de Finibus Bonorum et Malorum

an, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur inter principes civitatis, P. Scaevolam M'.[*](M.' que edd. m. que ARNV m BE) que Manilium, ab iisque M. Brutus dissentiet—quod et acutum genus est et ad usus civium non inutile, nosque ea scripta reliquaque eiusdem generis et legimus libenter et legemus—, haec, quae vitam omnem continent, neglegentur?[*](neglegentur A. Man. negleguntur (neglig. BEN neg|glig. V)) nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. quamquam id quidem licebit iis existimare, qui legerint. nos autem hanc omnem quaestionem de finibus bonorum et malorum fere a nobis explicatam esse his litteris arbitramur, in quibus, quantum potuimus, non modo quid nobis probaretur, sed etiam quid a singulis philosophiae disciplinis diceretur, persecuti sumus.

Ut autem a facillimis ordiamur, prima veniat in medium Epicuri ratio, quae plerisque notissima est. quam a nobis sic intelleges[*](intelleges A intelliges) expositam, ut ab ipsis, qui eam disciplinam probant, non soleat accuratius explicari; verum enim invenire volumus, non tamquam adversarium aliquem convincere. accurate autem quondam a L. Torquato, homine omni doctrina erudito, defensa est Epicuri sententia de voluptate, a meque ei responsum, cum C. Triarius, in primis gravis et doctus adolescens, ei disputationi interesset.

nam cum ad me in Cumanum salutandi causa uterque venisset, pauca primo inter nos[*](inter nos primo BE) de litteris, quarum summum erat in utroque studium, deinde Torquatus: Quoniam nacti te,[*](nacti te VN2 hac tite A1BER, N1 (ut videtur); hac die A2 ) inquit, sumus aliquando otiosum, certe audiam, quid sit, quod Epicurum nostrum non tu quidem oderis, ut fere faciunt, qui ab eo dissentiunt, sed certe non probes, eum quem ego arbitror unum vidisse verum maximisque erroribus animos

Vide, quantum, inquam, fallare,[*](fallare A. Man. fallere) Torquate. oratio me istius philosophi non offendit; nam et complectitur verbis, quod vult, et dicit plane, quod intellegam; et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. re mihi non aeque satisfacit,[*](satis facit R satisfecit) et quidem locis pluribus.[*](plurimis BE) sed quot homines, tot sententiae; falli igitur possumus.

Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? te enim iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris.

Nisi mihi Phaedrum, inquam,[*](inquam tu NV inquā A (ā in ras.; quid antea fuerit, non liquet), inquam RBE) tu mentitum[*](mentitu BE) aut Zenonem putas, quorum utrumque audivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem[*](sedulitatem RN2V sed utilitatem) probarent, omnes mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. atque eos, quos nominavi, cum Attico nostro frequenter audivi, cum miraretur ille quidem utrumque, Phaedrum autem etiam amaret, cotidieque inter nos ea, quae audiebamus, conferebamus, neque erat umquam controversia, quid ego intellegerem, sed quid probarem.

Quid igitur est? inquit; audire enim cupio, quid non probes.

Principio, inquam, in physicis, quibus maxime gloriatur, primum totus est alienus. Democritea dicit[*](democrite adicit A1RBE democrito adicit A2, V (adijcit); adicit de- mocrite (e corr in o) N) perpauca mutans, sed ita, ut ea, quae corrigere vult, mihi quidem depravare videatur. ille atomos[*](athom. (et sic semper) ) quas appellat,

Epicurus autem, in quibus sequitur Democritum, non fere labitur. quamquam utriusque cum multa non probo, tum illud in primis, quod, cum in rerum natura duo quaerenda sint, unum, quae materia sit, ex qua[*](ex quo AREN) quaeque res efficiatur, alterum, quae vis sit, quae quidque efficiat, de materia disseruerunt, vim et causam efficiendi reliquerunt. sed hoc commune vitium, illae Epicuri propriae ruinae: censet enim eadem illa individua et solida corpora ferri deorsum[*](deorsū (cum ras. post ū) N) suo pondere ad lineam,[*](ad lineam adlimam A1 ad lunam R ad lineam (ne ex corr.) N) hunc naturalem esse omnium corporum motum.

deinde ibidem homo acutus, cum illud occurreret, si omnia deorsus[*](deorsum BEV, N ut v. 15 ) e regione ferrentur et, ut dixi, ad lineam, numquam fore[*](fore numquam B fore unquam E) ut atomus[*](athomos) altera alteram posset attingere itaque * * attulit[*](hiatum post itaque notavit Usener (Epicurea, Lipsiae 1887, p. 199; scriptum fuisse potest effici mundum non posse vel simile aliquid), alii ante itaque cf. Va. II 344 sqq. ) rem commenticiam: declinare dixit[*](dixit declinare B) atomum[*](at thomum B athomos A) perpaulum, quo nihil posset fieri minus; ita effici complexiones et copulationes et adhaesiones[*](adhaesitationes AR (adhes.), adhesitõnes N) atomorum inter se, ex quo efficeretur mundus omnesque partes mundi, quaeque in eo essent. Quae cum tota res[*](res tota R) est ficta[*](est ficta Se. ('potuit excidere, ut saepe excidit, librariis non intellectum est' Mdv.); ficta BER, (post ficta superscr. ab alt. m. sit) A, (ibid. superscr. ab alt. m. s. = scilicet] sit) N; ficta sit V ficta est Heindorf ad Cic. de nat. deor. I 1 ) pueriliter, tum ne efficit

nam si omnes atomi declinabunt, nullae umquam cohaerescent, sive aliae declinabunt, aliae suo nutu recte ferentur, primum erit hoc quasi provincias atomis dare, quae recte, quae oblique ferantur, deinde eadem illa atomorum, in quo etiam Democritus haeret, turbulenta concursio hunc mundi ornatum efficere[*](efficere ornatum BE) non poterit. ne illud quidem physici, credere aliquid esse minimum, quod profecto numquam putavisset, si a Polyaeno, familiari suo, geometrica[*](geometrica J. F. Gronovius; geometricam ABERN geometriam V) discere maluisset quam illum etiam ipsum dedocere. sol Democrito magnus videtur, quippe homini erudito in geometriaque perfecto, huic pedalis fortasse; tantum enim esse censet, quantus videtur, vel paulo aut maiorem aut minorem.

ita, quae mutat, ea corrumpit,[*](mutat ea corrumpit corrumpit mutat ea BE) quae sequitur sunt tota Democriti, atomi, inane, imagines, quae ei)/dwla [*](idola AR ydola BENV) nominant, quorum incursione[*](incursione E incursionem (etiam A)) non solum videamus, sed etiam cogitemus; infinitio ipsa, quam a)peiri/an [*](apirian ABERV apiriam N (pi ex corr.)) vocant, tota ab illo est, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie.[*](quottidie BE quotidie NV) quae etsi mihi nullo modo probantur, tamen Democritum laudatum a ceteris ab hoc, qui eum unum secutus esset, nollem vituperatum.

Iam in altera[*](altera in BE) philosophiae parte, quae est quaerendi ac disserendi, quae logikh/ [*](logice ABERN loyce V) dicitur, iste vester plane, ut

Confirmat autem illud vel maxime, quod ipsa natura, ut ait ille, sciscat et probet, id est voluptatem et dolorem. ad haec et quae sequamur et quae fugiamus refert omnia. quod quamquam Aristippi est a Cyrenaicisque melius liberiusque defenditur, tamen eius modi esse iudico, ut nihil homine videatur indignius. ad maiora enim quaedam nos natura genuit et conformavit, ut mihi quidem videtur. ac fieri potest, ut errem, sed ita prorsus existimo, neque eum Torquatum, qui hoc primus cognomen invenerit,[*](invenit BE) aut torquem illum hosti detraxisse, ut aliquam ex eo perciperet corpore voluptatem, aut cum Latinis tertio consulatu conflixisse apud Veserim propter voluptatem; quod vero securi percussit[*](percussit Mdv. percusserit) filium, privavisse[*](privasse BER) se etiam videtur multis voluptatibus, cum ipsi naturae patrioque amori praetulerit ius maiestatis atque imperii.

quid? T.[*](T. Dav. (cf. Iw. Mue. II p.8 sq.); 1 (vel L)) Torquatus, is qui consul cum Cn. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Silano emancipaverat, ut eum Macedonum legatis accusantibus, quod pecunias praetorem in provincia cepisse arguerent, causam apud se dicere iuberet reque ex utraque parte audita pronuntiaret eum non talem videri fuisse in imperio, quales eius maiores fuissent, et in conspectum suum venire vetuit, numquid tibi videtur de voluptatibus suis cogitavisse?

Sed ut omittam pericula, labores, dolorem etiam, quem optimus quisque pro patria et pro suis suscipit,[*](suscepit BER)

nec mihi illud dixeris:

Haec enim ipsa mihi sunt voluptati, et erant illa Torquatis.

Haec igitur Epicuri non probo, inquam. De cetero vellem equidem aut ipse doctrinis fuisset instructior— est enim, quod tibi ita videri necesse est, non satis politus iis artibus, quas qui tenent, eruditi appellantur —aut ne deterruisset alios a studiis. quamquam te quidem video minime esse deterritum.

Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum Triarius leniter[*](leniter dett. leuiter) arridens: Tu quidem, inquit, totum[*](Tu quidem inquit totum tum quid totum inquit (inquid B) BE) Epicurum paene e philosophorum choro sustulisti. quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo[*](quoque modo A1 quoque ut modo RN1V quoque ut id modo N2 ) loqueretur, intellegere, quid diceret? aliena

Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non probes eius, a quo dissentias. quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret? cum praesertim illa perdiscere ludus esset. quam ob rem dissentientium inter se reprehensiones[*](reprehensiones dissenciencium inter se BE) non sunt vituperandae, maledicta, contumeliae, tum iracundiae, contentiones concertationesque in disputando pertinaces indignae philosophia mihi videri solent.

Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; neque enim disputari sine reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim.

An[*](an dett. at ABENV ad R) me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec dicturum fuisse?

Utrum igitur percurri[*](utrum ergo qui percurri B utrum qui percurri E utrum igitur inquit per- curri A2 ) omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certamen est?

Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu.

Sic faciam igitur, inquit: unam rem explicabo, eamque maximam, de physicis alias, et quidem[*](et quidem equidem BEV) tibi et declinationem istam atomorum et magnitudinem solis probabo et Democriti errata ab Epicuro reprehensa et correcta

Certe, inquam, pertinax non ero tibique, si mihi probabis ea, quae dices, libenter assentiar.

Probabo, inquit, modo ista sis aequitate, quam ostendis. sed uti oratione perpetua malo quam interrogare aut interrogari.

Ut placet, inquam.

Tum dicere exorsus est. Primum igitur, inquit, sic agam, ut ipsi auctori huius disciplinae placet: constituam, quid et quale sit id, de quo quaerimus, non quo ignorare vos arbitrer, sed ut ratione et via procedat oratio. quaerimus igitur, quid sit extremum et ultimum bonorum, quod omnium philosophorum sententia tale debet esse, ut ad id omnia referri oporteat, ipsum autem nusquam. hoc Epicurus in voluptate ponit, quod summum bonum esse vult, summumque malum dolorem, idque instituit docere sic:

omne animal, simul atque natum sit, voluptatem appetere eaque gaudere ut summo bono, dolorem aspernari ut summum malum et, quantum possit, a se repellere, idque facere nondum depravatum ipsa natura incorrupte atque integre iudicante. itaque negat opus esse ratione neque disputatione, quam ob rem voluptas expetenda, fugiendus dolor sit. sentiri haec[*](haec ħ BE hoc NV) putat, ut calere ignem, nivem esse albam, dulce mel.[*](dulce esse mel R mel dulce A) quorum nihil oportere[*](oportere V oporteret) exquisitis rationibus confirmare, tantum[*](tantum om. BE) satis esse[*](esse satis A) admonere. interesse enim inter[*](inter om. BE) argumentum[*](argumentumque BE argumentatum R augmentatum A) conclusionemque rationis et inter mediocrem animadversionem atque admonitionem. altera occulta quaedam et quasi involuta aperiri, altera prompta[*](promta AR) et aperta iudicari.[*](indicari NV) etenim quoniam detractis de homine sensibus reliqui nihil est,

Sunt autem quidam e nostris, qui haec subtilius velint tradere et negent satis esse quid bonum sit aut quid malum sensu iudicari, sed animo etiam ac ratione intellegi posse et voluptatem ipsam per se esse expetendam et dolorem ipsum per se esse fugiendum.[*](esse. Et fugiendum itaque aiunt (om. expetendam et dolorem ipsum per se esse cf. ad p. 12, 5) R) itaque aiunt hanc quasi naturalem atque insitam in animis nostris inesse notionem, ut alterum esse appetendum, alterum aspernandum sentiamus. Alii autem, quibus ego assentior, cum a philosophis compluribus permulta dicantur, cur nec voluptas in bonis sit numeranda nec in malis dolor, non existimant oportere nimium nos causae confidere, sed et argumentandum et accurate disserendum et rationibus conquisitis de voluptate et dolore disputandum putant.