Tusculanae Disputationes
Cicero, Marcus Tullius
Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.
Omnibus enim modis fulciendi sunt, qui ruunt nec cohaerere possunt propter magnitudinem aegritudinis. ex quo ipsam aegritudinem lu/phn [*](a\gPHN fere X (L ex A V)) Chrysippus quasi[*](Chrys. fr. eth. 485) solutionem totius hominis appellatam[*](omnibus modis... 12 appellat) putat.[*](appellat amputat KR1V (cf. H et praef.)) Quae tota poterit evelli explicata, ut[*](ut aut V1 ) principio dixi,[*](dixi cf. p. 329, 2sqq. ) causa aegritudinis; est enim nulla alia nisi opinio et iudicium magni praesentis atque urgentis mali.[*](est... 15 mali) itaque et dolor corporis, cuius est morsus acerrumus, perferetur[*](perferetur X (cf. Po. comm. ad 1, 29) perfertur Vc ) spe proposita boni, et acta aetas honeste ac splendide tantam adfert consolationem, ut eos qui ita vixerint aut non attingat aegritudo[*](aegritudo del. Dav. ) aut perleviter pungat animi dolor.
Sed ad hanc opinionem magni mali cum illa etiam opinio accessit oportere, rectum esse,[*](rectū esseesse scr. Vc ) ad officium pertinere ferre[*](perferre V (sed per in r. rec)) illud aegre quod acciderit, tum denique efficitur illa gravis aegritudinis perturbatio.[*](tum ... 23 perturbatio om. H)
ex hac opinione sunt illa varia et detestabilia genera[*](genere KR1H) lugendi: paedores,[*](pedores KH cf. p. 331, 1 ) muliebres lacerationes genarum, pectoris feminum capitis percussiones;[*](sed ... 26 percussiones H) hinc ille Agamemno Homericus[*](K 15) et idem Accianus
scindens dolore identidem[*](Accius fr. inc. 672) intonsam comam; in quo facetum illud Bionis, perinde
Sed haec omnia faciunt opinantes ita fieri oportere. itaque et Aeschines[*](aescinnes X corr. Vc ) in[*](de cor. 77) Demosthenem[*](demostenem X (de- monstenem K)) invehitur, quod is septimo die post filiae mortem hostias immolavisset. at quam[*](quam excopiose X (ex del. V1 aut c) quam et copiose s (et in r. B)) rhetorice, quam[*](cf. Hier. epist. 60, 14 (qui Cic. consolationem sequitur)) copiose! quas sententias colligit, quae verba contorquet! ut licere quidvis[*](quodvis V1 ) rhetori intellegas. quae nemo probaret, nisi insitum illud in animis haberemus, omnis bonos interitu suorum quam gravissime maerere oportere. ex hoc evenit, ut in animi doloribus alii solitudines captent, ut ait Homerus de Bellerophonte:
et Nioba fingitur lapidea propter aeternum, credo, in[*](cf. Hier. epist. 60, 14 (qui Cic. consolationem sequitur)) luctu silentium, Hecubam[*](haecubam X (hec ubam V)) autem putant propter animi acerbitatem quandam et rabiem fingi in canem esse conversam. sunt autem alii, quos[*](quos V1 aut cR2 quo X) in luctu cum ipsa solitudine loqui saepe delectat, ut illa apud Ennium[*](Enn. Med. sc. 257) nutrix:
- Cupi/do cepit mi/seram nunc me pro/loqui
- Caelo a/tque terrae Me/deai[*](Medeai Turn. Medeae) mi/serias.
haec omnia recta vera debita putantes faciunt in dolore, maximeque declaratur[*](declaratur hoc sana cf. Mue. (off. 1, 61)) hoc quasi officii iudicio fieri, quod, si qui forte, cum se in luctu esse vellent, aliquid fecerunt humanius aut si hilarius locuti sunt, revocant se rursus ad maestitiam peccatique se insimulant, quod dolere[*](dolore K1V1 ) intermiserint. pueros vero matres et magistri castigare etiam solent, nec verbis solum, sed etiam verberibus, si quid in domestico luctu
Quid ille Terentianus[*](terentianus K2 mg. Vrec ) [*](terrentianus X)
ipse se poeniens,[*](poenitens (pen. K)X ea\gTON TelMwPOgMeNOC fere X) id est e(auto\n timwrou/menos?
hic decernit, ut miser sit. num quis igitur quicquam decernit invitus?
malo quidem me quovis dignum deputem—malo se dignum deputat, nisi miser sit. vides[*](Ter. 147. 8. 135) ergo opinionis esse, non naturae malum. Quid, quos res[*](quid quod res H) ipsa lugere prohibet? ut apud Homerum cotidianae neces interitusque multorum sedationem maerendi adferunt, apud quem ita dicitur:
Ergo in potestate est abicere dolorem, cum velis, tempori servientem. an est ullum tempus, quoniam quidem res in nostra potestate est, cui[*](cui cum V) non ponendae curae et aegritudinis[*](add. Dav. exs. aut aegritudinis aut curae del. alii (iam in V curaer sec. Str. ut vid.)) causa serviamus?[*](vides ... 22 serviamus) constabat eos, qui concidentem volneribus Cn. Pompeium vidissent,[*](GN. X) cum in illo ipso acerbissimo miserrimoque spectaculo sibi timerent, quod se classe hostium circumfusos viderent, nihil aliud tum egisse, nisi ut remiges hortarentur et ut salutem adipiscerentur fuga; posteaquam Tyrum venissent, tum adflictari lamentarique coepisse. timor igitur ab his aegritudinem potuit repellere,
Idque[*](idque itaque K1 ) indicatur eorum patientia, qui cum multa sint saepe perpessi, facilius ferunt[*](ferant X cf. praef. ) quicquid accidit, obduruisseque[*](obduruisseque iam Tr. obduruisse quam X (e ex am corr. V2)) iam sese[*](sese V) contra fortunam arbitrantur, ut ille apud Euripidem:[*](Eur. Phrix. fr. 821 (Chrys. fr. eth. 482))
defetigatio igitur miseriarum aegritudines cum faciat leniores, intellegi necesse est non rem ipsam causam atque[*](ipsam atque causam W trp. Er. ) fontem[*](fontem fon in r. Vc ) esse maeroris.
Philosophi summi nequedum[*](neque nondum X corr. V3 ) tamen sapientiam consecuti nonne intellegunt in summo se malo esse? sunt enim insipientes, neque insipientia ullum maius malum est. neque tamen lugent. quid ita? quia huic generi malorum non adfingitur[*](non affingitur V (non af in r. Vc n ante g del. idem) nodfingitur R1 ) illa opinio, rectum esse et aequum et ad officium pertinere aegre ferre, quod sapiens non sis, quod idem adfingimus huic aegritudini, in qua luctus inest, quae omnium maxuma est.
itaque Aristoteles veteres philosophos[*](Arist. fr. 53) accusans, qui existumavissent philosophiam suis ingeniis esse perfectam, ait eos aut stultissimos aut
neque tamen, cum se in media stultitia, qua nihil[*](quia n. G1 ) est peius, haerere intellegant, aegritudine premuntur; nulla enim admiscetur opinio officiosi doloris. Quid, qui non putant lugendum[*](lungendum GV1 (prius n eras.) iungen- dum KR) viris?[*](sqq. cf. Hier. epist. 60, 5 ) qualis fuit Q. Maxumus[*](fuitque maxumus G2 (quae G1) KV ( ss. m. 3) ac fortasse R1 (Q post fuit in r. m. al.)) efferens[*](efferrens GR1V) filium consularem, qualis L. Paulus[*](paullus RG1 e corr. V1 (l eras.) cf.p. 263, 17; 274, 19; 457, 7 ) duobus paucis[*](lucius et marcus X) diebus amissis[*](amisis G1R1V1 ) filiis, qualis M. Cato praetore designato mortuo filio, quales reliqui, quos in Consolatione[*](consolationem G -ne V) conlegimus.
quid hos aliud placavit nisi quod luctum et maerorem esse non putabant viri? ergo id, quod alii rectum opinantes aegritudini se solent dedere, id hi turpe putantes aegritudinem reppulerunt. ex quo intellegitur non in natura, sed in opinione esse aegritudinem.
Contra dicuntur haec: quis tam demens, ut sua voluntate maereat? natura adfert dolorem, cui quidem Crantor, inquiunt, vester cedendum putat; premit enim atque instat, nec resisti potest. itaque Oileus[*](oileus V) ille apud
haec cum disputant, hoc student efficere, naturae obsisti nullo modo posse; idem[*](iidem Ern. (idem tamen Phil. 2, 91 al.) hi (= i cf. praef.) W et Sey. ) tamen fatentur graviores aegritudines suscipi, quam natura cogat. quae est igitur amentia—? ut nos quoque idem ab illis[*](illis Urs. ex s allis) requiramus.
- Nec ve/ro tanta prae/ditus sapie/ntia[*](Soph.fr. 666)
- Quisqua/m est,[*](quisquamst edd. ) qui aliorum aeru/mnam dictis a/dlevans
- Non i/dem, cum fortu/na mutata i/mpetum
- Conve/rtat,[*](convertit Sey. clade ut subita X corr. s ) clade su/bita frangatu/r sua,
- Ut i/lla ad alios di/cta et praecepta e/xcidant.[*](ex p. G2 )
Sed plures sunt causae suscipiendi doloris: primum illa opinio mali, quo viso atque persuaso aegritudo[*](aegritudo add. Vc ) insequitur necessario. deinde etiam gratum mortuis se facere, si graviter eos lugeant, arbitrantur.[*](sed ... 16 arbitrantur H) accedit superstitio muliebris quaedam; existumant enim diis inmortalibus se facilius satis facturos, si eorum plaga perculsi adflictos se et stratos esse fateantur. sed haec inter se quam repugnent, plerique non vident. laudant enim eos, qui aequo animo moriantur; qui alterius mortem aequo animo ferant, eos putant vituperandos. quasi fieri ullo modo possit, quod in amatorio sermone dici solet, ut quisquam plus alterum diligat quam se.
praeclarum[*](seipsū G) illud est et, si quaeris, rectum quoque et verum, ut eos, qui nobis carissimi esse debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus; ut[*](ut s at X (ad K)) vero plus, fieri nullo pacto potest. ne optandum quidem est in amicitia, ut me ille plus quam se, ego illum[*](ullum V) plus quam me; perturbatio vitae, si ita sit, atque officiorum omnium
Sed nimirum hoc maxume[*](maxumum X me ss. B) est exprimendum,[*](exprimendum X (con- fessio adversariis exprimenda est cf. Verr. 4, 112 Liv. 21, 18, 5 Lucan. 6, 599 manibus exprime verum) experimentum (et antea maxumum) edd. (sed hoc uerbum Tullianum non est, illudque hanc—diuturna ratione conclusum, non ex experientia sumptum)) cum constet aegritudinem[*](aegritudinem V -ne GKR) vetustate tolli,[*](tollit X sed ult. t eras. V) hanc vim non esse in die[*](diē V) positam, sed in cogitatione diuturna.[*](diurna X corr. B1 s ) nam si et eadem res est et idem est homo, qui potest quicquam de dolore mutari, si neque de eo, propter quod dolet, quicquam est mutatum neque de eo, qui[*](qui quod G1 ) dolet? cogitatio igitur diuturna[*](diurna X corr. B1 s ) nihil esse in re mali dolori medetur, non ipsa diuturnitas.
Hic mihi adferunt mediocritates.[*](mediocritas X -tates Vc Non. ) quae si naturales sunt, quid opus est consolatione?[*](at hae mihi afferentur med.... 24 consolatione Non. 29, 27 ) natura enim ipsa terminabit modum; sin opinabiles, opinio tota tollatur.
Satis dictum esse arbitror aegritudinem esse opinionem
additur ad hanc definitionem a Zenone recte, ut illa opinio praesentis mali sit recens. hoc autem verbum sic interpretantur, ut non tantum illud recens esse velint, quod paulo ante acciderit, sed quam diu in illo opinato malo vis quaedam insit, ut[*](ut s et X) vigeat et habeat quandam viriditatem, tam diu appelletur[*](appellatur K) recens. ut Artemisia illa, Mausoli Cariae regis uxor, quae nobile illud Halicarnasi[*](alicarnasi X) fecit sepulcrum, quam diu vixit, vixit in luctu eodemque etiam confecta contabuit. huic erat illa opinio cotidie recens; quae tum denique non appellatur[*](appellabatur X corr. V2 ) recens, cum vetustate exaruit.
Haec igitur officia sunt consolantium, tollere aegritudinem funditus aut sedare aut detrahere[*](aut detr. V (ss. 2)) quam plurumum aut supprimere nec pati manare longius aut ad alia traducere.
sunt qui unum officium consolantis[*](consolantis R1 consulantis GK1V1 ) putent[*](putent docere Lb. Cleanthes fr. 576 ) malum illud omnino non esse, ut Cleanthi placet; sunt qui non magnum malum, ut Peripatetici; sunt qui abducant a malis ad bona, ut Epicurus; sunt qui satis[*](satis om. G1 ) putent ostendere nihil inopinati[*](inopinanti GRV1 (n exp. c) opinanti K) accidisse, ut Cyrenaici[*](lac. stat. Po. ut Cyrenaici pro nihil mali (nihil a mali V1) Dav. cogitari potest: ut Cyr. atque hi quoque, si verum quaeris, efficere student ut non multum adesse videatur aut nihil mall. Chr. cf. § 52–59. 61 extr. Chrys. fr. eth. 486 ) --- nihil mali. Chrysippus autem caput esse censet in consolando detrahere[*](detra in r. Vc ) illam opinionem maerentis, qua se[*](maerentis se X (mer. KR) qd add. V2 maerentis si vel maerentl si s (sed sec. Chr. omnes qui maerent in illa opinione sunt; non recte p. 275, 19 confert Va. Op. 1, 70) qua Po. ) officio fungi putet iusto atque
respondit:
Erit igitur in consolationibus prima medicina docere aut nullum malum esse aut admodum parvum, altera et[*](prius et om. G1 ) de communi condicione vitae et proprie,[*](propriae G1KVH (sim. 358, 6)) si quid sit de ipsius qui maereat disputandum, tertia[*](tertiam H) summam esse stultitiam frustra confici maerore, cum intellegas nihil[*](nil G) posse profici. nam Cleanthes[*](cleantes X (24 GK1) Cl. fr. 577 ) quidem sapientem consolatur, qui consolatione non eget. nihil enim[*](enim om. G1 ) esse malum, quod turpe non sit, si lugenti persuaseris, non tu illi luctum, sed stultitiam detraxeris;[*](erit... 21 detraxeris (sine 18 nam... 19 eget) H) alienum autem tempus docendi. et tamen non satis mihi videtur vidisse hoc Cleanthes, suscipi aliquando aegritudinem posse ex eo ipso, quod esse summum malum Cleanthes[*](suscipi... 24 Cleanthes om. K) [*](Cleanthes del. Ba. sed cf. Va. Op. 2, 130. 409 ) ipse fateatur. quid enim dicemus, cum Socrates[*](Aisch. Socr. fr. 10 D. Aug. civ. 14, 8) Alcibiadi persuasisset, ut accepimus, eum nihil hominis
quid? illa Lyconis qualia[*](quia GRV1 (a eras.)) sunt? qui aegritudinem extenuans parvis ait eam rebus moveri, fortunae et corporis incommodis, non animi malis.[*](mali X corr. V2 ) quid ergo? illud, quod Alcibiades dolebat, non ex animi malis vitiisque constabat? ad Epicuri consolationem satis est ante dictum.
ne[*](ne nonne K (ss. 2)) illa quidem firmissima consolatio est, quamquam[*](quamquam quidquam K1 ) et usitata est et saepe prodest:
non tibi hoc soli.prodest haec quidem, ut dixi,[*](dixi p. 345, 13 ) sed nec semper nec omnibus; sunt enim qui respuant; sed refert, quo modo adhibeatur. ut enim[*](enim om. G1 ) tulerit quisque eorum qui sapienter tulerunt, non quo quisque incommodo adfectus sit, praedicandum est. Chrysippi[*](crys. KR chris. G) ad veritatem firmissima est, ad tempus aegritudinis difficilis. magnum opus[*](opus s onus X) est probare maerenti illum suo iudicio et, quod se[*](se exp. V2 ) ita putet oportere facere, maerere. Nimirum igitur, ut in causis non semper utimur eodem statu—sic enim appellamus controversiarum genera—, sed ad tempus, ad controversiae naturam, ad personam accommodamus, sic in aegritudine lenienda, quam[*](lenienda. nam quam X nam del. s ) quisque curationem recipere possit, videndum est.[*](nimirum ... 26 est H)
Sed nescio quo pacto ab eo, quod erat a te[*](a te ante K) propositum, aberravit oratio. tu enim de sapiente quaesieras, cui aut malum videri nullum potest, quod vacet