Tusculanae Disputationes
Cicero, Marcus Tullius
Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.
viros commemoro: qualis tandem Lacaena? quae cum filium in proelium misisset et interfectum audisset,
idcircoinquit
genueram, ut esset,[*](et K1 (ut2)) qui pro patria mortem non[*](mortemon V1 morte non V e corr. GKR) dubitaret occumbere. Esto: fortes et duri Spartiatae; magnam habet vim rei p. disciplina. quid? Cyrenaeum[*](cyreneum GKV) Theodorum, philosophum non ignobilem, nonne miramur? cui cum Lysimachus rex crucem minaretur,
istis, quaesoinquit
ista horribilia minitare purpuratis tuis: Theodori quidem nihil interest, humine[*](homine K1 ) an sublime putescat.[*](putrescat K2? Vrec (Val. Max. 6, 2 ext. 3) )
Cuius hoc dicto admoneor, ut aliquid etiam de humatione et sepultura dicendum existimem, rem non difficilem,[*](dificilem G1K1 dificilem R) is praesertim cognitis, quae de nihil[*](nihili K) sentiendo paulo ante dicta sunt. de qua Socrates quidem quid senserit, apparet in eo libro in quo moritur, de quo iam tam[*](tum K1 ) multa diximus.
cum enim de inmortalitate[*](imm. R) animorum disputavisset et iam moriendi tempus urgeret, rogatus a Critone, quem ad modum sepeliri[*](se sepeliri V) [*](Plato Phaed. 115 c—e (libere)) vellet,
multam[*](multa V1 ) veroinquit
operam, amici, frustra consumpsi; Critoni enim nostro non persuasi me hinc[*](hic K1 ) avolaturum neque mei[*](mei Bentl. (s?) me) quicquam relicturum. verum tamen, Crito, si me adsequi potueris aut sicubi nanctus[*](nactus KR1 e corr. Vrec natus G1 ) eris, ut tibi videbitur,[*](videtur X videbitur s o(/pws a)/n soi fi/lon h)=| (cf. We.) ) sepelito. sed, mihi crede,praeclare is[*](is Hei. id (Socrates opponitur Diogeni) ) quidem, qui et amico permiserit et se ostenderit de hoc toto genere nihil laborare.p.271nemo[*](nemo vestrŭ G1 (tum iterum scripsit nemo vestrŭ, sed ipse delevit) ) me vestrum, cum hinc excessero, consequetur.
durior Diogenes, et is quidem eadem[*](eadem om. X add. V2 supra id (idem add. Wolf)) sentiens, sed ut Cynicus asperius: proici se iussit inhumatum.[*](humatum V1 ) tum amici:
volucribusne et feris?
minime veroinquit,
sed bacillum propter me, quo[*](quod ab K1R) abigam, ponitote.
qui poteris?[*](enim post bac. V2 ) [*](qui p. quid p. X corr. Vrec s (cf. We.) ) illi,
non enim senties.
quid igitur mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti?[*](sentiendi R1 ) praeclare Anaxagoras, qui cum Lampsaci[*](lamsaci X) moreretur,[*](moretur GRV1 (corr. 2 ) ) quaerentibus amicis, velletne Clazomenas in patriam, si quid accidisset, auferri,
nihil necesse estinquit,
undique enim ad inferos tantundem viae est.totaque de ratione humationis unum tenendum est, ad corpus illam pertinere, sive occiderit animus sive vigeat. in corpore autem perspicuum est vel extincto animo vel elapso nullum residere sensum. Sed plena errorum sunt omnia.
trahit Hectorem[*](sqq. hęct. semper V plerumque KRG) ad currum religatum Achilles: lacerari eum et sentire, credo, putat. ergo hic ulciscitur,[*](se ante ulc. add. V2 ) ut quidem sibi videtur; at illa sicut acerbissimam rem maeret:[*](meret GKR)
quem Hectorem, aut quam diu ille erit Hector? melius Accius[*](fr. inc. 664j) et aliquando sapiens Achilles:
non igitur Hectora[*](hectora sed a in r. V1 ) traxisti, sed corpus quod fuerat
- Immo enimvero co/rpus Priamo re/ddidi, Hectora[*](hectora Nieberding Doug. Philol. 1905 p. 153 (necess. propter v. seq.) hectorem) a/bstuli.
ecce alius exoritur e terra, qui matrem dormire non sinat:
haec cum pressis[*](praessisset fl. GRV (corr. rec ) pressiset K) et flebilibus modis, qui totis theatris maestitiam inferant, concinuntur, difficile est non eos qui inhumati[*](humati V (in m2)) sint miseros iudicare.
prius qua/m ferae volucre/sque—metuit, ne laceratis membris minus bene utatur; ne combustis, non extimescit.
[*](Pacuv. Iliona 197sqq. cf. Va. Opp. I 92 II 490) non intellego, quid metuat, cum tam bonos septenarios fundat ad tibiam. Tenendum est igitur nihil curandum esse post mortem, cum multi inimicos etiam mortuos poeniuntur.[*](tenendum ... 16 puniuntur Non. 479,27 et (inde a cum) 471,27 ) [*](poeniuntur G1K2V2 Non. in lemmate 479,27 paen. K1R pen. V1 pun. G1 e corr. Vrec Non. praeter l. l. execr. K) exsecratur luculentis sane versibus apud Ennium[*](Enn. Thy. 362) Thyestes, primum ut naufragio pereat Atreus: durum hoc sane; talis enim interitus non est sine gravi sensu; illa inania:
- Neu re/liquias seme/sas[*](semiassi reis X (regis Vrec s) l semensas in mg. V2 semiesas siris Bentl. (sireis Haupt) semustas Va. sed cf. Apul. met. 8, 15: iacere semesa hominum corpora suisque visceribus nudatis ossibus cuncta candere ) sireis de/nudatis o/ssibus
- Per te/rram sanie de/libutas[*](delibutam Vrec ) foe/de divexa/rier—
- Ipse summis sa/xis fixus a/speris, evi/sceratus,
- La/tere pendens, sa/xa spargens ta/bo, sanie et sa/nguine atro—
non ipsa saxa magis sensu omni[*](omnia X a exp. V1 ) vacabunt quam ille
latere pendens, cui se hic cruciatum censet optare. quae[*](quae V2 quam X) essent dura, si sentiret,[*](sentiret (vel sentirentur) s sentirent X sunt om. X ante sine vel post sensu add. s ) sunt nulla sine sensu. illud vero perquam inane:
vides, quanto haec in errore versentur: portum esse corporis et requiescere in sepulcro putat mortuum; magna culpa Pelopis, qui non erudierit filium nec docuerit, quatenus esset quidque curandum.
- Ne/que sepulcrum, quo/ recipiat, ha/beat, portum co/rporis,
- U/bi remissa huma/na vita co/rpus requiesca/t malis.
Sed quid singulorum opiniones[*](opinionis X) animadvertam,[*](animadvertam G) nationum varios errores perspicere cum liceat? condiunt Aegyptii mortuos et eos servant domi; Persae etiam cera circumlitos[*](litos K1 ) condunt,[*](condiunt V2 ) ut quam maxime permaneant diuturna corpora. Magorum mos est non humare corpora suorum, nisi a feris sint ante laniata; in Hyrcania[*](hircania KRV) plebs publicos[*](plebs publicos V (s publi in r. Vc) plebs supplicos GKR) alit canes, optumates domesticos: nobile autem genus canum illud scimus esse, sed pro sua quisque facultate parat a quibus lanietur, eamque optumam illi esse censent[*](cessent V) sepulturam. permulta alia colligit Chrysippus,[*](crysippus X fr. eth. 322 ) ut est in omni historia curiosus, sed ita taetra sunt quaedam, ut ea fugiat et reformidet oratio. totus igitur hic locus est contemnendus in nobis,[*](in nobis V (exp. 2 ) ) non neglegendus in nostris, ita tamen, ut mortuorum corpora nihil sentire vivi sentiamus;[*](ita ... 23 sentiamus del. We. non recte )
quantum[*](famaeque V (ae in r. Vc)) autem consuetudini famaeque dandum sit, id curent vivi, sed ita, ut intellegant nihil id[*](id ss. G1 ) ad mortuos pertinere.
Sed profecto mors tum aequissimo animo oppetitur, cum suis se laudibus vita occidens consolari potest. nemo parum diu vixit, qui virtutis[*](virtutis -utis in r. Vc ) perfectae perfecto[*](perfecto exp. V2 ) functus est munere. multa mihi ipsi ad mortem tempestiva fuerunt. quam[*](quam Dav. quae (idem error p. 274, 16 saep.) ) utinam potuissem obire! nihil
verum[*](suppl. Po. (obl. Bitschofsky, Berl. ph. Woch. 1913,173) ante verum quod pro adi. habent add. et Bentl. igitur Sey ) multitudinis iudicium de bonis bonum si quando est, magis laudandum est quam illi ob eam rem beati. non possum autem dicere, quoquo[*](quo V1 ( add. c)) modo hoc accipietur, Lycurgum Solonem legum et publicae[*](publicę V (-ce K publi G1)) disciplinae carere gloria, Themistoclem Epaminondam[*](et epam. V2 ) bellicae virtutis. ante enim Salamina[*](salamina Man. salaminam cf. We. ) [*](salamini GK1 (i add. 2) V) ipsam Neptunus obruet quam Salaminii tropaei[*](trophi G1K ( add. 2 ) tropei m. V (ss. 2)) memoriam, priusque[*](e V2 om. X) e Boeotia[*](bootia X (boetia K2V2B)) Leuctra[*](leuctrae V2 leuctrha K1R1 ) tollentur quam[*](quam K quae GRV1 ( supra ae add. Vrec)) pugnae Leuctricae gloria. multo autem tardius fama deseret[*](desseret GV1 ) Curium Fabricium Calatinum, duo Scipiones duo[*](duos Vrec ) Africanos, Maximum Marcellum Paulum, Catonem Laelium, innumerabilis alios; quorum similitudinem aliquam qui arripuerit, non eam fama populari, sed vera bonorum laude metiens, fidenti animo,[*](anima G) si ita res feret,[*](res feret V2 s Lact. refert X) gradietur ad mortem; in qua aut summum bonum aut nullum malum esse cognovimus.[*](fidenti...24 cognovimus Lact. inst. 7, 10, 9 ) secundis vero suis
'morere,[*](more V 1 ( add. c)) Diagora' inquit;
non enim in caelum ascensurus es.magna haec, et nimium fortasse, Graeci putant vel tum potius putabant, isque, qui hoc Diagorae dixit, permagnum existimans tris[*](tris K (r e corr 1) R(!)V( i) tres G) Olympionicas una e domo prodire cunctari illum diutius in vita fortunae obiectum inutile putabat ipsi.[*](ipse K1 )
Ego autem tibi quidem, quod satis esset, paucis verbis, ut mihi videbar,[*](videbatur V2 ) responderam—concesseras enim nullo in malo mortuos esse—; sed ob eam causam contendi ut plura dicerem, quod in desiderio et luctu haec est consolatio maxima. nostrum enim et nostra[*](nostra V) causa susceptum dolorem modice ferre debemus, ne nosmet ipsos amare videamur; illa suspicio[*](suspitio K) intolerabili[*](intollerabili KRV1 ) dolore cruciat, si opinamur eos quibus orbati sumus esse cum aliquo sensu in is malis quibus volgo opinantur. hanc excutere opinionem mihimet[*](post mihimet add. V2 ) volui radicitus, eoque fui fortasse longior.
Tu longior?
non mihi quidem. prior enim pars orationis tuae faciebat, ut mori cuperem, posterior, ut modo non nollem, modo non laborarem; omni autem oratione[*](ratione GRV1 ( add. 2)) illud certe perfectum est, ut mortem non ducerem in malis.
Num igitur etiam rhetorum epilogum[*](epilogum cf. Lact. ira 22, 2 ) desideramus? an hanc iam[*](iam add. G1 ) artem plane relinquimus?[*](relinqueris V (exp. m. rec.))
Tu vero istam ne reliqueris, quam semper ornasti, et quidem iure; illa enim te, verum si loqui volumus,
Deorum inmortalium[*](sqq. cf. Plut. Cons. Ap. 08 e sqq. 115 b imm. GV) iudicia solent in scholis proferre de morte, nec vero ea fingere ipsi, sed Herodoto auctore[*](autore K1 ) aliisque pluribus. primum Argiae[*](Argiae W cf. nat. deor. 1, 82 Herod. 1,31 ) sacerdotis Cleobis et Bito[*](binoto X) filii praedicantur. nota fabula est. cum enim illam ad sollemne[*](solemne R1 (1 add. c) V) et statutum[*](statum s cf. har. resp. 18 al. ) sacrificium curru vehi ius[*](ius V) esset satis longe ab oppido ad fanum morarenturque iumenta, tum[*](tunc KR) iuvenes[*](iuvenis GV) i quos modo nominavi veste posita corpora oleo perunxerunt, ad iugum accesserunt.[*](tunc... 11 accesserunt om. R1 (add. m. vet. in mg.)) ita sacerdos advecta in fanum, cum currus esset ductus a filiis, precata[*](praec. X (12 prec. V)) a dea dicitur, ut id[*](id add. V2 om. X) illis praemii daret pro pietate, quod maxumum homini dari posset a deo; post epulatos cum matre adulescentis[*](adol. K1 ) somno se dedisse, mane inventos esse mortuos.
simili precatione[*](praec. X (12 prec. V)) Trophonius et Agamedes usi dicuntur; qui cum Apollini[*](apolloni G apollino K1 ) Delphis templum exaedificavissent,[*](exedificavissent RK (-et)) venerantes[*](verantes V1 ) deum petiverunt mercedem[*](mercedem V) non parvam quidem operis et laboris sui: nihil certi, sed quod esset optimum homini. quibus Apollo se id daturum ostendit post eius diei[*](die die K1 ) diem tertium; qui ut inluxit, mortui sunt reperti. iudicavisse deum dicunt, et eum quidem deum, cui reliqui dii concessissent, ut praeter ceteros divinaret. adfertur etiam de Sileno fabella quaedam; qui cum a Mida captus esset, hoc ei muneris pro sua missione dedisse scribitur: docuisse regem non nasci homini longe optimum
qua est sententia in Cresphonte usus Euripides:[*](fr. 449)
simile quiddam est in Consolatione Crantoris: ait enim Terinaeum[*](terinaneum GKR tirenęum V (i et prius e in r. Vc ę ex e al. m.) cf. Ps. Plut. 109b ) quendam Elysium,[*](helysium GR1 ()helisium V) cum graviter filii mortem maereret,[*](maeret X corr. K2R2Vc ) venisse in psychomantium[*](sichomantium X) quaerentem, quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis tris huius modi versiculos datos:
- Ignaris homines in vita mentibus errant:
- Euthynous potitur fatorum numine leto.[*](laeto X (loeto K))
- Sic fuit utilius finiri ipsique tibique.
his et talibus auctoribus usi confirmant causam rebus a diis inmortalibus[*](imm. GR) iudicatam.[*](iudicatis V2 Or. att. 2,155 ) Alcidamas[*](alchidamus X ( supra u add. V2)) quidem, rhetor antiquus in primis nobilis, scripsit etiam laudationem mortis, quae constat[*](constat s constet) ex enumeratione humanorum malorum; cui rationes[*](rationes s in r. Vc ) eae quae exquisitius a philosophis colliguntur defuerunt, ubertas orationis[*](rationis X (o add. Vrec)) non defuit. Clarae vero mortes[*](mortis X (corr. Vrec)) pro patria oppetitae non solum gloriosae rhetoribus, sed etiam beatae videri solent. repetunt ab Erechtheo,[*](erectheo GV erectheo R1 er&theo K) cuius etiam filiae cupide[*](cupidae GR1 (a) add. Vahlen, Ges. ph. Schr. 1,569 ) mortem expetiverunt pro vita civium; commemorant Codrum, qui se in medios inmisit hostis veste famulari,[*](famulari V familiari K (supra veste ss.. ad accidendum K2)) ne posset adgnosci,[*](agn. V) si esset ornatu
Quae cum ita sint, magna tamen eloquentia est utendum atque ita velut superiore e loco contionandum,[*](concion. V) ut homines mortem vel optare incipiant vel certe timere desistant?[*](desistant?interrogandi signum posuit Po.)
nam si[*](si add. Kc ) supremus ille dies non extinctionem, sed commutationem adfert loci, quid optabilius? sin autem perimit[*](peremit GR1 ( add. c) V) ac delet omnino, quid melius quam in mediis vitae laboribus obdormiscere et ita coniventem[*](conibentem VK1 (coniventẽ2) conibuentem R1 (corr. c) conhib. G) somno consopiri sempiterno? quod si fiat, melior Enni[*](ennii R) quam Solonis oratio. hic enim noster:
nemo me lacrimis decoret[*](Enn. var. 17) inquit
nec funera fletu faxit!at vero ille sapiens:
[*](Sol. fr.21)
- Mors mea ne careat lacrimis: linquamus amicis
- Maerorem,[*](memorem K1R1 merorem GRc ) ut celebrent funera cum gemitu.
nos vero, si quid tale acciderit, ut a deo denuntiatum videatur ut exeamus e vita, laeti et agentes gratias pareamus emittique nos e custodia et levari vinclis[*](vĩnclis K vinculis V2 ) arbitremur, ut aut in aeternam et plane[*](plene X plane V2 s ) in[*](in del. Schue. ) nostram
quo utinam velis passis[*](pasis K1 (expansis ss. 2) V1 ) pervehi liceat! sin reflantibus[*](sinereflantibus X sed prius e eras. in V (sine refl. dist. in G et postea in KR)) ventis reiciemur, tamen eodem[*](eodem ex eadem K1R1 ) paulo tardius referamur necesse est. quod autem omnibus necesse est, idne miserum[*](misterium in miserum corr. K2 ) esse uni potest? Habes epilogum, ne quid praetermissum aut relictum putes.
Ego vero, et quidem[*](et qui idem GR1 (in hoc alterum i linea deletum, tum iterum punctis ornatum ab R2, qui etiam supra et scripsit; voluit ut v. atqui idem)) fecit etiam iste me epilogus firmiorem.
Optime, inquam. sed nunc quidem valetudini[*](valitudini KRc ) tribuamus aliquid, cras autem et quot[*](quot s quos X) dies erimus in Tusculano, agamus haec et ea potissimum, quae levationem habeant aegritudinum formidinum cupiditatum, qui omnis philosophiae[*](omni philosophia X (philophia V1) omnis philosophiae V2 aut c ) [*](ex omni ph. K2 ) est fructus uberrimus.