Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

Quae autem libidini subiecta sunt, ea sic definiuntur, ut ira sit libido poeniendi[*](poen. ex pen. V2 pun. HVrec ) eius qui videatur laesisse iniuria, excandescentia autem sit ira nascens et modo[*](modo W (o)rgh\ e)narxome/nh) sine modo Non. ) existens,[*](excandescentia... 9 existens Non. 103, 14 ) [*](desistens V3 ) quae qu/mwsis Graece dicitur, odium[*](QgMwClC fere X) ira inveterata, inimicitia ira ulciscendi tempus observans, discordia ira acerbior intimo animo[*](animo Lb. (cf. Th. 1. 1. 4, 940) odio) et corde concepta, indigentia[*](Idigentia K1 ) libido inexplebilis, desiderium libido eius, qui nondum adsit, videndi. distinguunt[*](distingunt X) illud etiam, ut libido sit earum rerum, quae dicuntur de quodam aut quibusdam, quae kathgorh/mata [*](KaTHGopphmaTL fere X) dialectici appellant, ut habere divitias, capere honores, indigentia[*](diligentia X indigentia sV3 quod verum videtur, etsi Cic. non bene expressit spa/nin duplici sensu adhiberi (de re cf. St. fr. 3, 91 ) rerum ipsarum sit,[*](sit Man. est (def. Küh.)) ut honorum, ut[*](St. fr. 3, 379) pecuniae.[*](ut pec. et pec. H)

Omnium autem perturbationum fontem esse dicunt intemperantiam, quae est a [*](a in r. G2 del. ab Arnim (cf. fr. 3, 475 al.) a recta ratione del. Bentl. et post mente add. s ) tota mente a recta ratione defectio sic aversa a praescriptione[*](a praescriptione aperte scriptione V1 ) rationis, ut nullo modo adpetitiones animi nec regi nec contineri[*](animi regine cont. V ( add. 3)) queant. quem ad modum igitur temperantia sedat adpetitiones[*](app. Vc ) et efficit, ut eae[*](aeae K1 (hae Kc)R) rectae[*](recte G1VH) rationi pareant, conservatque considerata iudicia mentis, sic[*](si V1 ) huic inimica

p.372
intemperantia omnem animi statum inflammat conturbat incitat, itaque et aegritudines et metus et reliquae[*](reliq; conturbationes G1 ) perturbationes omnes gignuntur ex ea.

Quem ad modum, cum sanguis corruptus est aut[*](St. fr. 3, 424) pituita redundat aut bilis, in corpore morbi aegrotationesque nascuntur, sic pravarum opinionum conturbatio et ipsarum inter se repugnantia sanitate spoliat animum morbisque perturbat;[*](sit... 372, 8 perturbat (sine 23 quidam ... 26 constan- tia et 368, 10 itaque... 368, 12 potestate) H) [*](conturbat V1 )

ex perturbationibus autem primum morbi conficiuntur, quae vocant illi nosh/mata, eaque quae sunt eis morbis contraria,[*](nosemiata X (nos emata V)) quae habent ad res certas vitiosam offensionem[*](vitiosam offensionem s vitiosa offensione X (-sas -es Vrec)) atque fastidium, deinde aegrotationes, quae appellantur a Stoicis a)rrwsth/mata,[*](appwCTHMLTL GV ac fere KR (o pro w, a pro L) idem appositae G1 ) isque item oppositae contrariae[*](contraria V1 ) offensiones. hoc loco nimium operae[*](opere GKV) consumitur a Stoicis, maxime a Chrysippo,[*](crys. G1 ) dum morbis corporum comparatur morborum animi similitudo; qua oratione[*](ratione V1 ) praetermissa minime necessaria ea, quae rem continent, pertractemus.

intellegatur igitur perturbationem iactantibus se opinionibus inconstanter et turbide in motu[*](in motu immotus GRV (s del.rec ) H immotos K (ss. c)) esse semper; cum autem hic fervor concitatioque animi inveteraverit et tamquam in venis medullisque insederit, tum existet[*](existit X (exs. G) existet Küh. (de fut. cf. p. 378, 14 comm. ad 1, 29 Sen. epist. 85, 9 al.) inveteravit ... insedit ... existit Sey. ) et morbus et aegrotatio et offensiones eae, quae sunt eis morbis aegrotationibusque contrariae. Haec, quae dico, cogitatione inter se differunt, re quidem copulata sunt, eaque[*](eaque GRV (eaq K1 sed; add. 2)) oriuntur ex libidine et ex laetitia. nam cum est concupita pecunia

p.373
nec adhibita continuo ratio quasi quaedam Socratica medicina, quae sanaret[*](sanet Bentl. permanet K1 ) eam cupiditatem, permanat in venas et inhaeret in visceribus illud malum, existitque[*](existit (exs. KR) qui m. X (que Vrec s)) morbus et aegrotatio, quae evelli[*](evelli Wopkens avelli) inveterata non possunt, eique morbo nomen est avaritia;

similiterque[*](similiter quae GKV) ceteri morbi, ut gloriae cupiditas, ut mulierositas, ut ita appellem eam[*](eam s ea X Non. L ) quae Graece filoguni/a [*](flLOGgNlA fere X (fgL KH -ma GV)) dicitur,[*](similiterque ... 7 dicitur Non. 142, 20 ) ceterique similiter morbi aegrotationesque nascuntur. quae autem sunt his contraria, ea nasci putantur a metu, ut odium mulierum, quale in misogu/nw| Atili est,[*](inmisso gyno X (imm. K guno V2 ) [*](immissum K2) Atil. fr. 1 ) ut in hominum universum genus, quod accepimus de Timone[*](de Timone de ti in r. V2 ) qui misa/nqrwpos appellatur,[*](quale... 12 appellatur om. H) [*](misane pwitoca appellantur X (misanepwpoc app. V, p fort. ex it)) ut inhospitalitas est: quae omnes aegrotationes animi ex quodam metu nascuntur earum rerum quas fugiunt et oderunt.

definiunt autem animi aegrotationem opinationem[*](St. fr. 3, 427) vehementem de re non expetenda, tamquam valde expetenda sit, inhaerentem et penitus insitam. quod autem nascitur ex offensione, ita definiunt: opinionem vehementem de re non fugienda inhaerentem et penitus insitam tamquam fugienda;[*](fugienda expetenda KRH) haec autem opinatio est iudicatio[*](iuditio K1 ( add. 2)) se scire, quod nesciat. aegrotationi autem talia quaedam subiecta sunt: avaritia, ambitio, mulierositas, pervicacia,[*](pervicatia KV) ligurritio, vinulentia,[*](vinulentia Non. vinol. X cf. Mue. ) cuppedia,[*](ambitio ... 23 cuppedia Non. 85, 10 ) [*](cupedia G) et si qua similia. est autem avaritia opinatio vehemens de pecunia, quasi valde expetenda sit, inhaerens et penitus insita, similisque est eiusdem generis definitio reliquarum.

offensionum autem definitiones sunt eius

p.374
modi,[*](eiusdem modi G1 ) ut inhospitalitas[*](inhospitalis K1RH) sit opinio vehemens valde fugiendum esse hospitem, eaque inhaerens et penitus insita; similiterque definitur et mulierum odium, ut Hippolyti,[*](hippoliti GH) [*](hyppoliti V) et, ut Timonis, generis humani.

Atque ut ad valetudinis similitudinem veniamus[*](veniamus s (cf. utamur) veniam X) eaque conlatione[*](consolatione V) utamur aliquando, sed parcius quam solent Stoici: ut sunt alii ad alios morbos procliviores[*](St. fr. 3, 423) —itaque dicimus gravidinosos[*](gravidinosos W Non. (115, 16 etiam in lemmate) ut Plin. 18, 139 codd. praeter d cf. Catull. 44, 13 Lucil. 820 (gravedo Marx) gravedinosos edd. alt. quosdam om. W Non. add. Beroaldus ) quosdam, quosdam torminosos,[*](itaque ... 9 torminosos Non. 32, 13 et 115, 16 ) [*](terminosos KRH (Non. L 1 priore loco)) non quia iam sint, sed quia saepe sint—, sic [*](saepe sint, sic Gr. Lb. saepe sint X saepe, sic Man. (de iterato sint cf. Sey. ad Lael. 43)) alii ad metum, alii ad aliam perturbationem; ex quo[*](non quia ia in r. V2 sed... 11 quo om. K1 add. c ) in aliis anxietas, unde anxii, in aliis iracundia dicitur. quae ab ira differt, estque aliud[*](aliud ex illud Vrec ) iracundum esse, aliud iratum, ut differt anxietas ab angore (neque enim omnes anxii, qui anguntur aliquando, nec,[*](nec s haec X) qui anxii, semper anguntur), ut[*](nec ... 15 ut om. Non. ) inter ebrietatem et ebriositatem[*](et ebriositatem om. W Non. L 1 hab. Nonii codd. rell. ) interest, aliudque[*](que om. G1 Non. ) est amatorem esse, aliud amantem.[*](aliud... 17 amantem Non. 444, 1 ) atque haec aliorum ad alios morbos proclivitas late patet; nam pertinet ad omnes perturbationes;

in multis etiam[*](etiam enim H s ) vitiis apparet, sed nomen res non habet. ergo et invidi et malivoli et libidinosi[*](libidinosi Po. (cf. p. 389, 26.28) lividi W et lividi del. We. ) et timidi et misericordes, quia proclives ad eas perturbationes sunt[*](sunt s om. X proclives (proclive Bentl.) cum feruntur coni. Mue., sed proclivitas est dia/qesis; in per- turbationibus proclivi feruntur (p. 381, 23), ad pert. proclives sunt (cf. v. 7; p. 402, 7; St. fr. 3, 465)) , non quia semper feruntur.[*](ferantur We. ) haec igitur proclivitas ad suum quodque genus a similitudine

p.375
corporis aegrotatio dicatur,[*](dicatur Bentl. dicitur) dum ea intellegatur ad aegrotandum proclivitas. sed haec in bonis rebus, quod alii ad alia bona sunt aptiores, facilitas nominetur, in malis proclivitas, ut significet lapsionem, in neutris habeat superius nomen. Quo modo autem in[*](St. fr. 3, 425) corpore est morbus, est aegrotatio, est vitium,[*](est vitium Gr. et vit. X) sic in animo. morbum appellant totius corporis corruptionem, aegrotationem morbum cum imbecillitate,[*](inb. V) vitium, cum partes corporis inter se dissident, ex quo pravitas membrorum, distortio, deformitas.

itaque illa duo, morbus et aegrotatio, ex totius valetudinis corporis conquassatione et perturbatione gignuntur, vitium autem integra valetudine ipsum ex se cernitur. sed in animo tantum modo cogitatione possumus morbum ab aegrotatione seiungere, vitiositas autem est habitus aut adfectio in tota vita inconstans et a se ipsa dissentiens. ita fit, ut in altera corruptione opinionum morbus efficiatur et aegrotatio, in altera inconstantia et repugnantia. non enim omne vitium paris habet dissensiones,[*](paris h. dissensiones Bentl. partis h. dissentientis X (-ent Vc, ent in r.). ceterum totus locus negle- genter a Cic. scriptus ) ut eorum, qui non longe a sapientia absunt, adfectio est illa quidem discrepans sibi ipsa, dum est insipiens, sed non distorta nec prava. morbi autem et aegrotationes[*](aegrotationis X (corr. K2)) partes sunt vitiositatis, sed perturbationes sintne eiusdem partes, quaestio est.

vitia enim adfectiones sunt manentes, perturbationes autem moventes, ut non possint adfectionum manentium partes esse. Atque ut in malis attingit animi naturam corporis[*](St. fr. 3. 279) similitudo, sic in bonis. sunt enim in corpore praecipua, pulchritudo,[*](valetudo vires pulchritudo Sey. val. pulchr. vires Ursin. sed cf. Sextus 11, 142 ai(reta/ e0n toi=s peri\ sw=ma ka/llos i0sxu\s eu)eci/a al. ac de variato ordine fin. 5, 80 ) vires, valetudo,[*](valitudo KH) firmitas, velocitas,[*](intellegatur... 375, 29 velocitas H) sunt item in animo. ut enim corporis temperatio,[*](add. Camerarius (est add. Vrec))

p.376
cum ea congruunt inter se e quibus constamus, sanitas, sic animi dicitur, cum eius iudicia opinionesque concordant, eaque animi est virtus, quam alii ipsam temperantiam dicunt esse, alii[*](alii (priore loco)] aliam GRV1 (corr. c)) obtemperantem temperantiae praeceptis et eam[*](ea K) subsequentem nec habentem ullam speciem suam, sed sive hoc sive illud sit, in solo esse sapiente. est autem quaedam animi sanitas, quae in insipientem[*](in insipientem insipientem in in sapientem mut. V1 aut 2 (insanitas quae in sapientem Turn.)) etiam cadat, cum curatione et purgatione[*](purgatione Lb. perturbatione ( gubernatione Vrec) W et perturbatione del. Victorius ) medicorum conturbatio mentis aufertur.

et ut corporis est quaedam apta figura membrorum cum coloris quadam suavitate eaque[*](ea quae X) dicitur[*](dicuntur G1 ) pulchritudo, sic in animo opinionum iudiciorumque aequabilitas et constantia cum firmitate quadam et stabilitate virtutem subsequens aut virtutis vim ipsam continens pulchritudo vocatur. itemque viribus corporis et nervis et efficacitati similes similibus quoque[*](similibus quoque Man. similibusque) verbis animi vires nominantur. velocitas autem corporis celeritas appellatur, quae eadem ingenii etiam laus habetur propter animi multarum rerum brevi tempore percursionem.[*](propter ... percursiones Non. 161, 20 (s. l. percursionem) percussionem X (corr. Vrec periussionem K1)) Illud animorum corporumque dissimile,[*](St. fr. 3, 426) quod animi valentes morbo temptari non possunt,[*](temptari non possunt ut c. Bentl. sed cf. Galen de Hipp. et Pl. 409, 1 M. al. ) corpora[*](corpora autem p. G (exp. 2)) possunt; sed corporum offensiones sine culpa accidere possunt, animorum non item, quorum omnes morbi et perturbationes ex aspernatione rationis eveniunt.[*](veniunt H) itaque in[*](in om. H) hominibus solum existunt; nam bestiae simile quiddam[*](quidam GR1V1 (corr. R2Vc)) faciunt, sed in perturbationes non incidunt.

p.377

inter acutos autem et inter hebetes[*](hebetes non item est K1 (corr. 1 etc)) interest, quod ingeniosi, ut aes Corinthium in aeruginem,[*](aerugine GRV) sic illi in morbum et incidunt tardius et recreantur ocius, hebetes non item. nec vero in omnem morbum ac perturbationem animus ingeniosi cadit; †non enim[*](non enim in ulla Bentl. sunt enim multa Mdv. non enim ad omnia vitia aeque propensa est natura humana: sunt enim multa fere desiderat Po. (cf. p. 402, 8)) multa ecferata[*](eff. KVc? ) et immania; quaedam autem humanitatis quoque habent primam speciem, ut misericordia aegritudo metus. Aegrotationes autem morbique animorum[*](St. fr. 3, 430) difficilius evelli posse putantur quam summa illa vitia, quae virtutibus sunt contraria. morbis enim manentibus vitia sublata esse non possunt, quia[*](del. Lb. quia] qui Dav. ) non tam celeriter sanantur quam illa tolluntur.[*](sed ut. .. 377, 12 tolluntur (sine 377, 1 inter 377, 6 immania) H)

Habes ea quae de perturbationibus enucleate disputant[*](habes disputant Non. 60, 7 ) Stoici, quae logika/ [*](logica GRV loica K) appellant, quia disseruntur subtilius. ex quibus quoniam tamquam ex scrupulosis[*](cf. Hier. epist. 14, 10 al.) [*](scruplosis R (sed fort. rasura supra p) K (ex -ossis) G1 (sed u/p1) scrupulosis VK2 mg. ) cotibus enavigavit oratio, reliquae disputationis cursum teneamus, modo satis illa dilucide dixerimus pro rerum obscuritate.

Prorsus satis; sed si quae diligentius erunt cognoscenda, quaeremus alias, nunc vela, quae modo dicebas,[*](dicebas p. 365, 19 ) expectamus[*](expectamus K1 ) et cursum.

Quando, ut[*](ut Man. et) aliis locis de virtute et diximus et saepe dicendum erit—pleraeque enim quaestiones, quae ad vitam moresque pertinent, a virtutis fonte[*](forte V1 ) ducuntur[*](dicuntur K1 )—, quando igitur virtus est adfectio animi constans[*](St. fr. 3, 198) conveniensque, laudabiles efficiens eos, in quibus est, et ipsa per se sua sponte separata etiam utilitate laudabilis, ex ea proficiscuntur honestae voluntates sententiae

p.378
actiones omnisque recta ratio (quamquam ipsa virtus brevissume[*](brevissumme G1V) recta ratio dici potest). huius igitur virtutis[*](virtus KR) contraria est vitiositas—sic enim malo quam malitiam appellare eam quam Graeci kaki/an [*](kakian X) appellant; nam malitia certi cuiusdam vitii nomen est, vitiositas omnium—; ex qua concitantur[*](concitantur Camerar. cogitantur) perturbationes, quae sunt, ut paulo ante[*](paulo ante cf. §22 ) diximus, turbidi animorum concitatique motus, aversi a ratione et inimicissimi mentis vitaeque tranquillae. inportant enim aegritudines anxias atque acerbas animosque adfligunt et debilitant metu; idem[*](item K2 ) inflammant adpetitione nimia, quam tum cupiditatem[*](quantum c. GK1V1 ) tum libidinem dicimus, inpotentiam quandam animi a[*](animi a sV3 anima X) temperantia et moderatione plurimum dissidentem.

quae si quando adepta erit[*](adepta erit Lb. ) [*](ea deptaretur K ( m. 2 potius quam 1) eademptaretur GRV) id quod ei fuerit concupitum, tum ecferetur[*](ecferetur We. (effertur Dav.) fertur Gr. fert X) alacritate, ut

nihil ei constet
, quod agat, ut ille, qui
voluptatem[*](voluptatem eqs.Trabea fr. II eundemque Cic. in verbis nihil eiei B (e corr.) Bentl. est X (ē. K esse V3) quod s quid X constet (Com. inc. 37) respicit, cf. fin. 2, 14 ) animi nimiam summum esse errorem
arbitratur. eorum igitur malorum in una virtute posita sanatio est. Quid autem est non miserius solum, sed foedius etiam et deformius quam aegritudine quis adflictus debilitatus iacens? cui miseriae proxumus est is qui[*](qui q: V (: in r. Vc)) adpropinquans aliquod malum metuit exanimatusque[*](examinatusque K Non. pars ) pendet animi.[*](aliquod ... 23 animi Non. 498, 2 ) quam vim mali significantes poëtae impendere apud inferos saxum Tantalo faciunt
ob scelera[*](Trag. inc. 110) animique inpotentiam et superbiloquentiam.[*](animique 25 superbiloquentiam Non. 175, 31 )
ea communis poena stultitiae est. omnibus enim, quorum mens abhorret a ratione,[*](ratio V1 ) semper aliqui talis[*](aliqui talis Gron. (aliquis talis Victorius) cf. p. 432, 7 aliquid aliis W ) terror
p.379
impendet.

atque ut haec[*](hae Non. ) tabificae mentis perturbationes sunt,[*](atque ... perturbationis sunt Non. 179, 27 ) aegritudinem dico et metum, sic hilariores illae, cupiditas avide[*](avidae G (corr. 1) R expectens K1 ) semper aliquid expetens et inanis alacritas, id est laetitia gestiens, non multum differunt ab amentia. ex quo intellegitur, qualis ille sit, quem tum moderatum, alias[*](alias bis add. Vc (sec. Buzzi)) modestum[*](modestum, tum Wolf (sed particulae tum ... alias tum... alias duo paria verborum constituerent) modestum et t. s cf. off. 1, 15.93. 46; fin. 2, 60 4, 19 Deiot. 26. asyndeton ut div. 2, 10: sol, luna quem motum habeat? quem quinque stellae etc. vel p. 383, 17 411, 18 431, 27 ) temperantem, alias constantem continentemque dicimus; non numquam haec[*](hae K1 ) eadem vocabula ad frugalitatis nomen tamquam ad caput referre volumus. quodnisi eo nomine virtutes continerentur, numquam ita pervolgatum illud esset, ut iam proverbii locum optineret,[*](obt. V Otto, Sprichw. 721 )

hominem frugi omnia recte[*](recte s recta X) facere
. quod idem cum Stoici de sapiente dicunt, nimis[*](nimis sV3 animis X) admirabiliter nimisque magnifice dicere videntur.

Ergo hic,[*](hic his K1 ) quisquis est, qui moderatione et constantia quietus animo est sibique ipse placatus, ut nec tabescat molestiis nec frangatur timore[*](timore add. G1 ) nec sitienter quid expetens[*](expectens X (c del. K1 ut in v. 3 V expetens Gr.)) ardeat[*](ardet X ardeat V3 s ) desiderio nec alacritate futtili[*](futtuli X (futili V3)) gestiens deliquescat, is est sapiens quem quaerimus, is est beatus, cui nihil humanarum rerum aut intolerabile ad demittendum animum aut nimis laetabile ad ecferendum[*](ferendum X effer. V3 s ) videri potest. quid enim videatur ei magnum in rebus humanis, cui aeternitas omnis totiusque mundi nota sit magnitudo?[*](is ergo sapiens... 23 magnitudo H) nam[*](nam a in r. Vc num Bentl. ) quid aut in studiis humanis aut in tam exigua brevitate vitae magnum sapienti videri potest, qui semper animo[*](animos X (corr. RVrec)) sic

p.380
excubat, ut ei nihil inprovisum accidere possit, nihil inopinatum, nihil omnino novum?

atque idem[*](eidem GRV1 ) ita acrem in omnis partis aciem intendit, ut semper videat sedem sibi ac locum sine molestia atque angore vivendi, ut, quemcumque casum fortuna invexerit, hunc apte et quiete ferat. quod qui faciet, non aegritudine solum vacabit, sed etiam perturbationibus reliquis omnibus. his autem vacuus animus perfecte atque absolute[*](obsolute K1R) beatos[*](adhibeant V (-ant in r. c)) efficit, idemque concitatus et abstractus ab integra certaque ratione non constantiam solum amittit, verum etiam sanitatem.

Quocirca mollis et enervata putanda est Peripateticorum ratio et oratio, qui perturbari animos necesse dicunt esse, sed adhibent modum quendam, quem ultra progredi non oporteat.

modum tu adhibes vitio? an vitium nullum est non parere rationi? an ratio parum praecipit nec bonum illud esse, quod aut cupias ardenter aut[*](aut BsV3 ut X) adeptus ecferas te insolenter, nec porro malum, quo aut oppressus iaceas aut,[*](iaceas aut aut in r. V1 ) ne opprimare, mente vix constes? eaque omnia aut nimis tristia[*](tristitia V1 ) aut nimis laeta errore fieri, qui si[*](si del. Mue. ad Seyfferti Lael. p. 253. an si = sc. error secl.? ) error stultis extenuetur die, ut, cum res eadem maneat, aliter ferant[*](maneat ... ferant s maneant... ferat X (eaedem maneant Ms) cf. p. 345, 2 ) inveterata aliter recentia, sapientis ne attingat quidem omnino?

Etenim quis erit tandem modus iste? quaeramus enim modum aegritudinis, in qua[*](quo VB opere X) operae plurimum ponitur. aegre tulisse P. Rupilium[*](P. Rupilium Man. ex Fastis Cap. cf. Lael. 73 ) fratris repulsam[*](prutilium X (p exp. in RV, primum u in r. in V)) consulatus scriptum apud Fannium est. sed[*](fr. 6 (p. 88 P.)) tamen transisse videtur modum, quippe qui ob eam causam a vita recesserit; moderatius[*](moderatus G1V1 ) igitur ferre debuit. quid, si, cum id ferret modice, mors liberorum accessisset?

p.381
nata esset aegritudo nova, sed ea modica.[*](dist. Se.)
magna tamen facta esset accessio. quid, si deinde dolores graves corporis, si bonorum amissio, si caecitas, si exilium? si pro singulis malis aegritudines accederent, summa ea fieret, quae non sustineretur.[*](sustineretur eretur in r. Vc )