de Finibus Bonorum et Malorum

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et malorum. Schiche, Theodor, editor. Leipzig: Teubner, 1915.

Hoc vero non videre, maximo argumento esse voluptatem illam,[*](illam ullam RN2 ) qua sublata neget se intellegere omnino quid sit bonum—eam autem ita persequitur:[*](persequer BE persequar R) quae palato percipiatur, quae auribus; cetera addit,[*](neget, 29 additcf. p. 34, 30 sqq) quae si appelles, honos praefandus[*](praestandus NV prefraudus E perfraudus B) sit—hoc igitur,

p.47

quod solum bonum severus et gravis philosophus novit, idem non videt[*](vidit BE) ne expetendum quidem esse, quod eam voluptatem hoc eodem auctore non desideremus, cum dolore careamus.

quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere[*](si dividere BE Non. in dividere R; individere A1, N1 (in-|d.), V (uel ni d.); vel dividere A2N2 ) didicisset,[*](hic si definire ... incidissetNon. p. 177) [*](didicisset potuisset Non. ) si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras incidisset. nunc vides, quid faciat. quam nemo umquam voluptatem appellavit, appellat; quae duo sunt, unum facit. hanc in motu voluptatem —sic enim has suaves[*](suaves has BE) et quasi dulces voluptates appellat—interdum ita extenuat, ut M'.[*](M'. edd. marcum) Curium putes[*](putes potes A1 pot R) loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea[*](praeter eam NV) sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. quae iam oratio non a philosopho aliquo, sed a censore opprimenda est. non est enim vitium in oratione solum,[*](solum in oratione R) sed etiam in moribus. luxuriam non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante fiant.

A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni.

Simul atque natum animal[*](animal N2V animale) est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum.

De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint,[*](sint BE sunt) ait optime iudicari. haec et tu ita posuisti,[*](posuistip. 13, 19—24) et verba vestra sunt. quam multa vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an[*](an edd. ante BERN1; ante A (in medio versu, ab alt. m.), an te V, autem N2 (mutato an in au)) movente? quoniam,[*](quoniam Quo ARN Quomō (= quomodo) V)

p.48

si dis placet,[*](dis placet AN2 displicet) ab Epicuro loqui discimus.[*](discimus loqui BE) si stante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; si movente, quod tamen dicitis, nulla turpis voluptas erit, quae praetermittenda sit, et simul non proficiscitur animal illud modo natum a summa voluptate, quae est a te posita in non dolendo.

Nec tamen argumentum hoc Epicurus a parvis petivit aut etiam a bestiis, quae putat esse specula naturae, ut diceret ab iis[*](iis Vict. his (hijs, hys)) duce natura hanc voluptatem expeti nihil dolendi. nec[*](Nec (ante enim) etiam A, in R a man. recentiore, ut vid., corr. in neque) enim haec movere potest appetitum animi, nec ullum habet ictum, quo pellat animum, status[*](animum, status Vict., P. Man. animi statum) hic non dolendi, itaque in hoc eodem peccat Hieronymus. at ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. itaque Epicurus semper hoc utitur,[*](utitur nititur A2N utatur BE) ut probet voluptatem natura expeti, quod ea voluptas, quae in motu sit, et parvos ad se alliciat et bestias, non illa stabilis, in qua tantum inest nihil dolere. qui[*](Qui Lamb. quid) igitur convenit ab alia voluptate dicere naturam proficisci, in alia summum bonum ponere?

Bestiarum vero nullum iudicium puto. quamvis enim depravatae non sint, pravae tamen esse possunt.[*](sunt AR1 ) ut bacillum[*](baccillum A1ERV baculum N) aliud est inflexum et incurvatum de industria,[*](de industria om. Non. ) aliud ita natum,[*](ut bacillum ... natumNon. p. 78) sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. omne enim animal, simul et ortum est, se[*](simul et ortum est, se Se. simul et (etiam N1, ut vid.; simulet R, simul est N2) ortum et se) ipsum et omnes partes suas diligit duasque, quae maximae sunt, in primis amplectitur, animum et corpus, deinde utriusque partes. nam sunt et in animo praecipua quaedam

p.49

et in corpore, quae cum leviter agnovit, tum[*](tum BE tunc) discernere incipit, ut ea, quae prima data sunt[*](sunt RN sint) natura, appetat asperneturque[*](aspernaturque A1R) contraria.

in his primis naturalibus voluptas insit necne, magna quaestio est. nihil vero putare esse praeter voluptatem, non membra, non sensus, non ingenii motum, non integritatem corporis, non valitudinem corporis,[*](non valitudinem corporis om. E non valetudinem (om. cor- poris) edd. ) summae mihi videtur inscitiae.

Atque ab isto capite fluere necesse est omnem rationem bonorum et malorum. Polemoni et iam[*](et iam NV etiam) ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante[*](paulo ante § 33 omne enim animal ... asperneturque contraria) dixi. ergo nata est sententia veterum Academicorum et Peripateticorum, ut finem bonorum dicerent secundum naturam vivere, id est virtute adhibita frui primis a natura datis. Callipho ad virtutem nihil adiunxit nisi voluptatem, Diodorus vacuitatem doloris. * *[*](Mdv.: 'nonnulla exciderunt, quibus Cicero simili forma atque supra (Polemoni et Aristoteli ea prima visa sunt cet.) dixerit, quae alii prima posuissent; tum rectissime (quemadmodum ante: ergo nata est cet.) subiciebatur de finibus: his omnibus, quos dixi, consequentes (consentanei iis, quae posita sunt prima) sunt fines bonorum. Et fortasse etiam Carneadem et Hieronymum no- minarat, sed hic exempli causa solos Aristippum et Stoicos ponit.') his omnibus, quos dixi, consequentes fines sunt[*](fines sunt etiam A) bonorum, Aristippo simplex voluptas, Stoicis[*](Stoicis N2 stoici) consentire naturae, quod esse volunt e virtute, id est honeste, vivere, quod ita interpretantur: vivere cum intellegentia rerum earum, quae natura evenirent, eligentem ea, quae essent secundum naturam, reicientemque[*](reficientemque A1BERN) contraria.

ita tres sunt fines expertes honestatis, unus Aristippi vel Epicuri, alter Hieronymi, Carneadi[*](carneadis A2V) tertius, tres, in quibus honestas cum aliqua accessione, Polemonis, Calliphontis, Diodori, una simplex, cuius Zeno auctor, posita in decore tota, id

p.50

est in honestate;[*](id est in honestate dett. id est honestate BERNV idē honestate A) nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; sin eam, quam Hieronymus, ne [*](add. Se. cf. § 32: Epicurus semper hoc utitur... inest nihil dolere)) fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi[*](Aristippi secl. cum allis Mdv. aristippo BE) in prima commendatione poneret.

Nam quod ait[*](aitp. 13, 24—14, 4) sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, cum [*](add. Lamb.) privatarum litium iudices sumus. nihil enim possumus iudicare, nisi quod est nostri iudicii—in quo frustra iudices solent,[*](solent iudices BE) cum sententiam pronuntiant, addere: 'si quid mei iudicii est'; si enim non fuit eorum iudicii, nihilo magis hoc non addito[*](nihilo magis hoc non addito = nihilo magis hoc omisso vel hoc tamen addito) illud est iudicatum—. quid[*](Quid N (corr., ut vid., ab alt. man. ex quod); quod (etiam A eodem compendio quo p. 51, 10 et 53, 25) ) iudicant[*](iudicant Ern. iudicat (etiam B)) sensus? dulce amarum, leve[*](leve etiam BE) asperum, prope longe, stare movere, quadratum rotundum.

aequam[*](aequam ed. Ascens. quam) igitur pronuntiabit sententiam ratio adhibita primum divinarum humanarumque rerum scientia, quae potest appellari rite[*](rite potest appellari BE) sapientia, deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas, tu voluptatum satellites et ministras esse voluisti. quarum adeo omnium sententia pronuntiabit primum de voluptate nihil esse ei loci,[*](loci ei B) non modo ut sola ponatur in summi boni sede, quam quaerimus, sed ne illo quidem modo, ut ad honestatem applicetur.

de vacuitate doloris eadem sententia erit.[*](erit Bentl. est) reicietur

p.51

etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. aut enim statuet nihil esse bonum nisi honestum, nihil malum nisi turpe, cetera aut omnino nihil habere momenti aut tantum, ut nec expetenda nec fugienda, sed eligenda modo aut reicienda sint, aut anteponet eam, quam cum honestate ornatissimam, tum etiam ipsis initiis naturae et totius perfectione vitae locupletatam videbit. quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia.

Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. quantum enim potero, minuam contentiones omnesque simplices sententias[*](sententias simplices A) eorum, in quibus nulla inest[*](inest est BE) virtutis adiunctio, omnino[*](adiunctio omnino omnino adiunctio E omnis adiunctio B) a philosophia semovendas putabo, primum Aristippi Cyrenaicorumque omnium, quos non est veritum in ea voluptate, quae maxima dulcedine sensum moveret, summum bonum ponere[*](primum ... bonum ponereMacrob.(gramm. Lat. ex rec. H. Keil V 648)) contemnentis istam vacuitatem doloris.

hi non viderunt, ut ad cursum equum, ad arandum bovem, ad indagandum canem, sic hominem ad duas res, ut ait Aristoteles, ad intellegendum[*](intellegendum, om. ad, AN) et agendum, esse natum quasi mortalem deum, contraque ut tardam aliquam et languidam pecudem ad pastum et ad procreandi voluptatem hoc divinum animal ortum esse voluerunt, quo nihil mihi videtur absurdius.

Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. aliter autem vobis placet. sed ille, ut dixi, vitiose. nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc[*](hanc unam RV) rem natum hominem, ut frueretur voluptatibus. Nec vero audiendus

p.52

Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe[*](minimum sepe V sepe minimum BE) dicitis, nihil dolere. non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. hoc dixerit potius Ennius: 'Nimium boni est, cui nihil est mali'. nos beatam vitam non depulsione mali, sed adeptione boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem,[*](gaudendo NV) ut Aristippus, sive non dolentem,[*](dolendo V) ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaeramus.

quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. id autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. nam qui ad virtutem adiungunt vel voluptatem, quam unam virtus minimi facit, vel vacuitatem doloris, quae etiamsi malo caret, tamen non est summum bonum, accessione utuntur non ita probabili, nec tamen, cur id tam parce tamque restricte faciant, intellego. quasi enim emendum eis sit, quod addant ad virtutem, primum vilissimas res addunt, dein[*](deinde BENV) singulas potius, quam omnia, quae prima natura approbavisset, ea cum honestate coniungerent.

Quae quod[*](quod Mdv. cum) Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt[*](sunt visa BE) pro nihilo, ut inter optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte iam pridem contra eos desitum est[*](desitum est contra eos BE) disputari. dum enim in una virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione[*](se lectione R electione BE delectione V) expoliarent[*](expoliarent N (sed hamulus ad litt. r pertinens et ent in ras.), V; expoliaverunt AR spoliaverunt BE) nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent,[*](oriretur darent ARN2 ore retunderet BE orientur darent N1 orirentur darent V) aut ubi niteretur, virtutem ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt.

p.53

Erillus autem ad scientiam omnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita gubernari possit. itaque hic ipse iam pridem est reiectus; post enim Chrysippum contra eum [*](add. Se. (est contra eum disp. H. A. Koch p. 37)) non sane est disputatum.

Restatis igitur vos; nam cum Academicis incerta[*](incerta V ĩcerta (˜ et cer ab alt. man., cer in ras.) N uncta AR iuncta BE) luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur.

cum Epicuro autem hoc plus est negotii, quod e duplici genere voluptatis coniunctus est, quodque et ipse et amici eius et multi postea defensores eius sententiae fuerunt, et nescio quo modo, is qui auctoritatem minimam habet, maximam vim, populus cum illis[*](cum illis populus BE) facit. quos nisi redarguimus, omnis virtus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. ita ceterorum sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum voluptate certatio. quam quidem certationem homo et acutus et diligens, Chrysippus, non contemnit totumque discrimen summi boni in earum[*](earum eadem R ea rerum aut eā rem rerum Nonius ) comparatione positum putat.[*](homo ... positum putatNon. p. 282) ego autem existimo, si honestum esse aliquid[*](aliquid esse BE) ostendero, quod sit ipsum vi sua[*](vi sua NV in sua BER sua vi A) propter seque expetendum, iacere vestra omnia. itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi[*](nisi n u (n = nisi, u = ubi) R) memoria forte defecerit.

Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se[*](fructibusve per se A2 fructibus vespere A1BER fructibus ve (om. per se) NV) ipsum possit iure laudari. quod quale sit, non tam definitione, qua sum usus, intellegi potest, quamquam aliquantum potest, quam communi omnium iudicio et optimi cuiusque studiis atque factis, qui permulta

p.54

ob eam unam causam[*](unam causam causam unam BE causam una R) faciunt, quia decet, quia rectum, quia honestum est, etsi nullum consecuturum emolumentum vident. homines enim, etsi aliis multis, tamen hoc uno plurimum a bestiis differunt, quod rationem habent[*](habent dett. habeant) a natura datam mentemque acrem et vigentem celerrimeque multa simul[*](simul multa BE) agitantem et, ut ita dicam, sagacem, quae et causas rerum et consecutiones videat et similitudines transferat et disiuncta coniungat et cum praesentibus futura copulet omnemque complectatur vitae consequentis statum. eademque ratio fecit hominem[*](hominem fecit BE appet. BENV) hominum adpetentem cumque iis natura et sermone et usu congruentem, ut profectus a caritate domesticorum ac suorum serpat longius et se implicet primum civium, deinde omnium mortalium[*](mortalium omnium BE) societate atque, ut ad Archytam scripsit Plato, non sibi se soli natum meminerit, sed patriae, sed suis, ut perexigua pars ipsi relinquatur.

et quoniam eadem natura cupiditatem ingenuit homini veri videndi, quod facillime apparet, cum vacui curis etiam quid[*](etiam quid et quid iam BE) in caelo fiat scire avemus,[*](avemus dett. habemus) his initiis inducti omnia vera diligimus, id est fidelia, simplicia, constantia, tum vana, falsa, fallentia odimus, ut fraudem, periurium, malitiam, iniuriam. eadem ratio habet in se quiddam amplum atque magnificum, ad imperandum magis quam ad parendum accommodatum, omnia humana non tolerabilia solum, sed etiam levia ducens, altum quiddam et excelsum, nihil timens, nemini cedens, semper invictum.

atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. cuius similitudine perspecta in formarum specie[*](specie spe BER) ac[*](ac cod. Eliens. 2 Davisii, ed. Veneta a. 1480; a) dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum.

p.55

nam ex his tribus laudibus, quas ante dixi, et temeritatem reformidat et non audet cuiquam aut dicto protervo aut facto nocere vereturque quicquam aut facere aut eloqui, quod parum virile videatur.

Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae tota quattuor[*](hys quattuor BE) his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur. hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui[*](hy qui BE ii qui Mdv. ) honestate[*](honestate edd. honestatem) summum bonum metiantur. Si[*](Si Sic BE) enim ad honestatem[*](honestatem enim (om. ad) A1 ad honestatem enim A2 ) omnia referant[*](referant Bentl. referantur) neque in ea voluptatem dicant inesse, ait eos voce inani[*](inani voce R) sonare— his enim ipsis verbis utitur—neque intellegere nec videre sub hanc vocem[*](hanc vocem Wes. apud Mdv. hac voce) honestatis quae sit subicienda sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. 'Quod', inquit,

quamquam voluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter voluptatem.

Videsne quam sit magna dissensio?