Tusculanae Disputationes

Cicero

Cicero, Marcus Tullius, creator; Pohlenz, M, 1872-1962, editor

illam vero funditus eiciamus individuorum corporum levium et rutundorum[*](rotundorum KV (sed fuit rut.) H) concursionem fortuitam, quam tamen[*](tamen add. K2 ) Democritus concalefactam et spirabilem,[*](spirabilem eqs. cf. Aug. epist. 118, 4, 28 ) id est animalem, esse volt. is autem animus, qui, si[*](si add. G1 s. l. ) est horum quattuor[*](quattuor horum Non. ) generum, ex quibus[*](ex quibus unde V2 Non ft. recte ) omnia constare

p.239
dicuntur,[*](animus...239, 1 dicuntur Non. 272, 29 ) ex inflammata anima constat, ut potissimum videri video[*](videri om. X (videt' pro video V sed t' Vc in r.) add. K2 s ) Panaetio, superiora capessat necesse est. nihil enim habent haec duo genera proni et supera semper petunt. ita, sive dissipantur, procul a terris id evenit, sive permanent et conservant habitum suum, hoc etiam magis necesse est ferantur ad caelum et ab is perrumpatur et dividatur crassus hic et concretus aër, qui est terrae proximus. calidior est enim vel potius ardentior[*](ardentior ex -us V1 ) animus quam est[*](est exp. Vc ) hic aër,[*](aer in mg. Vc ) quem modo dixi crassum atque concretum; quod ex eo sciri[*](sciri scribi K1 ) potest, quia corpora nostra terreno principiorum genere confecta ardore animi concalescunt.

accedit[*](accidit X accedit s Vrec ) ut eo facilius animus evadat ex hoc aëre, quem saepe iam appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo velocius, nulla est celeritas quae possit cum animi celeritate contendere. qui si permanet incorruptus suique similis, necesse est ita feratur, ut penetret et dividat omne caelum hoc, in quo nubes imbres ventique coguntur,[*](caelum... coguntur Non. 264,32 ) quod et umidum[*](umidum G (add. sed rursus eras.) KR1V1 ) [*](hum. H) et caliginosum est propter exhalationes[*](exalationes GKV (exalat., in mg. p humorem V2)H) terrae.

Quam regionem cum superavit animus naturamque sui similem contigit et adgnovit,[*](agnovit H agn. V) iunctis[*](iunctis R1 iunctus GKVH) ex anima tenui et ex ardore solis temperato ignibus insistit[*](consistit V e corr. ) et finem altius se ecferendi[*](ecf. ut 238, 5 (eff. hic Vc)) facit. cum enim sui similem et levitatem et calorem adeptus est,[*](add.s) tamquam paribus examinatus ponderibus nullam in partem movetur, eaque ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile penetravit; in quo nulla re egens aletur et sustentabitur isdem rebus, quibus astra sustentantur[*](hisdem X (isdem V isdem H?) susten- tatur G1 sustentur K1 sustantur V1 ) et aluntur.

p.240

Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnis fere cupiditates eoque magis incendi, quod is aemulemur, qui ea habeant quae nos habere cupiamus, profecto beati erimus, cum corporibus relictis et cupiditatum et aemulationum erimus expertes;

quodque[*](que in r. Vc ) nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare aliquid velimus et visere, id multo tum faciemus liberius[*](liberiust. V) totosque nos in contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest in mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas veri videndi et orae ipsae locorum illorum, quo pervenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum caelestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabant.

haec enim pulchritudo etiam in terris

patritam
[*](patriam X patritam Non. et multi codd. s. XV., ex Nonio ni fallor. certe in Vat. 1733 is qui a. 1479 co- dicem emit in mg. adscripsit: patrita n. m.) illam[*](cognitionis add. Kc ) et
avitam
, ut ait Theophrastus, philosophiam[*](patritam ... 15 philosophiam Non. 161, 7 ) cognitionis cupiditate incensam excitavit. praecipue vero fruentur ea, qui tum etiam, cum has terras incolentes circumfusi erant caligine, tamen acie mentis dispicere[*](illa post disp. add. V2 ) cupiebant.

Etenim si nunc aliquid adsequi se[*](se om. G) putant, qui ostium Ponti viderunt et eas angustias, per quas penetravit ea quae est nominata

  1. Argo/,[*](Enn. Med. 250) quia Argivi i/n ea[*](in ea add. Kc ) delecti/[*](delecti KV2B dilecti GRV1 ) viri
  2. Vecti/ petebant pe/llem inauratam a/rietis,
aut i qui Oceani freta illa viderunt,
Europam[*](Enn. ann. 302) Libyamque[*](lybiamque X (lyp. V1)) rapax ubi dividit unda
, quod tandem spectaculum fore putamus, cum totam terram contueri licebit eiusque cum situm, formam, circumscriptionem, tum et habitabiles regiones et rursum[*](rursus V2 ) omni cultu propter vim frigoris aut caloris vacantis?

nos enim ne

p.241
nunc quidem oculis cernimus ea quae videmus; neque est enim[*](enim est V2B) ullus sensus in corpore, sed, ut non physici[*](phisici KRH) solum docent verum etiam medici, qui ista aperta et patefacta viderunt, viae quasi quaedam sunt ad oculos, ad auris, ad naris[*](aures...nares ex -is V1? ) a sede animi perforatae. itaque saepe aut cogitatione aut aliqua vi morbi impediti apertis atque integris et oculis et auribus nec videmus nec audimus, ut[*](ut quo ss. V2 ) facile intellegi possit animum et videre et audire, non eas partis quae quasi fenestrae sint animi,[*](non... 10 sunt animi Non. 36, 12 ) quibus tamen sentire nihil queat mens, nisi id agat et adsit. quid, quod[*](quid quod V (sed quod corr. in cū1) qui quod GK1 (corr. c) R) eadem mente res dissimillimas comprendimus,[*](cũ (ex cō) prendimus V) ut colorem, saporem, calorem, odorem, sonum? quae numquam quinque nuntiis animus[*](animi in animis corr. V1 ) cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur et is omnium iudex solus esset. atque ea profecto tum multo puriora et dilucidiora cernentur, cum, quo natura fert,[*](fertur Kc ) liber animus pervenerit.[*](illam ... 24 vult 239, 15 nulla vero est celeritas...240, 16 excitavit 240, 26 quod tandem ... 241,17 pervenerit H)

nam nunc quidem, quamquam foramina illa, quae patent ad animum[*](animos Non. ) a corpore, callidissimo[*](calidissimo K1RV) artificio natura fabricata[*](nam 19 natura fabricatur Non. 35, 26 ) est, tamen terrenis concretisque corporibus sunt intersaepta[*](intersepta X) quodam modo: cum autem nihil erit praeter animum, nulla res obiecta impediet, quo minus percipiat, quale quidque sit.

Quamvis copiose haec diceremus, si res postularet, quam multa, quam varia, quanta spectacula animus in locis caelestibus esset[*](esse R1 ) habiturus.

quae quidem[*](quidem culidem R1 ) cogitans soleo[*](solo R1 ) saepe mirari non nullorum insolentiam philosophorum, qui naturae cognitionem admirantur eiusque inventori et principi gratias exultantes[*](insultantes K1 ) agunt eumque venerantur ut deum; liberatos enim se per

p.242
eum dicunt gravissimis dominis, terrore sempiterno et diurno ac nocturno[*](anoct. (pro ac noct.)R) metu. quo terrore? quo metu? quae est anus tam delira quae timeat ista, quae vos videlicet, si physica[*](phisica KR Enn. Andr. aechm. 107 ) non didicissetis, timeretis,
Acherunsia[*](acherusia V) templa alta Orci, pallida leti, nubila[*](letio nubila GK1 (b post o add. Kc)R leto nubila V (leto n. B)) tenebris loca
? non pudet philosophum in eo gloriari, quod haec non timeat et quod falsa esse cognoverit? e quo intellegi potest, quam acuti natura sint, quoniam haec sine doctrina credituri fuerunt.

praeclarum autem nescio quid adepti sunt, quod[*](quod in qui mut. V2 ) didicerunt se, cum tempus mortis venisset, totos esse perituros. quod ut[*](ut om. K1 (add. 2 ) R) ita sit —nihil enim pugno—, quid habet ista res aut laetabile[*](loetabile GKR) aut gloriosum? Nec tamen mihi sane quicquam occurrit, cur non Pythagorae sit et Platonis vera sententia. ut enim rationem[*](veram rat. G1) Plato nullam adferret[*](afferret Kc (ex affirmet) Vc )—vide, quid homini tribuam—, ipsa auctoritate[*](auctoritate V tum m in r. V2 ) me frangeret: tot autem rationes attulit, ut velle ceteris, sibi certe persuasisse videatur.

Sed plurimi contra nituntur animosque quasi capite damnatos[*](dampnatos GK) morte multant, neque aliud est quicquam cur incredibilis is animorum videatur aeternitas, nisi quod nequeunt qualis animus sit vacans corpore intellegere et cogitatione[*](intelligere et cog. V sed igere in r., et in mg. Vc ) comprehendere.[*](neque aliud ... 23 conpraehendere H) quasi vero intellegant, qualis sit[*](conp. VH Quasi vero intellegant qualis animus sit vacans corpore intellegere et cogitatione co phendere R sed ipse haec delevit ac denuo scripsit: Quasi eqs.) in ipso corpore, quae conformatio, quae magnitudo, qui locus; ut,[*](ut cf. p. 439, 6 div. 2,129 aut Lb. ) si iam possent in homine vivo[*](vivo Bentl. uno) cerni omnia quae nunc tecta sunt, casurusne in conspectum videatur animus, an tanta

p.243
sit eius tenuitas, ut fugiat aciem?

haec reputent isti qui negant animum sine corpore se intellegere posse: videbunt, quem in ipso corpore intellegant. mihi quidem naturam animi intuenti multo difficilior occurrit cogitatio, multo obscurior, qualis animus in corpore sit tamquam alienae domi,[*](domui W cf. Wackernagel in comm. meo ) quam qualis, cum exierit et in liberum caelum quasi domum suam venerit. si[*](si Po nis W etsi Kü si etiam Sey., sed nec—nec pro et—et scripto. ) enim, quod numquam vidimus, id quale sit intellegere non possumus, certe et deum ipsum et divinum animum corpore[*](possumus et certe animum ipsum corp. H) liberatum cogitatione[*](cogitatione R) complecti possumus. Dicaearchus[*](dicearchus (dice archus) X) quidem et[*](cf. Lact. inst. 7,13, 9 opif. 16, 13) Aristoxenus, quia difficilis erat animi quid[*](quidin quae corr. V2 ) aut qualis esset intellegentia, nullum omnino animum esse dixerunt.

est illud quidem vel maxumum animo ipso animum[*](animum v. V) videre, et nimirum hanc habet vim praeceptum Apollinis, quo monet ut se quisque noscat.[*](mihi ... 16 noscat (om. 12 Decaearchus... 14 dixerunt) H) non enim credo id praecipit, ut membra nostra aut staturam figuramve noscamus; neque nos corpora sumus, nec ego tibi haec dicens corpori tuo dico. cum igitur

nosce te
dicit, hoc dicit:
nosce animum tuum.
nam corpus quidem quasi vas est aut aliquod animi receptaculum; ab animo tuo quicquid[*](quidquid hic GRV1 (corr. 1 ) ) agitur, id agitur a te. hunc igitur nosse nisi divinum esset, non esset[*](non esset add. Kc ) hoc acrioris cuiusdam animi praeceptum tributum deo sc. hoc se ipsum posse cognoscere[*](deo We. adeo sit hoc se ipsum posse cognoscere X (esset hoc praeceptum tributum a deo. sit hoc acrioris cuiusdam animi se ipsum posse cognoscere V, sed inde a praeceptum omnia in r. Vc). glos- sema latere, sit ex sc. natum esse cognovit We. ) .

Sed si, qualis sit animus, ipse animus nesciet,[*](nesciaet K) dic

p.244
quaeso, ne esse[*](ne esse ex non esse Kc ) quidem se sciet, ne moveri quidem se? ex quo illa ratio nata est Platonis, quae a Socrate est in Phaedro[*](Phaedr. 245 c, cf. Cic. rep. 6, 27. Ciceronem sequitur Lact. inst. 7, 8, 4 et Serv. Aen. 6, 727 phedro KRV) explicata, a me autem posita est in sexto libro de re p.: “Quod semper movetur, aeternum[*](et aet. X (sed et exp. Vvet Kc) aet. Somn. Macr. ) est; quod autem motum adfert alicui quodque ipsum agitatur aliunde,[*](aliunde (u(p' a)/llou) H e corr. s Somn. pars Macr. alicunde X) quando finem habet motus, vivendi finem habeat necesse est. solum igitur, quod se ipsum movet, quia numquam deseritur a se,[*](quia a se s. u. add. V2 ) numquam ne moveri quidem desinit; quin etiam ceteris quae moventur hic fons, hoc[*](hoc o in r. Rc ) principium est movendi.

principii autem nulla est origo; nam e principio oriuntur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nec enim esset id principium, quod gigneretur aliunde. quod si numquam oritur, ne[*](ne G nec s Somn. Macr. ) occidit quidem umquam; nam principium extinctum nec ipsum ab alio renascetur nec ex[*](ex V2 s Somn. Macr. om. X (ou)/te a)/llo e)c e)kei/nhs genh/setai)) se aliud creabit, siquidem necesse est a principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium ex eo sit, quod ipsum a se movetur; id autem nec nasci potest nec mori, vel concidat omne caelum omnisque natura et [*](et Somn. Macr. (consistat et P) om. W (ta=sa/n te ge/nesin sumpesou=san sh=nai kai\ mh/poe au/)qis e)/xein o(/qen kinhqe/na genh/setai)) consistat necesse est nec vim ullam nanciscatur, qua a[*](a V2 s Somn. Macr. om. X imp. GR) primo inpulsa moveatur. cum pateat igitur aeternum id esse, quod se ipsum moveat, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim omne, quod pulsu agitatur externo; quod autem est animal, id motu cietur[*](cietur s Somn. Macr. citetur X Macr. P 1 ) interiore

p.245
et suo; nam haec est propria natura animi atque vis. quae si est una ex omnibus quae se ipsa semper

moveat,[*](quae se ipsa moveat (to\ au)to\ e(auto\ kinou=n) Macr. quae se ipsam semper m. X sed semper del. Vvet ) [*](quae sese m. Somn. ) neque nata certe est et aeterna est.”[*](semper enim movetur...245, 3 aeterna est (sine 19 vel... 23 neget) H) licet concurrant omnes plebei philosophi—sic enim i, qui a Platone et Socrate et ab ea familia dissident, appellandi videntur—, non modo nihil umquam tam eleganter[*](eliganter K eleg. R1 ) explicabunt, sed ne hoc quidem ipsum quam subtiliter[*](supt. hic GR) conclusum sit intellegent. sentit igitur animus se moveri; quod cum sentit, illud[*](ilium X, corr. KcV2 s ) una sentit, se vi sua, non aliena moveri, nec accidere posse ut ipse umquam a se deseratur.[*](ad R1 ) ex quo efficitur aeternitas, nisi quid habes ad haec.[*](dicere post haec add. V2 )

Ego vero facile sim[*](sim def. Plasb. ad ac. 2,147 cl. Ter. Andr. 203 sum s ) passus ne in mentem quidem mihi aliquid contra venire; ita isti faveo sententiae.

Quid?

illa tandem num leviora censes, quae declarant inesse in animis hominum divina quaedam?[*](quaedam quidem K1 ) quae si cernerem quem ad modum nasci possent,[*](esset esse et X (corr. G1Vc; in R & e corr.?) ) etiam[*](quem ad modum... etiam bis in R, semel del. 1 ) quem ad modum interirent viderem. nam sanguinem bilem pituitam ossa nervos venas, omnem denique membrorum et totius corporis figuram videor posse dicere unde concreta et quo modo facta sint: animum ipsum—si nihil esset in eo nisi id, ut per eum viveremus, tam natura putarem[*](naturam GKR natura eius p. V (eius Vc, exp. al. m.) natura pu- tarem ex naturam putaremus H) hominis vitam sustentari quam vitis, quam arboris; haec enim etiam[*](etiam om. H) dicimus vivere. item si nihil[*](nil H) haberet animus hominis nisi ut appeteret aut fugeret, id quoque esset ei commune cum bestiis.[*](ipsum denique si nihil esse et... 27 bestiis H)

Habet primum memoriam, et eam infinitam

p.246
rerum innumerabilium. quam[*](Men. 81 e sqq.) quidem Plato[*](Quam quidem Platocf. 247, 4 Ego autem) recordationem esse volt vitae superioris. nam in illo libro, qui inscribitur Menon,[*](meñ K1 (ñ erasum, non in mg. add. 2) me non V1 ) pusionem quendam Socrates interrogat quaedam geometrica de dimensione quadrati. ad ea sic ille respondet[*](respondet s respondit X Boeth. ) ut puer, et tamen ita faciles interrogationes sunt, ut gradatim[*](gradatum RV1 ) respondens eodem perveniat, quo si[*](quo si quasi Boeth. K1V1 (corr. KcVc ) geometrica didicisset. ex quo effici volt Socrates, ut discere nihil aliud sit nisi recordari. quem locum multo etiam accuratius explicat in eo sermone, quem habuit eo ipso die, quo excessit e[*](Phaed. 72e sqq.) vita; docet enim quemvis, qui omnium rerum rudis esse videatur, bene interroganti[*](interrogati V1 ) respondentem[*](respondem X (corr. K2Vc)) declarare se non tum[*](cf. Lact. inst. 7, 22,19) illa discere, sed reminiscendo recognoscere, nec vero fieri ullo modo posse, ut a pueris tot rerum atque tantarum insitas et quasi consignatas[*](consignata V1 (s add. c) cognitgnatas primo R) in animis notiones, quas[*](quas add. Kc ) e)nnoi/as [*](ennoias X (i in e corr. V1) ENNOUAC Boeth. ) vocant, haberemus, nisi animus, ante quam in corpus intravisset, in rerum cognitione viguisset.

cumque nihil esset --- ,[*](lac. ind. Po.(suppl. fere: eorum quae sensibus perciperentur cl. div.2,9 Tim.28A)) ut omnibus locis a Platone disseritur—nihil enim[*](ille post enim hab. VBPs ) putat esse, quod oriatur et intereat, idque solum esse,[*](esse s esset) quod semper tale sit quale[*](quale EIDEAN corr. Sey. ) est (i)de/an appellat ille, nos speciem)—, non potuit animus haec in corpore inclusus[*](clusus V (ss ) ) adgnoscere,[*](adgn. G1 ) [*](agn. V) cognita attulit; ex quo tam multarum rerum[*](rerum om. V) cognitionis admiratio tollitur. neque ea plane

p.247
videt animus, cum repente in[*](in om. Boeth. ) tam insolitum tamque perturbatum domicilium inmigravit, sed cum se collegit[*](collegit s recollegit Boeth. colligit X (col V)) atque recreavit, tum adgnoscit[*](adgn. R1 agn. V Boeth. ) illa reminiscendo.[*](in illo libro... 11 vita et 14 aiunt enim nullo modo fieri pos- se ut ... 247, 3 reminiscendo (om. 18 cumque... 24 tollitur) libere reddit Boethius in Cic. top. 76 V p. 391, 7 Bai. (Stangl, Jahrb. 127 S. 290. 299) )

ita nihil est aliud discere[*](discere ex scire Kc ) nisi recordari. Ego autem maiore[*](maiore V1 ( add. c)) etiam quodam modo memoriam admiror. quid est enim illud quo[*](quo s quod X) meminimus, aut quam[*](que R1 quam Rc ) habet vim aut unde naturam?[*](natam Lb. CIMWNIDHC X) non quaero, quanta memoria Simonides fuisse dicatur, quanta Theodectes, quanta[*](quantas R1 ) is, qui a Pyrrho[*](pyrro G pirro K1 ) legatus ad senatum est missus, Cineas,[*](ceineas X) quanta nuper Charmadas,[*](carmadas G) quanta, qui modo fuit, Scepsius[*](scepsius V (e corr.?) secpsius GKR (e scespius1)) Metrodorus, quanta noster Hortensius: de communi hominum[*](hominum s omnium) memoria loquor, et eorum maxume qui in aliquo maiore studio et arte versantur, quorum quanta mens sit, difficile est existimare; ita multa meminerunt.

Quorsus igitur haec spectat oratio? quae sit illa vis et unde sit, intellegendum[*](intellegundum K1 ) puto. non est certe nec cordis nec sanguinis nec cerebri nec atomorum; animae sit ignisne[*](animae Bentl. anima W (aer ss. V3) ignisne s(?) Lb. ignisve. 'certe tenuissimae materiae est vis memo- riae; utrum animae an ignis, non diiudico, sed sive hoc sive illud est animus illa vi praeditus, divinus est') nescio, nec me pudet ut istos fateri nescire quod nesciam:[*](De communi itaque omnium ... 19 nesciam (om. verbis 14 ita... 15 meminerunt)) illud, si ulla alia de re obscura adfirmare[*](aff. Vc ) possem, sive anima sive ignis sit animus, eum iurarem[*](iurarem V iurarem eum K) esse divinum. quid enim, obsecro te, terrane tibi hoc[*](hoc V) nebuloso et caliginoso caelo aut sata aut concreta videtur tanta vis memoriae? si quid sit

p.248
hoc non vides, at quale sit vides; si ne id quidem, at quantum sit[*](at quale ... 2 quantum sit et 2 vides add. Kc ) profecto vides.

quid igitur? utrum capacitatem[*](capicitatem K1V1 ) aliquam in animo[*](in add. Kc in animo om. H) putamus esse, quo tamquam in aliquod vas ea quae meminimus infundantur? absurdum id quidem; qui enim fundus aut quae talis animi figura intellegi potest aut quae tanta omnino capacitas? an inprimi quasi ceram animum[*](ita in animum V) putamus, et esse[*](et esse, sed et del. V) memoriam signatarum rerum in mente vestigia? quae possunt verborum, quae rerum ipsarum esse vestigia,[*](quae possunt... 10 vestigia om. K1 (add. c ) H Marb. (in R haec unam lineam efficiunt!) ) quae porro tam inmensa[*](imm. R) magnitudo, quae illa tam multa possit effingere?

Quid?