de Finibus Bonorum et Malorum

O magnam vim ingenii causamque iustam, cur nova existeret disciplina! Perge porro. sequuntur enim ea, quae tu scientissime complexus es,[*](complexus es p. 107, 17-30 ) omnium insipientiam, iniustitiam, alia vitia similia esse, omniaque peccata esse paria, eosque, qui natura doctrinaque longe ad virtutem processissent, nisi eam plane consecuti essent, summe esse miseros, neque inter eorum vitam et improbissimorum quicquam omnino interesse, ut Plato, tantus ille vir, si sapiens non fuerit, nihilo melius quam quivis improbissimus nec beatius[*](beatius dett. beatus) vixerit. haec videlicet est correctio[*](correctio V correptio) philosophiae veteris et emendatio, quae omnino aditum habere nullum[*](nullum habere BE) potest in urbem, in forum, in curiam. quis enim ferre posset ita loquentem eum, qui se auctorem vitae graviter et sapienter agendae profiteretur, nomina rerum commutantem, cumque idem sentiret quod omnes, quibus rebus eandem vim tribueret, alia nomina inponentem, verba modo mutantem, de opinionibus nihil detrahentem?

patronusne causae in epilogo pro reo dicens negaret esse malum exilium, publicationem bonorum? haec reicienda esse, non fugienda?[*](fugienda cod. Leidens. Madvigii; facienda) nec misericordem iudicem esse oportere? in contione autem si loqueretur, si Hannibal ad portas venisset murumque iaculo traiecisset, negaret esse in malis capi, venire, interfici, patriam amittere? an senatus, cum triumphum Africano decerneret,

quod eius virtute

felicitate

quid enim interest, divitias, opes, valitudinem bona dicas[*](bona (ante dicas) NV bonam) anne praeposita, cum ille, qui ista bona dicit, nihilo plus iis tribuat quam tu, qui eadem illa praeposita nominas? itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Tuberonem de dolore patiendo scriberet, quod esse caput debebat, si probari posset, nusquam posuit, non esse malum dolorem, sed quid esset et quale, quantumque in eo inesset[*](inesset RV in esset N esset BE) alieni, deinde quae ratio esset perferendi; cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas[*](inanitas BEV inmanitas RN) ista verborum.

Sed ut propius ad ea, Cato, accedam, quae a te[*](a te dett. antea BE at ea R ad ea N om. V) dicta sunt, pressius agamus eaque, quae modo dixisti, cum iis conferamus, quae tuis antepono. quae sunt igitur communia vobis cum antiquis, iis sic utamur quasi concessis; quae in controversiam veniunt, de iis, si placet, disseramus.

Mihi vero, inquit, placet agi subtilius et, ut ipse dixisti, pressius. quae enim adhuc protulisti, popularia sunt, ego autem a te elegantiora[*](a te elegantiora NV elegantiora a te R eleganciora (om. a te) BE) desidero.

A mene tu? inquam. sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia.

sed primum positum sit[*](positum sit primum BE) nosmet ipsos commendatos esse nobis primamque ex natura hanc habere appetitionem,

hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur[*](videbatur Wes. apud Mdv.; videatur) extremum.

Age nunc isti doceant, vel tu potius—quis enim ista melius?—, quonam modo ab isdem principiis profecti efficiatis, ut honeste vivere—id est enim vel e virtute vel naturae congruenter vivere—summum bonum sit, et quonam modo aut quo loco corpus subito deserueritis omniaque ea, quae, secundum naturam cum sint,[*](secundum naturam cum sint BE cum secundum naturam sint N2 secundum naturam sint (om. cum) RN1V) absint a nostra potestate, ipsum denique officium. quaero igitur, quo modo hae[*](hae hec BE hee RV ee N) tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint.

quodsi non hominis summum bonum quaereremus, sed cuiusdam animantis, is autem esset nihil nisi animus —liceat enim fingere aliquid eius modi, quo verum facilius reperiamus—, tamen illi animo non esset hic vester finis. desideraret enim valitudinem, vacuitatem doloris, appeteret etiam conservationem sui earumque rerum custodiam finemque sibi constitueret secundum naturam vivere, quod est, ut dixi, habere ea, quae secundum naturam sint, vel omnia vel plurima et maxima.

cuiuscumque enim modi animal constitueris, necesse est, etiamsi id sine corpore sit, ut fingimus, tamen esse in animo quaedam similia eorum, quae

sed id ne[*](ne id BE) cogitari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi.

Sin dicit[*](dicit etiam BE) obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minimae sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. sed non sunt in eo genere tantae commoditates corporis tamque productae temporibus tamque multae. itaque in quibus propter eorum[*](eorum P. Man. earum) exiguitatem obscuratio consequitur, saepe accidit, ut nihil interesse nostra fateamur, sint illa necne sint, ut in sole,[*](sole V solem) quod[*](quod qui BE) a te dicebatur,[*](dicebaturp. 106, 17sqq.) lucernam adhibere nihil interest aut[*](aut RN ut BE A V) teruncium adicere Croesi pecuniae.

quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit,[*](fit R Mdv. sit) fieri tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. ut ei, qui iucunde vixerit annos decem, si aeque vita iucunda menstrua addatur, quia momentum aliquod habeat ad iucundum accessio,[*](ad iucundum accessio Lamb. ad iocundum accessionem RN1 ad iocundi accessionem N2V ad iocundam accessionem BE) bonum sit; si

hoc simile tandem est? non risu potius quam oratione eiciendum? ampulla enim sit necne sit, quis non[*](non dett., om. BERNV) iure optimo irrideatur, si laboret? at vero pravitate[*](pravitate R. Bentl. (ad Tusc. III 1); gravitate) membrorum et cruciatu dolorum si quis quem levet, magnam ineat gratiam, nec si ille[*](ille RNV om. BE) sapiens ad tortoris eculeum a tyranno ire cogatur, similem habeat vultum et si ampullam perdidisset, sed ut magnum et difficile certamen iniens, cum sibi cum capitali adversario, dolore, depugnandum videret, excitaret omnes rationes fortitudinis ac patientiae, quarum praesidio iniret illud difficile,[*](difficile illud BE) ut dixi, magnumque proelium. deinde non quaerimus,[*](quaerimus ed. princ. Romana; quaeremus (quer.)) quid obscuretur aut intereat, quia sit admodum parvum, sed quid tale sit, ut expleat summam. una voluptas e multis obscuratur in illa vita voluptaria, sed tamen ea, quamvis parva sit, pars est eius vitae, quae posita est in voluptate. nummus in Croesi divitiis obscuratur, pars est tamen divitiarum. quare obscurentur etiam haec, quae secundum naturam esse dicimus, in vita beata; sint modo partes vitae beatae.

Atqui si, ut convenire debet inter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, quae secundum naturam sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa[*](aliquae summa aliqua e summa BERN aliqua summa V) facienda. quo constituto tum licebit otiose ista quaerere, de magnitudine rerum, de excellentia, quanta in quoque sit ad beate vivendum, de istis ipsis obscurationibus,

quo modo autem, quod ipsi etiam fatentur constatque inter omnis, conservabitur ut simile sit omnium naturarum[*](naturarum dett. naturale) illud ultimum, de quo quaeritur? tum enim esset simile, si in ceteris quoque naturis id cuique esset ultimum, quod in quaque excelleret. tale enim visum est[*](est Mdv. esset) ultimum[*](ultimum BN2V ultimi ERN1 ) Stoicorum.

Quid dubitas igitur mutare principia naturae? quid enim dicis[*](dicis BERN om. V) omne animal, simul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? quin potius ita dicis, omne animal applicatum esse ad id, quod in eo sit optimum, et in eius unius occupatum esse custodia, reliquasque naturas nihil aliud agere, nisi ut id conservent, quod in quaque optimum sit? quo modo autem optimum, si bonum praeterea nullum est? sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ultimum rerum appetendarum,[*](appetendarum V appetendum BER appeten- tium N) id non aut ex

Qualem igitur hominem natura inchoavit?

et quod est munus, quod opus sapientiae? quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? si est[*](si est Se. sic (pro si ē) BE sit RN1V si N1 eo gen. neutr. ) nihil in eo, quod perficiendum est, praeter motum ingenii quendam, id est rationem, necesse est huic ultimum esse ex[*](ex e R) virtute agere;[*](agere BE R vitam augere NV) rationis enim perfectio est virtus; si est[*](si est Se. sic BE sit RNV) nihil nisi corpus, summa erunt[*](erunt erit N esset V) illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera.

nunc de hominis summo bono quaeritur;[*](queritur bono BE) quid igitur[*](igitur BERNV) dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? cum enim constet inter omnes omne officium munusque sapientiae in hominis cultu esse occupatum, alii—ne me existimes contra Stoicos solum dicere—eas sententias afferunt, ut summum bonum in eo genere ponant, quod sit extra nostram potestatem, tamquam de inanimo aliquo[*](inanimo aliquo Mdv. in animali quo B in annali quo E animali quo R inanimali quo N inanimato aliquo V) loquantur, alii contra, quasi corpus nullum sit hominis, ita praeter animum nihil curant, cum praesertim ipse quoque animus non inane nescio quid sit—neque enim[*](enim om. BER) id possum intellegere—, sed in quodam genere corporis, ut ne is quidem virtute una contentus sit, sed appetat vacuitatem doloris. quam ob rem utrique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram[*](dextram RN) tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus,

Vos autem, Cato, quia virtus, ut omnes fatemur, altissimum locum in homine et maxime excellentem tenet, et quod eos, qui sapientes sunt, absolutos et perfectos putamus, aciem animorum nostrorum virtutis splendore praestringitis. in omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere; sic igitur in homine perfectio ista in eo potissimum, quod est optimum, id est in virtute, laudatur. itaque mihi non satis videmini considerare quod iter sit[*](iter sit N inter sit V intersit BE interfit R) naturae quaeque progressio. non enim, quod[*](non enim quod RNV quod (om. non enim) BE) facit in frugibus, ut, cum ad spicam perduxerit ab herba, relinquat et pro nihilo habeat herbam, idem facit in homine, cum eum ad rationis habitum perduxit.[*](perduxit Mdv. perduxerit) semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non[*](non ne R) deserat.

itaque sensibus rationem adiunxit et ratione effecta sensus non reliquit.[*](relinquit NV) Ut si cultura vitium, cuius hoc munus est, ut efficiat, ut vitis cum partibus suis omnibus[*](omnibus partibus suis BE) quam optime se habeat—, sed sic intellegamus—licet enim, ut vos quoque soletis, fingere aliquid docendi causa—: si igitur illa cultura vitium in vite insit ipsa, cetera, credo, velit, quae ad colendam vitem attinebunt, sicut antea, se autem omnibus vitis partibus praeferat statuatque nihil esse melius[*](melius esse BE) in vite quam se. similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem,

itaque non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istorum[*](istorum Wes. apud Mdv. eorum) inconstantiam non possim.[*](possim marg. ed. Cratandr. possum BE possimus RNV) naturalem enim appetitionem, quam vocant o(rmh/n, itemque officium, ipsam etiam virtutem tuentem[*](tuentem om. BE (cf. p. 136, 33 sqq. et p. 138, 4 sqq. 11 expetamus Bai. ea petamus BEV ea putamus R earum petamus N1 earum apetamus N2 ) volunt esse earum rerum, quae secundum naturam sunt. cum autem ad summum bonum volunt pervenire, transiliunt omnia et duo nobis opera pro uno relinquunt, ut alia sumamus, alia expetamus, potius quam uno fine utrumque concluderent.

At enim iam dicitis[*](iam dicitis R nam dicitis BEN1V natura (comp. scr.) dicitis N2 nam dicitis Mdv. (an fuit at enimuero dicitis? ua pro uo)) virtutem non posse constitui, si ea, quae extra virtutem sint, ad beate vivendum pertineant. quod totum contra est. introduci enim virtus nullo modo potest, nisi omnia, quae leget quaeque reiciet, unam referentur[*](referentem R) ad summam. nam si †omnino nos†[*]('potest ad hanc formam scriptum fuisse: omnino omnia praeter animos negl. aut similem' Mdv. ) neglegemus,[*](neglegemus Lamb. negligemus R negligimus BENV) in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; sin ea non neglegemus[*](negligemus B intelligemus E negligimus RNV) neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus.[*](aberrabimus NV aberravimus) duarum enim vitarum nobis erunt instituta capienda. facit enim ille duo seiuncta ultima bonorum, quae ut essent vera, coniungi debuerunt; nunc ita[*](ita P.Man. ista) separantur, ut disiuncta[*](disiuncta RNV se- iuncta BE)