de Finibus Bonorum et Malorum

quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam voluptatem susciperet,[*](susciperet susceperit R (suam susceperit voluptatem), NV) eosdem suscipiet[*](suscipiet susciperet BE) propter amici voluptatem. quaeque de virtutibus dicta sunt, quem ad modum eae[*](eae A hc_ B hec E hee RV ea N) semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda sunt. praeclare enim Epicurus his paene verbis: 'Eadem',[*](his paene verbis eadem eadem hys pene verbis BE hiis pene eadem verbis V) inquit,

scientia[*](scientia sententia BE) confirmavit animum, ne quod aut sempiternum aut diuturnum timeret malum, quae perspexit in hoc ipso vitae spatio amicitiae praesidium esse firmissimum.

Sunt autem quidam Epicurei timidiores paulo contra vestra convicia,[*](nostra convitia V convicia nostra BE) sed tamen satis acuti, qui verentur ne, si amicitiam propter nostram voluptatem expetendam putemus, tota amicitia quasi claudicare videatur. itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem;[*](voluntates A voluptates R voluptatum NV om. BE) [*](voluptatem voluptates R) cum autem usus progrediens familiaritatem effecerit, tum amorem efflorescere tantum, ut, etiamsi nulla sit utilitas ex amicitia, tamen ipsi amici propter se ipsos amentur. etenim si loca, si fana, si urbes, si gymnasia, si campum, si canes, si equos, si ludicra[*](si ludicras A2 si ludicrica R) exercendi aut venandi consuetudine[*](consuetudines A consuetudinēs R) adamare solemus, quanto id in hominum consuetudine facilius fieri poterit[*](poterit edd. potuerit) et iustius?

Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium,[*](sapientum V sapia (= sapientia, pro sapiu = sapientiū) R) ut ne minus amicos quam[*](minus amicos quam P. Man. minus quidem amicos quam ARNV minus quam amicos BE) se ipsos diligant. quod et posse fieri[*](fieri posse BE) intellegimus et saepe etiam[*](etiam Dav. enim) videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri posse, quod coniunctione tali sit aptius.

Quibus ex omnibus iudicari potest non modo non impediri rationem amicitiae, si summum bonum in voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino amicitiae non posse reperiri.[*](et 26 repp. A)

Quapropter si ea, quae dixi, sole ipso illustriora et clariora sunt, si omnia dixi hausta[*](omnia dixi hausta = nihil dixi nisi quod haustum esset) e fonte naturae, si tota oratio nostra omnem sibi fidem sensibus confirmat,

an ille tempus aut in poe+tis evolvendis, ut ego et Triarius te hortatore facimus, consumeret, in quibus nulla solida utilitas omnisque puerilis est delectatio, aut se, ut Plato, in musicis, geometria, numeris, astris contereret, quae et a falsis initiis profecta vera esse non possunt et, si essent vera, nihil afferrent, quo iucundius, id est quo melius viveremus, eas ergo artes persequeretur, vivendi artem tantam tamque et operosam[*](et operosam ARN1 operosam) et perinde fructuosam relinqueret? non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda.

Quae cum dixisset, Explicavi, inquit, sententiam meam, et eo quidem consilio, tuum iudicium ut cognoscerem, quoniam[*](quoniam Se. quae (i. e. que pro quō uel quo cf. ad. p. 34, 3; 47, 27; 71, 19; 115, 1; 116, 3; 165, 17; 167, 15 al.) ) mihi ea[*](mihi ea Se. mea ABEN1 in ea R (i. e. mea vel in ea pro m_ ea), mihi N2V (quoniam facultas L. Havet, revue de philo- logie 1899 p. 332)) facultas, ut id meo arbitratu facerem, ante hoc tempus numquam est data.

Hic cum uterque me intueretur seseque ad audiendum significarent paratos, Primum, inquam, deprecor, ne me tamquam philosophum putetis scholam vobis aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem philosophis magnopere umquam probavi. quando enim Socrates, qui parens philosophiae iure dici potest, quicquam tale fecit? eorum erat iste mos qui tum sophistae nominabantur, quorum e numero primus est ausus Leontinus Gorgias in conventu poscere quaestionem, id est iubere dicere, qua de re quis vellet audire. audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros[*](nostros philosophos BE) esset.

sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. is enim percontando[*](percontando A2 percun- tando NV percunctando A1BE per cunctando R) atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea,[*](ea haec R) quae ii[*](ii hi BER hii A hij NV) respondissent, si quid videretur, diceret. qui mos cum a posterioribus non esset retentus, Arcesilas[*](archesilas A acesilaos N achesilas V) eum revocavit instituitque ut ii, qui se audire vellent, non de se quaererent, sed ipsi dicerent, quid sentirent; quod cum dixissent, ille contra. sed eum[*](eum om. RNV) qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. apud ceteros autem philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet; quod quidem iam fit etiam[*](etiam om. BER) in Academia. ubi enim is, qui audire vult, ita dixit: 'Voluptas mihi videtur esse summum bonum', perpetua oratione contra disputatur, ut

non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed etiam cur. ego autem arbitror, quamquam admodum delectatus sum eius oratione perpetua, tamen commodius, cum in rebus singulis insistas et intellegas quid quisque concedat, quid abnuat, ex rebus concessis concludi quod velis et ad exitum perveniri. cum enim fertur quasi torrens oratio, quamvis multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen teneas, nihil apprehendas,[*](reprehendas BE) nusquam orationem rapidam cœrceas.

Omnis autem in quaerendo, quae via quadam et ratione habetur, oratio praescribere primum debet ut quibusdam in formulis ea res agetur, ut, inter quos disseritur, conveniat quid sit id, de quo disseratur.

hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. sed quod proximum fuit non vidit. negat enim definiri rem placere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter eos, qui ambigunt, conveniat quid sit id, de quo agatur, velut in hoc ipso, de quo nunc disputamus. quaerimus enim finem bonorum. possumusne hic[*](hic Se. hoc ARNV (h_ vel h_ = hoc, h_ N p. 1, 7 vel h N 37, 30 = hic); hac BE) scire qualis sit,[*](qualis sit BERNV quali sunt A1 quales A2 ) nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum?

atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. qua tu etiam inprudens utebare non numquam. nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas[*](definiebasp. 13, 14 sqq.(cf. p. 5, 25 sqq.);19, 3 sqq.) id esse, quo omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam referretur. praeclare hoc quidem. bonum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus fuisset, definisses

Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas[*](quaeso Gz. quasi A1BE quam A2 qua fit R; om. N (ubi de quo ... voluptas excid. et in mg. add.), V) nesciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem aliquam desideret?

Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam[*](cognitam bene BE) voluptatem et satis firme conceptam animo atque comprehensam. Nunc autem dico ipsum Epicurum nescire et in eo nutare eumque, qui crebro dicat diligenter oportere exprimi quae vis subiecta sit vocibus, non intellegere interdum, quid sonet haec vox voluptatis, id est quae res huic voci subiciatur.

Tum ille ridens: Hoc vero, inquit, optimum, ut is, qui finem rerum expetendarum voluptatem esse dicat, id extremum, id ultimum bonorum, id ipsum quid et[*](quid et Brem. quidē ABENV quid sit R) quale sit, nesciat!

Atqui, inquam, aut Epicurus quid sit voluptas aut omnes mortales, qui ubique sunt, nesciunt.

Quonam,[*](quo nam N quoniam) inquit, modo?

Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur.

Quid ergo?

istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat?

Non semper, inquam; nam interdum nimis[*](nimis minus R) etiam novit, quippe qui testificetur ne intellegere quidem se

Quasi vero me pudeat, inquit, istorum, aut non possim quem ad modum ea dicantur ostendere!

Ego vero non dubito, inquam, quin facile possis, nec est quod te pudeat sapienti adsentiri, qui se unus, quod sciam, sapientem profiteri sit ausus. nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; septem autem illi non suo, sed populorum suffragio omnium nominati sunt.

Verum hoc loco sumo verbis[*](de verbis Non. p. 396 ) his eandem certe[*](certe om. Non. p. 396 ) vim voluptatis[*](Verum ... voluptatisNon. p. 396) Epicurum nosse[*](non esse vel non nosse Non. ) quam ceteros. omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur.[*](hilaretur N2 Non. hiaretur ABERN1 yarēt sequente spatio 4 fere litt. V) Graece h(donh/n,[*](hedoneum Non. ) Latine voluptatem vocant.[*](verum ... vocantNon. p. 121)

Quid est igitur, inquit, quod requiras?

Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum velim.

Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim.

Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid[*](quid quod ANV) dicat esse summum bonum,[*](bonum summum BE) quo putet omnia referri oportere?

Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere.

Quid? idem iste, inquam,[*](inquam om. R) de voluptate quid sentit?

Negat esse eam, inquit, propter se expetendam.

Aliud igitur esse censet gaudere, aliud non dolere.

Et quidem, inquit, vehementer errat; nam, ut paulo ante[*](paulo anteI 37—39) docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis amotio.

Non[*](Non cum non RN' tum non N2 tum vero (~uo) V; tuum non dolere Lamb. ) dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est.

Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; dici enim nihil potest verius.

Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo voluptas?

Quis istud possit, inquit, negare?

Eademne, quae restincta siti?

Immo alio genere; restincta enim sitis[*](enim om. RN (siti immo alio genere restincta enim om. V)) stabilitatem voluptatis habet, inquit,[*](inquit om. BE) illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est.

Cur igitur, inquam, res tam dissimiles[*](dissimiles (etiam A2)] difficiles A1 ) eodem nomine appellas?

Quid paulo ante,[*](paulo antep. 17, 17 sqq.) inquit, dixerim nonne meministi, cum omnis dolor detractus esset, variari, non augeri voluptatem?

Memini vero, inquam; sed tu istuc[*](tu quidem istuc V) dixti[*](dixisti RNV) bene Latine, parum plane. varietas enim Latinum verbum est, idque proprie quidem in disparibus coloribus dicitur, sed transfertur in multa disparia: varium poe+ma, varia oratio, varii mores, varia fortuna, voluptas etiam varia dici solet, cum percipitur e multis dissimilibus rebus dissimilis[*](dissimilis dissimiliter RNV) efficientibus voluptates. eam si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; ista varietas quae sit non satis perspicio, quod ais, cum dolore careamus, tum in summa voluptate nos esse, cum autem vescamur iis rebus, quae dulcem motum afferant sensibus, tum esse in motu voluptatem, qui[*](qui Dav. quae (que); in BE compend. incert. ) faciat varietatem voluptatum, sed non augeri illam non dolendi voluptatem, quam cur voluptatem appelles nescio.

An potest, inquit ille,[*](ille inquit BE) quicquam esse suavius quam nihil dolere?

Immo sit sane nihil melius, inquam—nondum enim id quaero—, num propterea idem voluptas est, quod, ut ita dicam, indolentia?

Plane idem, inquit, et maxima quidem, qua fieri nulla maior potest.

Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita constituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defendere?

quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? invidiosum nomen est, infame, suspectum.[*](suspectum subiectum R) itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem. quod quidem mihi si quando dictum est—est autem dictum non parum saepe—, etsi satis clemens sum in disputando, tamen interdum soleo subirasci. egone non intellego, quid sit h(donh/ Graece, Latine voluptas? utram tandem linguam nescio? deinde qui fit, ut ego nesciam, sciant omnes, quicumque Epicurei esse voluerunt?[*](voluerint BE) quod vestri quidem vel optime disputant, nihil opus esse eum, qui philosophus futurus sit,[*](philosophus qui futurus sit A (cf. Iw. Mue. II p. 10 sq.); qui futurus sit philosophus BE) scire litteras. itaque ut maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic vos de pagis[*](pagis cod. 1 Eliens. Davisii, Turneb. adversar. IV8; plagis) omnibus colligitis bonos illos quidem viros, sed certe non pereruditos.

ergo illi intellegunt quid Epicurus dicat, ego non intellego? ut scias me intellegere, primum idem esse dico voluptatem, quod ille h(donh/n. et quidem saepe quaerimus verbum Latinum par Graeco et quod idem valeat; hic nihil fuit, quod quaereremus. nullum inveniri verbum potest quod magis idem declaret Latine, quod Graece, quam declarat voluptas. huic verbo omnes, qui ubique sunt,

voluptatem animi nimiam

omnibus laetitiis laetum

in eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; iuvare enim in utroque dicitur, ex eoque iucundum, modo intellegas inter illum, qui dicat: 'Ta/nta laetitia au/ctus sum, ut nihil co/nstet', et eum, qui: 'Nunc demum mihi animus ardet', quorum alter laetitia gestiat, alter dolore crucietur, esse illum medium: 'Quamquam hae/c inter nos nu/per notitia a/dmodum est', qui nec laetetur nec angatur, itemque inter eum, qui potiatur corporis expetitis voluptatibus, et eum, qui crucietur[*](excrucietur BE) summis doloribus, esse eum, qui utroque careat.

Satisne igitur videor vim verborum tenere, an sum etiam nunc vel Graece loqui vel Latine docendus? et tamen vide, ne, si ego non intellegam quid Epicurus loquatur, cum Graece, ut videor, luculenter sciam, sit aliqua culpa eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. quod duobus modis sine reprehensione fit, si aut de industria facias, ut Heraclitus, 'cognomento qui skoteino/s perhibetur, quia de natura nimis obscure memoravit', aut cum rerum obscuritas, non verborum, facit ut non intellegatur oratio, qualis est in Timaeo Platonis. Epicurus autem, ut opinor, nec non vult, si possit, plane et aperte loqui, nec de re obscura, ut physici, aut artificiosa,

Quamquam non negatis nos intellegere quid sit voluptas, sed quid ille dicat. e quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat.