de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

constitit autem fere inter omnes id, in quo prudentia versaretur et quod assequi vellet, aptum et accommodatum naturae esse oportere et tale, ut ipsum per se invitaret et alliceret appetitum animi, quem o(rmh\n [*](o(rmh/n] bonū R) Graeci vocant. quid autem sit, quod ita moveat itaque a natura in primo ortu appetatur, non constat, deque eo est inter philosophos, cum summum bonum exquiritur, omnis dissensio. totius enim quaestionis eius, quae habetur de finibus bonorum et malorum, cum quaeritur, in his quid sit extremum et ultimum,[*](et quid ultimum BE) fons reperiendus est, in quo sint prima invitamenta naturae; quo invento omnis ab eo quasi capite de summo bono et malo disputatio ducitur.

Voluptatis alii primum appetitum putant et primam depulsionem doloris. vacuitatem doloris alii censent primum ascitam[*](ascitam cod. Glogav., Mdv.; ascitum RV as|scitum N assertum BE) et primum declinatum dolorem.

ab iis[*](iis Lamb. 2, Mdv.; his) alii, quae prima secundum naturam nominant, proficiscuntur, in quibus numerant incolumitatem conservationemque

p.164
omnium partium, valitudinem, sensus integros, doloris vacuitatem, viris, pulchritudinem, cetera generis eiusdem, quorum similia sunt prima[*](prima om. R) in animis quasi virtutum igniculi et semina. Ex his tribus cum unum aliquid[*](aliquid Wes. aliquod) sit, quo primum[*](primum dett. prima BE primo RNV) natura moveatur vel ad appetendum vel ad[*](ad (prius) om. BERN) repellendum, nec quicquam omnino praeter haec tria possit esse, necesse est omnino officium aut fugiendi aut sequendi ad eorum aliquid[*](aliquod BE) referri, ut illa prudentia, quam artem vitae esse diximus, in earum trium rerum aliqua versetur, a qua totius vitae ducat exordium.

ex eo autem, quod statuerit esse, quo primum natura moveatur, existet recti etiam ratio atque honesti, quae cum uno aliquo[*](aliquo uno BE) ex tribus illis congruere possit,[*](possit. u aut non dolendi ita sit ut quanta (v. 19) R rell. om. ) ut aut id honestum sit, facere omnia aut voluptatis causa, etiam si eam[*](secl. Mdv.) non consequare, aut non dolendi, etiam[*](etiam N2 in ras., aut BEV) si id assequi nequeas, aut eorum, quae secundum naturam sunt, adipiscendi, etiam si nihil consequare. ita[*](ita N2 aut non dolendi ita R (cf. ad v. 14), N1V; aut nichil dolendi ita BE) fit ut, quanta differentia est in principiis naturalibus, tanta sit in finibus bonorum malorumque dissimilitudo. alii rursum isdem a principiis omne officium referent aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum naturam optinenda.

expositis iam igitur sex de summo bono sententiis trium proximarum hi principes: voluptatis Aristippus, non dolendi Hieronymus, fruendi rebus iis, quas primas secundum naturam esse diximus, Carneades non ille quidem auctor, sed defensor disserendi causa fuit. superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. nam voluptatis causa facere omnia, cum, etiamsi nihil consequamur,

p.165
tamen ipsum illud consilium ita faciendi per se expetendum et honestum et solum bonum sit, nemo dixit. ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi[*](nisi Urs. ne si) etiam evitare posset. at vero facere omnia, ut adipiscamur, quae secundum naturam sint,[*](sunt BE) etiam si ea non assequamur, id esse et honestum et solum per se expetendum et solum bonum Stoici dicunt.

Sex igitur hae[*](hee E, h (= haec) R summo BERNV summa dett. ) sunt simplices de summo bonorum malorumque sententiae, duae sine patrono, quattuor defensae.[*](quatuor defense quatuor BE) iunctae autem et duplices expositiones summi boni tres omnino fuerunt, nec vero plures, si penitus rerum naturam videas, esse potuerunt. nam aut voluptas adiungi potest ad honestatem, ut Calliphonti Dinomachoque placuit, aut doloris vacuitas, ut Diodoro, aut prima naturae, ut antiquis, quos eosdem Academicos et Peripateticos nominavimus.[*](nominavimus BER (cf. p. 158, 30 sqq.) nominamus NV) sed quoniam[*](quoniam quo R) non possunt omnia simul dici, haec in praesentia nota esse debebunt, voluptatem semovendam esse, quando ad maiora quaedam, ut iam apparebit, nati sumus. de vacuitate doloris eadem fere dici solent, quae de voluptate. Quando igitur et de voluptate[*](secl. Nissenius (sec. Gz.); cf. Muret. var. lect. 14, 20 ) cum Torquato et de honestate, in qua una omne bonum poneretur, cum Catone est disputatum, primum, quae contra voluptatem dicta sunt, eadem fere cadunt contra vacuitatem doloris.

nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. quocumque enim modo summum bonum sic exponitur, ut id vacet honestate, nec officia nec virtutes in ea ratione nec amicitiae constare possunt. coniunctio autem cum honestate vel voluptatis vel non dolendi id ipsum honestum, quod amplecti vult, id[*](id (post vult) om. RNV) efficit turpe.

p.166
ad eas enim res referre, quae agas, quarum una, si quis malo careat, in summo eum bono dicat esse, altera versetur in levissima parte naturae, obscurantis est omnem splendorem honestatis, ne dicam inquinantis. Restant Stoici, qui cum a Peripateticis et Academicis omnia transtulissent, nominibus aliis easdem res secuti sunt. hos contra singulos dici est melius. sed nunc, quod[*](quod quid BE quid (= quidem) R) agimus;

de illis, cum volemus. Democriti autem securitas, quae est animi tamquam[*](tamquam (tanquā R) tranquillitas RN tranquillitas tamquam BE tranquillitas (om. tamquam) V) tranquillitas, quam appellant eu)qumi/an, eo separanda fuit ab hac disputatione, quia ista animi tranquillitas ea ipsa[*](secl. Se.) est[*](est ipsa BE) beata vita; quaerimus autem, non quae sit,[*](sit (utroque loco) dett. sint) sed unde sit. Iam explosae eiectaeque sententiae Pyrrhonis, Aristonis, Erilli quod in hunc orbem, quem circumscripsimus, incidere non possunt, adhibendae omnino non fuerunt. nam cum omnis haec quaestio de finibus et quasi de extremis bonorum et malorum ab eo proficiscatur, quod diximus[*](diximusp. 163, 16 sqq.) naturae esse aptum et accommodatum, quodque ipsum per se primum appetatur, hoc totum et ii tollunt, qui in rebus iis, in quibus nihil quod non aut honestum aut turpe sit, negant esse[*](del. Lamb.) ullam causam, cur aliud alii anteponatur, nec inter eas res quicquam[*](quicquam quitquid BE) omnino putant interesse, et Erillus, si ita sensit, nihil esse bonum praeter scientiam, omnem consilii capiendi causam inventionemque officii sustulit. Sic exclusis sententiis reliquorum cum praeterea nulla esse possit, haec antiquorum valeat necesse est. ergo[*](ergo igitur BE) instituto veterum, quo etiam Stoici utuntur, hinc capiamus exordium.

Omne animal se ipsum diligit ac, simul et ortum est, id agit, se ut[*](ut se BE) conservet, quod hic ei primus ad omnem vitam tuendam appetitus a natura datur, se

p.167
ut conservet atque ita sit affectum, ut optime secundum naturam affectum esse possit. hanc initio institutionem confusam habet et incertam, ut tantum modo se tueatur, qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit nec quid ipsius natura sit intellegit. cum autem processit paulum et quatenus quicquid se attingat ad seque pertineat perspicere coepit, tum sensim incipit progredi seseque agnoscere et intellegere quam ob[*](ob N2 ad) causam habeat[*](habeat Lamb. habet) eum, quem diximus, animi appetitum coeptatque et ea, quae naturae sentit apta, appetere et propulsare contraria. ergo omni animali illud, quod appetit, positum est in eo, quod naturae[*](nature V natura (etiam B)) est accommodatum. ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime affici possit ad naturamque[*](que ER et NV om. B) accommodatissime.

Quoniam[*](Quoniam Quo R) autem sua cuiusque animantis natura est, necesse est finem quoque omnium hunc esse, ut natura expleatur—nihil enim prohibet quaedam esse et inter se animalibus reliquis et cum bestiis homini communia, quoniam omnium est natura communis—, sed extrema illa et summa, quae quaerimus, inter animalium genera distincta et dispertita sint[*](sunt RNV) et sua cuique propria et ad id apta, quod cuiusque natura desideret.[*](desiderat RNV)

quare cum dicimus omnibus animalibus extremum esse secundum naturam vivere, non ita accipiendum est, quasi dicamus unum esse omnium extremum, sed ut omnium artium recte dici potest commune esse, ut in aliqua scientia versentur, scientiam autem suam cuiusque artis esse, sic commune animalium omnium secundum naturam vivere, sed naturas esse diversas, ut aliud equo sit e natura, aliud bovi, aliud homini. et tamen in omnibus est[*](est V om. BERN 'Vellem in transitu ab infinita oratione ad finitam scriberetur: summa communis est et quidem cet.' Mdv. ) summa

p.168
communis, et quidem non solum in animalibus, sed etiam in rebus omnibus iis, quas natura alit, auget, tuetur, in quibus videmus ea, quae gignuntur e terra, multa quodam modo efficere ipsa sibi per se, quae ad vivendum crescendumque valeant, ut[*](ut (ante suo) Bentl. et) in suo genere[*]('in suo genere scribendum videtur' C.F. W. Mue. in adn. crit. ) perveniant ad extremum; ut iam liceat una comprehensione omnia complecti non dubitantemque dicere omnem naturam esse servatricem[*](conservatricem R) sui idque habere propositum quasi finem et extremum, se ut custodiat quam in optimo sui generis statu; ut necesse sit omnium rerum, quae natura vigeant, similem esse finem, non eundem. ex quo intellegi debet homini id esse in bonis ultimum, secundum naturam vivere, quod ita interpretemur: vivere ex hominis natura undique perfecta et nihil requirente.

haec igitur nobis explicanda sunt, sed si enodatius, vos ignoscetis. huius enim aetati[*](haec igitur ... aetati Non. p. 15 ) [*](ignoscetis cuius aetatis Non. ) et huic nunc haec primum[*](haec primum R primum hoc (ante primum ras., in qua cognosc. h) N2 hic primum BE hoc primum V) fortasse[*](secl. Mdv.) audientis[*](audientis Mdv. audienti (audiendi E)) servire debemus.

Ita prorsus, inquam; etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur.

Exposita igitur, inquit,[*](inquit om. BE) terminatione rerum expetendarum cur ista se res ita habeat, ut dixi, deinceps demonstrandum est. quam ob rem ordiamur ab eo, quod primum posui, quod idem reapse[*](reapse re ab se) primum est, ut intellegamus omne animal se ipsum diligere.[*](diligere N2V diligi BERN1 ) quod quamquam dubitationem non habet—est enim infixum in ipsa natura comprehenditurque suis[*](add. Crat. natura ac comprehenditur suis Alanus ) cuiusque sensibus sic, ut, contra si quis dicere velit, non audiatur—, tamen, ne quid praetermittamus, rationes

p.169
quoque, cur hoc ita sit, afferendas puto.

etsi qui[*](qui edd. quid) potest intellegi aut cogitari esse aliquod animal, quod se oderit? res enim concurrent[*](occurrent R) contrariae. nam cum appetitus ille animi aliquid ad se trahere coeperit consulto, quod sibi obsit, quia sit sibi inimicus, cum id sua causa faciet, et oderit se et simul diliget, quod fieri non potest. necesseque est,[*](necesseque est BE necesse ēq; (= estque) R necesse est eque N1V necesse est quidem N2 ) si quis sibi ipsi[*](ipsi sibi BE) inimicus est, eum quae bona sunt mala putare, bona contra quae mala, et quae appetenda fugere,[*](fugere et que BEV) quae fugienda appetere,[*](appetere dett. petere) quae sine dubio vitae est[*](est Mdv. sunt) eversio. neque enim, si non nulli reperiuntur, qui aut laqueos aut alia exitia quaerant aut ut[*](aut ut Mdv. ) ille apud Terentium,[*](Terentium Heautontim. I 1, 95 (147): Decrevi tantisper me minus iniuriae, Chremes, meo gnato facere, dum fiam miser.) qui 'decrevit tantisper[*](tantisper dett. tantum per (tantum s per N2)) se minus[*](est usus BE) iniuriae suo nato facere', ut ait ipse, 'dum fiat miser', inimicus ipse sibi putandus est.

sed alii dolore moventur, alii cupiditate, iracundia etiam multi efferuntur et, cum in mala scientes inruunt, tum se optime sibi consulere arbitrantur. itaque dicunt nec dubitant: 'mihi sic usus est, tibi ut opus est facto, fac'. et qui[*](Et qui RV Equi BE et qui (et ab alt. m. in ras. add.) N) ipsi sibi bellum indixissent, cruciari dies, noctes torqueri vellent, nec vero sese ipsi accusarent ob eam causam, quod se male suis rebus consuluisse dicerent. eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt. quare, quotienscumque dicetur male quis de se mereri sibique esse inimicus[*](inimicus esse BE) atque hostis, vitam denique fugere, intellegatur aliquam subesse eius modi causam, ut ex eo ipso intellegi possit sibi quemque esse carum.

Nec vero id satis est,[*](est om. BE) neminem esse, qui ipse se oderit, sed illud quoque intellegendum est, neminem esse, qui,

p.170
quo modo se habeat, nihil sua censeat interesse. tolletur enim appetitus animi, si, ut in iis rebus, inter quas nihil interest, neutram in partem propensiores sumus,[*](sumus Lamb. simus) item in nobismet ipsis quem ad modum affecti simus[*](simus B sumus) nihil nostra arbitrabimur[*](arbitramur RNV) interesse.

Atque etiam illud si qui[*](qui Bai. quid BERN1 quis N2V) dicere velit, perabsurdum sit, ita diligi a sese quemque, ut ea vis diligendi ad aliam rem quampiam referatur, non ad eum ipsum,[*](ipsum V ipse) qui sese diligat. hoc cum in amicitiis, cum in officiis, cum in virtutibus dicitur, quomodocumque[*](quoquomodocumque BE) dicitur, intellegi tamen quid dicatur potest, in nobismet autem ipsis[*](ipsis autem BE ipsis autem ipsis R) ne [*](ne et ut add. A. Man. (intelligi ne quidem ut N2)) intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus; propter nos enim illam, non propter eam nosmet ipsos diligimus.

Quamquam quid est, quod magis perspicuum sit, quam non modo carum sibi quemque, verum etiam[*](add. cod. Glogav., P. Man.) vehementer carum esse? quis est enim aut quotus quisque, cui,[*](quisque est cui Non. ) mors cum adpropinquet,[*](adpr. Non. appr.) non 'refugiat[*](fugiatNon. ) ti/mido sanguen[*](timido sanguen Non. timidos anguis BERN1 timido sanguis N2V) a/tque exalbesca/t metu'?[*](quis est ... metu Non. p. 224 ) etsi hoc quidem est in vitio, dissolutionem naturae tam valde perhorrescere—quod item est reprehendendum in dolore—, sed quia fere sic afficiuntur omnes, satis argumenti est ab interitu naturam abhorrere; idque quo magis quidam ita faciunt, ut iure etiam reprehendantur, hoc magis intellegendum est haec ipsa nimia in quibusdam futura non fuisse, nisi quaedam essent modica natura.[*](modica natura essent BE) nec vero dico eorum metum mortis, qui, quia privari se vitae bonis arbitrentur, aut quia quasdam post mortem formidines extimescant, aut si

p.171
metuant, ne cum dolore moriantur, idcirco mortem fugiant; in parvis enim saepe, qui nihil eorum cogitant, si quando iis ludentes minamur praecipitaturos alicunde,[*](alicunde edd. aliunde) extimescunt. quin etiam 'ferae', inquit Pacuvius, 'qui/bus abest ad prae/cavendum inte/llegendi astu/tia',[*](astutia N2V astutias) iniecto terrore mortis 'horrescunt'. quis autem de ipso sapiente aliter existimat, quin, etiam cum decreverit esse moriendum, tamen discessu a suis atque ipsa relinquenda luce moveatur?

maxime autem in hoc quidem genere vis est perspicua naturae, cum et mendicitatem multi perpetiantur, ut vivant, et angantur adpropinquatione mortis confecti homines senectute et ea perferant, quae Philoctetam videmus in fabulis. qui cum cruciaretur non ferendis doloribus, propagabat tamen vitam aucupio, 'sagittarum[*](sagittarum om. BE) ictu [*](ictu add. Se. ) configebat tardus celeres, stans volantis', ut apud Accium[*](accium R actium) est, pennarumque contextu corpori tegumenta faciebat.