de Finibus Bonorum et Malorum

ecce autem[*](ecce autem—monstruosiNon. p. 345.) alii minuti et angusti aut[*](aut ut BE et Non. ) omnia semper desperantes aut malivoli, invidi, difficiles, lucifugi, maledici, monstruosi,[*](monstruosi R1 Non. monstrcosi (= monstricosi?) E monstrosi rell. codd., morosi Lamb. ) alii autem etiam amatoriis levitatibus dediti, alii petulantes, alii audaces, protervi, idem intemperantes et ignavi, numquam in sententia permanentes, quas ob causas in eorum vita nulla est intercapedo molestiae. igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium[*](sapientium R sapien- cium E sapientum (neque sapientium non beatus om. N)) non beatus. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. illi enim negant[*](negant enim BE) esse bonum quicquam nisi nescio quam illam umbram, quod appellant honestum non tam solido quam splendido nomine, virtutem autem nixam hoc honesto nullam requirere voluptatem atque ad beate vivendum se ipsa esse contentam.

Sed possunt haec quadam ratione dici non modo non repugnantibus, verum etiam approbantibus nobis. sic enim ab Epicuro sapiens semper beatus inducitur: finitas habet cupiditates, neglegit[*](negligit NV nec legit A1BER) mortem, de diis inmortalibus sine ullo metu vera sentit, non dubitat, si ita melius sit, migrare de vita. his rebus instructus semper est in voluptate. neque enim tempus est ullum, quo non plus voluptatum habeat quam dolorum. nam et praeterita grate meminit et praesentibus ita potitur, ut animadvertat quanta sint ea[*](sint ea N2 sit in ea A1B sint in ea A2ERN1V) quamque iucunda, neque pendet ex futuris, sed expectat illa, fruitur praesentibus ab iisque vitiis, quae paulo ante collegi, abest plurimum et, cum stultorum vitam cum sua comparat, magna afficitur voluptate. dolores autem si qui incurrunt, numquam vim tantam habent, ut non plus habeat sapiens, quod gaudeat, quam quod angatur.

optime vero Epicurus, quod exiguam dixit fortunam intervenire sapienti maximasque ab eo et[*](ab eo et om. R et (ante gravissimas) om. V) gravissimas res consilio ipsius et ratione administrari neque maiorem voluptatem ex infinito tempore aetatis percipi posse, quam ex hoc percipiatur, quod videamus esse finitum. In dialectica autem vestra nullam existimavit esse nec ad melius vivendum nec ad commodius disserendum viam.[*](viam om. R) In physicis plurimum posuit. ea scientia et verborum vis et natura orationis et consequentium repugnantiumve ratio potest perspici.[*](percipi R) omnium autem rerum natura cognita levamur superstitione, liberamur mortis metu, non conturbamur ignoratione rerum, e qua ipsa horribiles existunt saepe formidines. denique etiam morati melius erimus, cum didicerimus quid natura desideret. tum vero, si stabilem scientiam rerum tenebimus, servata illa, quae quasi delapsa de caelo est ad cognitionem omnium, regula, ad quam omnia iudicia rerum[*](omnium rerum regula R1 ) dirigentur,

nisi autem rerum natura perspecta erit, nullo modo poterimus sensuum iudicia defendere. quicquid[*](quidquid BE) porro animo cernimus, id omne oritur a sensibus; qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique poterit aliquid cognosci et percipi.[*](et percipi A2 et recipi) quos qui tollunt et nihil posse percipi[*](percipi posse BE percipi (om. posse) R) dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire possunt, quod disserunt. praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. sic e physicis et fortitudo sumitur contra mortis timorem et constantia contra metum religionis et sedatio animi omnium rerum occultarum ignoratione sublata et moderatio natura cupiditatum generibusque earum explicatis, et, ut modo docui, cognitionis regula et iudicio ab eadem illa[*](ab eadem illa i. e. ab Epicuri ratione (v. 5); regula Abl. ) constituto veri a falso distinctio traditur.

Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. de qua Epicurus quidem ita dicit, omnium rerum, quas ad beate vivendum sapientia comparaverit, nihil esse maius amicitia, nihil uberius, nihil iucundius. nec vero hoc[*](hoc hos A1BER) oratione solum, sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit. quod quam magnum sit fictae veterum fabulae declarant, in quibus tam multis tamque variis ab ultima antiquitate repetitis tria vix amicorum paria reperiuntur, ut ad Orestem pervenias profectus a Theseo. at vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspiratione consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis. sed ad rem redeamus; de hominibus dici non necesse est.

Tribus igitur[*](igitur ergo BE) modis video esse a nostris[*](a nostris esse BE) de amicitia disputatum. alii cum eas voluptates, quae ad amicos

atque ut odia,[*](odiā BE) invidiae,[*](invidiae A2 invidie (e ab alt. m. in ras. scr.) N invidiā B invidia A1EV, R (sequente una litt. erasa, quae vi-detur fuisse e)) despicationes adversantur voluptatibus, sic amicitiae non modo fautrices fidelissimae, sed etiam effectrices sunt voluptatum tam amicis quam sibi, quibus non solum praesentibus fruuntur, sed etiam spe eriguntur consequentis ac posteri temporis. quod quia nullo modo sine amicitia firmam et perpetuam iucunditatem vitae tenere possumus[*](possumus etiam B) neque vero ipsam amicitiam tueri, nisi[*](nisi ipsi ARV) aeque amicos et nosmet ipsos diligamus, idcirco et hoc ipsum efficitur in amicitia, et amicitia[*](et amicitia om. R, A1 (ab alt. m. in mg. exteriore sinistro ita add. amicitia, ut a ligatore et desectum esse possit) cōnect. BE) cum voluptate conectitur. nam et laetamur amicorum laetitia aeque[*](atque ut RNV) atque nostra et pariter dolemus angoribus.

quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam voluptatem susciperet,[*](susciperet susceperit R (suam susceperit voluptatem), NV) eosdem suscipiet[*](suscipiet susciperet BE) propter amici voluptatem. quaeque de virtutibus dicta sunt, quem ad modum eae[*](eae A hc_ B hec E hee RV ea N) semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda sunt. praeclare enim Epicurus his paene verbis: 'Eadem',[*](his paene verbis eadem eadem hys pene verbis BE hiis pene eadem verbis V) inquit,

scientia[*](scientia sententia BE) confirmavit animum, ne quod aut sempiternum aut diuturnum timeret malum, quae perspexit in hoc ipso vitae spatio amicitiae praesidium esse firmissimum.

Sunt autem quidam Epicurei timidiores paulo contra vestra convicia,[*](nostra convitia V convicia nostra BE) sed tamen satis acuti, qui verentur ne, si amicitiam propter nostram voluptatem expetendam putemus, tota amicitia quasi claudicare videatur. itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem;[*](voluntates A voluptates R voluptatum NV om. BE) [*](voluptatem voluptates R) cum autem usus progrediens familiaritatem effecerit, tum amorem efflorescere tantum, ut, etiamsi nulla sit utilitas ex amicitia, tamen ipsi amici propter se ipsos amentur. etenim si loca, si fana, si urbes, si gymnasia, si campum, si canes, si equos, si ludicra[*](si ludicras A2 si ludicrica R) exercendi aut venandi consuetudine[*](consuetudines A consuetudinēs R) adamare solemus, quanto id in hominum consuetudine facilius fieri poterit[*](poterit edd. potuerit) et iustius?

Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium,[*](sapientum V sapia (= sapientia, pro sapiu = sapientiū) R) ut ne minus amicos quam[*](minus amicos quam P. Man. minus quidem amicos quam ARNV minus quam amicos BE) se ipsos diligant. quod et posse fieri[*](fieri posse BE) intellegimus et saepe etiam[*](etiam Dav. enim) videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri posse, quod coniunctione tali sit aptius.

Quibus ex omnibus iudicari potest non modo non impediri rationem amicitiae, si summum bonum in voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino amicitiae non posse reperiri.[*](et 26 repp. A)

Quapropter si ea, quae dixi, sole ipso illustriora et clariora sunt, si omnia dixi hausta[*](omnia dixi hausta = nihil dixi nisi quod haustum esset) e fonte naturae, si tota oratio nostra omnem sibi fidem sensibus confirmat,

an ille tempus aut in poe+tis evolvendis, ut ego et Triarius te hortatore facimus, consumeret, in quibus nulla solida utilitas omnisque puerilis est delectatio, aut se, ut Plato, in musicis, geometria, numeris, astris contereret, quae et a falsis initiis profecta vera esse non possunt et, si essent vera, nihil afferrent, quo iucundius, id est quo melius viveremus, eas ergo artes persequeretur, vivendi artem tantam tamque et operosam[*](et operosam ARN1 operosam) et perinde fructuosam relinqueret? non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda.

Quae cum dixisset, Explicavi, inquit, sententiam meam, et eo quidem consilio, tuum iudicium ut cognoscerem, quoniam[*](quoniam Se. quae (i. e. que pro quō uel quo cf. ad. p. 34, 3; 47, 27; 71, 19; 115, 1; 116, 3; 165, 17; 167, 15 al.) ) mihi ea[*](mihi ea Se. mea ABEN1 in ea R (i. e. mea vel in ea pro m_ ea), mihi N2V (quoniam facultas L. Havet, revue de philo- logie 1899 p. 332)) facultas, ut id meo arbitratu facerem, ante hoc tempus numquam est data.

Hic cum uterque me intueretur seseque ad audiendum significarent paratos, Primum, inquam, deprecor, ne me tamquam philosophum putetis scholam vobis aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem philosophis magnopere umquam probavi. quando enim Socrates, qui parens philosophiae iure dici potest, quicquam tale fecit? eorum erat iste mos qui tum sophistae nominabantur, quorum e numero primus est ausus Leontinus Gorgias in conventu poscere quaestionem, id est iubere dicere, qua de re quis vellet audire. audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros[*](nostros philosophos BE) esset.

sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. is enim percontando[*](percontando A2 percun- tando NV percunctando A1BE per cunctando R) atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea,[*](ea haec R) quae ii[*](ii hi BER hii A hij NV) respondissent, si quid videretur, diceret. qui mos cum a posterioribus non esset retentus, Arcesilas[*](archesilas A acesilaos N achesilas V) eum revocavit instituitque ut ii, qui se audire vellent, non de se quaererent, sed ipsi dicerent, quid sentirent; quod cum dixissent, ille contra. sed eum[*](eum om. RNV) qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. apud ceteros autem philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet; quod quidem iam fit etiam[*](etiam om. BER) in Academia. ubi enim is, qui audire vult, ita dixit: 'Voluptas mihi videtur esse summum bonum', perpetua oratione contra disputatur, ut

non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed etiam cur. ego autem arbitror, quamquam admodum delectatus sum eius oratione perpetua, tamen commodius, cum in rebus singulis insistas et intellegas quid quisque concedat, quid abnuat, ex rebus concessis concludi quod velis et ad exitum perveniri. cum enim fertur quasi torrens oratio, quamvis multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen teneas, nihil apprehendas,[*](reprehendas BE) nusquam orationem rapidam cœrceas.

Omnis autem in quaerendo, quae via quadam et ratione habetur, oratio praescribere primum debet ut quibusdam in formulis ea res agetur, ut, inter quos disseritur, conveniat quid sit id, de quo disseratur.

hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. sed quod proximum fuit non vidit. negat enim definiri rem placere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter eos, qui ambigunt, conveniat quid sit id, de quo agatur, velut in hoc ipso, de quo nunc disputamus. quaerimus enim finem bonorum. possumusne hic[*](hic Se. hoc ARNV (h_ vel h_ = hoc, h_ N p. 1, 7 vel h N 37, 30 = hic); hac BE) scire qualis sit,[*](qualis sit BERNV quali sunt A1 quales A2 ) nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum?

atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. qua tu etiam inprudens utebare non numquam. nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas[*](definiebasp. 13, 14 sqq.(cf. p. 5, 25 sqq.);19, 3 sqq.) id esse, quo omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam referretur. praeclare hoc quidem. bonum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus fuisset, definisses

Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas[*](quaeso Gz. quasi A1BE quam A2 qua fit R; om. N (ubi de quo ... voluptas excid. et in mg. add.), V) nesciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem aliquam desideret?

Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam[*](cognitam bene BE) voluptatem et satis firme conceptam animo atque comprehensam. Nunc autem dico ipsum Epicurum nescire et in eo nutare eumque, qui crebro dicat diligenter oportere exprimi quae vis subiecta sit vocibus, non intellegere interdum, quid sonet haec vox voluptatis, id est quae res huic voci subiciatur.

Tum ille ridens: Hoc vero, inquit, optimum, ut is, qui finem rerum expetendarum voluptatem esse dicat, id extremum, id ultimum bonorum, id ipsum quid et[*](quid et Brem. quidē ABENV quid sit R) quale sit, nesciat!

Atqui, inquam, aut Epicurus quid sit voluptas aut omnes mortales, qui ubique sunt, nesciunt.

Quonam,[*](quo nam N quoniam) inquit, modo?

Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur.

Quid ergo?

istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat?

Non semper, inquam; nam interdum nimis[*](nimis minus R) etiam novit, quippe qui testificetur ne intellegere quidem se

Quasi vero me pudeat, inquit, istorum, aut non possim quem ad modum ea dicantur ostendere!

Ego vero non dubito, inquam, quin facile possis, nec est quod te pudeat sapienti adsentiri, qui se unus, quod sciam, sapientem profiteri sit ausus. nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; septem autem illi non suo, sed populorum suffragio omnium nominati sunt.

Verum hoc loco sumo verbis[*](de verbis Non. p. 396 ) his eandem certe[*](certe om. Non. p. 396 ) vim voluptatis[*](Verum ... voluptatisNon. p. 396) Epicurum nosse[*](non esse vel non nosse Non. ) quam ceteros. omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur.[*](hilaretur N2 Non. hiaretur ABERN1 yarēt sequente spatio 4 fere litt. V) Graece h(donh/n,[*](hedoneum Non. ) Latine voluptatem vocant.[*](verum ... vocantNon. p. 121)

Quid est igitur, inquit, quod requiras?

Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum velim.

Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim.

Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid[*](quid quod ANV) dicat esse summum bonum,[*](bonum summum BE) quo putet omnia referri oportere?

Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere.

Quid? idem iste, inquam,[*](inquam om. R) de voluptate quid sentit?