Tusculanae Disputationes

poëta ius suum tenuit et dixit audacius)—cadit igitur in eundem et misereri et invidere.[*](non cadit ... 19 invidere) nam qui dolet rebus alicuius adversis, idem alicuius etiam secundis dolet,[*](olet V add. 1 aut 2 solet GK1 (corr. 2) R1 ( dolet m. ant.)) ut Theophrastus interitum deplorans Callisthenis sodalis sui, rebus Alexandri prosperis angitur, itaque dicit Callisthenem incidisse in hominem summa potentia summaque fortuna, sed ignarum quem ad modum rebus secundis uti conveniret. atqui, quem ad modum

Haec sic[*](sic Rc? Vc si X) dicuntur a Stoicis concludunturque contortius. sed latius aliquando[*](aliquando cf. 323,22 aliquanto s male, cf. de orat. 1, 133 opt. gen. 23 ) dicenda sunt et diffusius; sententiis tamen utendum eorum potissimum, qui[*](qui ex quā ut v. G2 ) maxime forti et, ut ita dicam, virili utuntur ratione atque sententia. nam Peripatetici, familiares nostri, quibus nihil est uberius, nihil eruditius, nihil gravius, mediocritates vel perturbationum vel morborum animi mihi non sane probant. omne enim malum, etiam mediocre,[*](mediocre iocre in r. G2 ) malum[*](malum Bouh. magnum alt. id om. H) est; nos autem id agimus, ut id in sapiente nullum sit omnino. nam ut corpus, etiamsi mediocriter aegrum est, sanum non est, sic in animo ista mediocritas caret sanitate. itaque praeclare nostri, ut alia multa, molestiam sollicitudinem angorem propter similitudinem corporum aegrorum aegritudinem[*](aegritudinem cf. Aug. civ. 14,17 ext. ) nominaverunt.

hoc propemodum verbo Graeci omnem animi perturbationem appellant; vocant enim pa/qos,[*](PaOOC G1 patos H) id est morbum, quicumque est motus in animo turbidus. nos melius: aegris enim corporibus simillima animi est aegritudo, at[*](at ex aut G2 aegrotationes X) non similis aegrotationis est libido, non inmoderata laetitia, quae est voluptas animi elata et gestiens.[*](genstiens hic et 331, 21 G 1 ) ipse etiam metus non est morbi admodum similis, quamquam aegritudini[*](aegritudine X corr. V1?B1 ) est finitimus, sed proprie, ut aegrotatio in corpore, sic aegritudo

Est igitur causa omnis in opinione, nec vero aegritudinis[*](St. fr. 3, 385) solum, sed etiam reliquarum omnium perturbationum, quae sunt genere quattuor, partibus plures. nam cum omnis perturbatio sit animi motus vel rationis expers vel rationem aspernans vel rationi non oboediens, isque motus aut boni aut mali opinione citetur bifariam, quattuor perturbationes aequaliter distributae sunt. nam duae sunt ex opinione boni; quarum altera, voluptas gestiens, id est praeter modum elata[*](aelata G1R1 ) laetitia, opinione praesentis magni alicuius boni, altera, cupiditas, quae recte vel libido dici potest, quae est inmoderata adpetitio opinati magni boni rationi non obtemperans,[*](post obtemperans add. vel cupiditas recte vel libido dici potest X quae retinent sec. Dav. edd., in v. 17. 8 verba cupiditas — potest delentes. sed ut voluptatis sic cupi- ditatis nomen appositionis locum tenere debebat. de cupiditate autem praedicandam erat 'opinione futuri boni turbatur'; quod cum iam in enuntiato relativo expressum esset, anacoluthon natum est. ad boni 17 Vc in mg. adscr.: et quidem magis significat nomen libidinis magnitudinem erroris. itaque in ea cupiditate quae flagrantissima est proprie plerumque nomen hoc ponitur si omnis appetitio opinati boni haec] ut H)

—ergo haec duo genera, voluptas gestiens et libido, bonorum opinione turbantur, ut[*](ut in at corr. V2 ) duo reliqua, metus et[*](et om. Hs ) aegritudo, malorum. nam et metus[*](est post metus add. Vc s non male. ) opinio magni mali inpendentis[*](inpendentes G1R1V1 (corr. G2R1V1)) et aegritudo est opinio magni mali praesentis, et quidem recens opinio talis mali, ut in eo rectum[*](recte H)

Sed cetera alias; nunc aegritudinem, si possumus, depellamus. id enim sit[*](sit (si V1)] est Bouh. sed cf. fin. 4,25 ) propositum, quandoquidem eam tu videri tibi in sapientem cadere dixisti, quod ego nullo modo existimo; taetra enim res est, misera, detestabilis, omni[*](omne GRV (corr. R1V1)) contentione, velis, ut ita dicam, remisque fugienda.

qualis enim tibi ille videtur

1. Ta/ntalo progna/tus, Pelope na/tus, qui quondam a/[*](Enn. Thy. sc. 357) socru[*](socru Bentl. coll. Non. 223, 30 al. socero)
2. Oe/nomao rege Hi/ppodameam[*](hippodamiam R2 ) ra/ptis nanctus[*](nactus KRc nactust Bentl. sed haec ab ipso Thyeste proferri videri Va. monet ) nu/ptiis—?

1. Noli/te

1. hospite/s ad me adi/re, ilico[*](illic oG1KV1 (l exp. 2)) i/stic,[*](Enn. Thy.349) [*](istic istinc vel isti s sed cf. Plaut. Mere. 912 )
2. Ne co/ntagio/ mea boni/s umbrave o/bsit.
3. Tanta[*](ante tanta ins. meo Bentl. stetis La. ) vis sce/leris in co/rpore hae/ret.

1. Refu/gere oculi, co/rpus macie exta/buit,[*](Trag. inc. 189) [*](extabunt R1V1G2 extabant G1 )
2. Lacrimae/ peredere u/more[*](umorem RV1Kc humo-rem GV2K2 utmorem K1 ) exangui/s genas,
   p.331
3. Situm i/nter oris[*](situm inter oris La. ad Lucr. 2,118 situ nitoris GKRV1 situ nitoris corr. V2? praeterea nidoris Vrec ut v. situ nigroris Va. op. ac. 1, 56 al. alii ) bárba paedore[*](pedore hic X (cf.p. 348, 25)) hórrida atque[*](atque (adque G 1) del. Bothe sed cf. La. ad Lucr. 2,118 )
4. Intónsa infuscat péctus inluvié[*](inluviae GK (ill.) R1 ) scabrum.

Dionysius[*](dionisius KRV) quidem tyrannus Syracusis expulsus Corinthi pueros docebat: usque eo imperio carere non poterat. Tarquinio vero quid impudentius, qui bellum gereret cum is qui eius non tulerant[*](tullerant G1 tulerat V1 ) superbiam? is cum restitui in regnum nec Veientium[*](vegentium KR1 ien- tium in r. G2 ) nec Latinorum[*](latiorum X corr. Vrec ) armis potuisset, Cumas contulisse se dicitur inque ea urbe senio et aegritudine esse confectus. Hoc tu igitur censes sapienti accidere posse, ut aegritudine opprimatur, id est miseria? nam cum omnis perturbatio miseria est, tum carnificina est aegritudo. habet ardorem libido, levitatem laetitia gestiens, humilitatem metus, sed aegritudo maiora quaedam, tabem cruciatum adflictationem foeditatem, lacerat exest animum planeque conficit. hanc nisi exuimus sic ut abiciamus, miseria carere non possumus.

Atque hoc quidem perspicuum est, tum[*](tum add.G2 ) aegritudinem existere, cum quid ita visum sit, ut magnum quoddam

1. E/go cum genui, tu/m morituros[*](moriturum et huic rei Sen. ad Pol. 11, 2 ) sci/vi et ei rei[*](Enn. Telam. sc. 312. cf. Hier. epist. 60, 5) su/stuli.
2. Prae/terea[*](praeterea ae in r. Vc ) ad Troia/m cum misi ob de/fendendam Grae/ciam,
3. Sci/bam[*](scibam Fronto p. 217 sciebam) me in morti/ferum bellum, no/n in epulas mi/ttere.

haec igitur praemeditatio futurorum malorum lenit eorum adventum, quae venientia longe ante videris. itaque apud Euripiden a Theseo dicta laudantur; licet[*](Eurip. fr. 964 euripidĕ K thesseo GKR1 ) enim, ut saepe facimus, in Latinum illa convertere:

1. Nam qui hae/c audita a do/cto meminisse/m viro,
2. Futu/ras mecum co/mmentabar mi/serias:
3. Aut mo/rtem acerbam aut[*](alt. aut add. G2 exilii X) e/xili maesta/m fugam
4. Aut se/mper aliquam mo/lem meditaba/r mali,
5. Ut, si/ qua invecta di/ritas casu/ foret,
6. Ne me i/nparatum cu/ra lacerare/t repens.[*](lacerare trepens G1R1 )

quod autem Theseus a docto se audisse dicit, id de se ipso[*](de ipso K1 (ex dese ipse) V1 (se add. 1) Anax. A 33 ) loquitur Euripides. fuerat enim auditor Anaxagorae, quem ferunt nuntiata morte filii dixisse:

sciebam me genuisse mortalem.

1. Quam ob rem o/mnis, cum secu/ndae res sunt ma/xume, tum ma/xume[*](tum maxume add. Kc ) [*](maxime alt. loco GRV bis H)
2. Medita/ri secum opo/rtet, quo pacto a/dversam[*](adversum KRH) aerumna/m ferant.[*](fuerant H ferat K1 )
3. Peri/cla,[*](pericula X) damna pe/regre rediens se/mper secum co/gitet,[*](pericla damna exilia peregre rediens semper cogitet Ter. codd. )
4. Aut fi/li[*](filii p. X) peccatum au/t uxoris mo/rtem aut morbum fi/liae,
5. Commu/nia esse haec, ne/ quid horum umquam a/ccidat animo/ novum;[*](c. e. haec, fieri posse, ut ne quid animo sit novom Ter. )
6. Quicqui/d praeter[*](praeter propter K) spem eve/niat, omne id de/putare esse i/n lucro.[*](ergo .. 22 lucro H) [*](... 22 Ter. Phormio 241–6 )

hic est enim ille voltus semper idem, quem dicitur Xanthippe praedicare solita in[*](et in G (exp. 2)) viro suo fuisse Socrate:[*](socrate V2B e corr. M socratem KRV1 socratam G (ss. 2) del. Ba. def. Va. opp. 2 p. 130 )

Sed est, isdem de rebus quod dici possit subtilius, si prius Epicuri sententiam viderimus. qui censet[*](Epic. fr. 444) necesse esse omnis in aegritudine esse, qui se in malis esse arbitrentur, sive illa ante provisa et expectata sint sive inveteraverint. nam neque vetustate minui mala nec fieri praemeditata leviora, stultamque etiam esse meditationem futuri mali aut fortasse ne futuri quidem: satis esse odiosum malum omne, cum venisset;[*](cum venisset ex conv. K2 ) qui autem semper cogitavisset accidere posse aliquid adversi, ei fieri illud sempiternum malum; si vero ne futurum quidem sit,[*](sit ex si Vc ) frustra suscipi miseriam voluntariam;[*](voluntariam add. GR1 in fine pag. ) ita semper angi aut accipiendo aut cogitando malo.

Levationem autem aegritudinis in duabus rebus ponit, avocatione a cogitanda molestia et revocatione[*](revocationem GKV1 ) ad contemplandas voluptates. parere[*](pareri GR1 (corr. 1) V1 (corr. 2)) enim censet animum rationi posse et, quo illa ducat, sequi. vetat igitur ratio intueri molestias, abstrahit ab acerbis

Principio male reprehendunt praemeditationem rerum futurarum. nihil est enim quod tam optundat[*](optundat V (at in r.) Rc optundet GR1 obtundet HK1 (-at2)) elevetque aegritudinem quam perpetua in omni vita cogitatio nihil esse quod non accidere possit, quam meditatio condicionis[*](conditionis X) humanae, quam vitae lex commentatioque parendi, quae non hoc adfert, ut semper maereamus, sed ut numquam. neque enim, qui rerum naturam, qui vitae varietatem, qui inbecillitatem[*](imb. KRcH) generis humani cogitat, maeret, cum haec cogitat, sed tum vel[*](vel om. H) maxime sapientiae fungitur munere: utrumque enim consequitur, ut et considerandis rebus humanis proprio[*](ad proprio in mg. adscr. non Vrec ) philosophiae fruatur[*](fruatur fungatur Man. (sed phil. off. est 'id quod homini praestare potest ac debet philo- sophia')) officio et adversis casibus triplici consolatione sanetur,[*](sanentur X corr. K2R2V2 ) primum quod nihil ei accidit nisi quod posse accidere diu cogitaverit,[*](suppl. Po. cogitavit pro -erit Dav. ) quae cogitatio una maxime molestias omnis extenuat et diluit, deinde quod humana humane[*](humana humane humane KV1 (hu- mana add. 2) H humana G humane R (del. c) cf. Ps. Plut. cons. ad Ap. 118 c fe/rein ta\ a)nqrw/pina a)nqrwpi/nws ) ferenda intellegit, postremo quod videt malum nullum

Nam revocatio[*](avocatio V2 ) illa, quam adfert,[*](adfret G1K1 ) cum a contuendis nos malis avocat, nulla est. non est enim in nostra potestate fodicantibus is[*](his W eis Non. opinemur] -mur in r. G2 -ur in r. V1? ) rebus, quas malas esse opinemur, dissimulatio vel oblivio:[*](on... 6 oblivio Non. 66, 15 ) lacerant, vexant, stimulos admovent, ignis adhibent, respirare non sinunt, et tu oblivisci iubes, quod contra naturam est, qui, quod a natura[*](add. Tr. quia natura X) datum est, auxilium extorqueas inveterati doloris? est enim tarda illa quidem[*](quidam V1 ) medicina, sed tamen magna, quam adfert longinquitas et dies. Iubes me bona cogitare, oblivisci malorum. diceres aliquid, et magno quidem philosopho dignum, si ea bona esse sentires, quae essent homine dignissima. Pythagoras mihi si diceret aut Socrates aut Plato:

quid iaces aut quid maeres aut cur succumbis cedisque fortunae? quae[*](quae om. G1 ) pervellere te forsitan potuerit et pungere, non potuit certe vires frangere. magna vis est in virtutibus; eas excita, si forte dormiunt. iam tibi aderit princeps fortitudo, quae te animo tanto esse coget, ut omnia, quae possint homini evenire, contemnas et pro nihilo putes. aderit temperantia, quae est eadem moderatio, a me quidem paulo ante appellata frugalitas, quae te turpiter et nequiter facere nihil patietur.[*](patiatur X (cf. coget 21 dicet 28)) quid est autem nequius aut turpius ecfeminato[*](eff. G1 e corr. R2Vrec ) viro? ne iustitia quidem sinet te ista facere, cui minimum esse videtur in hac causa loci;[*](loqui X corr. Vc? ) quae tamen ita dicet dupliciter esse te iniustum, cum et alienum adpetas,[*](appetas V2 ) qui mortalis natus condicionem[*](conditionem GKV) postules inmortalium et graviter feras te, quod utendum

p.337

acceperis, reddidisse.

prudentiae vero quid[*](quod R1 ) respondebis docenti virtutem sese esse contentam, quo modo ad bene vivendum, sic etiam ad beate? quae si extrinsecus religata pendeat et non et oriatur[*](et ante oriatur om. KR) a se et rursus ad se revertatur et omnia sua complexa nihil quaerat aliunde, non intellego, cur aut verbis tam vehementer ornanda aut re tantopere expetenda videatur

hoc dicit, et hoc ille acriculus[*](agriculus X corr. Vc ) me audiente Athenis senex Zeno, istorum acutissimus, contendere et magna voce dicere solebat: eum esse[*](Epic. fr. 446) beatum, qui praesentibus voluptatibus frueretur confideretque se fruiturum aut in omni aut in magna parte vitae dolore non interveniente, aut si interveniret, si summus foret, futurum brevem, sin productior, plus habiturum iucundi quam mali; haec cogitantem fore beatum, praesertim cum[*](cum add. Vc si sR2 (ft. rectius, sed cf. fin. 1, 41 ad ea cum accedit) om. X) et ante perceptis bonis contentus esset et nec mortem nec deos extimesceret.[*](add. Hei.) habes formam Epicuri vitae beatae verbis Zenonis expressam, nihil ut possit negari.

Quid ergo?

huiusne vitae propositio et cogitatio aut Thyestem levare poterit aut Aeetam,[*](aetam X (ex aetem K1) oetam K2Rc? cf. p. 331,3 ) de quo paulo ante dixi, aut Telamonem pulsum patria exulantem atque egentem? in quo haec admiratio fiebat:

1. Hi/cine[*](hicine BR2 haecine X) est ille Te/lamon,[*](Telamo Turn. sed cf. Str. p. 64 ) modo quem glo/ria ad caelum e/xtulit,
2. Quem a/spectabant, cui/us ob os Grai[*](Graii s Graj La. Lucr. 3, 374. cf. epist. 9, 26 ) o/ra obverteba/nt sua?[*](Trag. inc. 93)

quodsi cui, ut ait idem,

simul animus cum re concidit[*](animus rem condidit X corr. Vc s )