duceretur,
in tua id quidem potestate est.
multa primo die,[*](primo die FVrec et b s primordie X) cum de ipsa morte quaereremus, non pauca etiam postero, cum ageretur de dolore, sunt dicta de morte, quae qui recordetur, haud[*](haud aut F) sane periculum est ne non mortem aut optandam aut certe[*](certa K1 ) non timendam putet. mihi quidem in vita servanda videtur illa lex, quae in Graecorum conviviis optinetur:[*](obtin. F)
aut bibat
inquit
aut abeat.
[*](habeat G1V) et recte. aut enim fruatur aliquis pariter cum aliis voluptate potandi aut, ne sobrius in violentiam[*](violentiam R (R2)) vinolentorum incidat, ante discedat.[*](discedat FsR2Vb decedat KH dicebat GR1V) sic iniurias fortunae, quas ferre nequeas, defugiendo relinquas. Haec eadem, quae Epicurus, totidem verbis dicit Hieronymus.

Quodsi is philosophis,[*](his philosophis XF ii (vel hi) philosophi corr. sVb vulgo; sed anacoluthon (C. pergere volebat: semper beatus videtur sapiens cf. p. 418,23) tolerari potest, si v. 458,3 si i (et X id ut vid. F ei We.) scribitur. ) quorum ea sententia est, ut virtus per se ipsa nihil valeat, omneque,[*](omnesque XF ut v. omneque s ) quod honestum

p.458
nos et laudabile esse dicamus,[*](dicimus s ) id illi cassum[*](cassum ex casus G1 casum V) quiddam et inani[*](inanis F) vocis sono decoratum esse dicant,— si i[*](si i cf. ad p. 457,21 ) tamen semper beatum censent esse sapientem, quid tandem a Socrate et Platone profectis[*](perfectis KRH (in V legi non potest)) philosophis faciendum videtur?[*](uidetur Vb (ui solum nunc in V dispicitur) vides XF iudicas Sey. ) quorum alii tantam praestantiam in bonis animi esse dicunt, ut ab is[*](is his X iis F) corporis et externa obruantur,[*](obruantur F cf. p. 314, 22 fin. 5,91 ) [*](observant X (observan in V dispicitur observent R2) obscurentur s (observatur pro obruatur Gr. p. 358, 1)) alii autem haec ne[*](ne nec K) bona quidem ducunt, in animo reponunt omnia.[*](haud...458, 8 omnia H)

quorum controversiam solebat tamquam honorarius arbiter iudicare Carneades. nam cum, quaecumque[*](nam quaecumque..mque cum V (initium non dispicitur)) bona Peripateticis, eadem Stoicis commoda viderentur neque tamen Peripatetici plus tribuerent divitiis bonae valetudini ceteris rebus generis eiusdem quam Stoici, cum ea re, non verbis ponderarentur, causam esse dissidendi[*](dissidendi s desiderandi X) negabat. quare hunc locum ceterarum disciplinarum philosophi quem ad modum optinere possint, ipsi viderint; mihi tamen gratum est, quod de sapientium[*](sapientiam G1 (corr. 1) V) perpetua[*](pertua R1 ) bene[*](bene bona V) vivendi facultate dignum quiddam[*](quiddam sVb quidam X) philosophorum voce profitentur.