In Catilinam

hic quis[*](quis h αγ: qui αβ ) potest esse[*](esse α h, Priscian. K. iii. 277: esse, Quirites αβγ ) tam aversus a vero, tam praeceps, tam mente captus qui neget haec omnia quae videmus praecipueque hanc urbem deorum immortalium nutu ac potestate administrari? etenim cum esset ita responsum, caedis, incendia, interitum rei publicae comparari, et ea per civis[*](per civis a perditis civibus αγ 29 eo bs αγ: et α ho: et eo l ), quae tum propter magnitudinem scelerum non nullis incredibilia videbantur, ea non modo cogitata a nefariis civibus verum etiam suscepta esse sensistis. illud vero nonne ita praesens est ut nutu Iovis optimi maximi factum esse videatur, ut, cum hodierno die mane per forum meo iussu et coniurati et eorum indices in aedem Concordiae ducerentur, eo ipso tempore signum statueretur? quo conlocato atque ad vos senatumque converso omnia et senatus et vos[*](et senatus et vos om. duo dett. ) quae erant contra salutem[*](salutem senatum salutemque (et salutem h) h αβ ) omnium cogitata[*](cogitata post erant hab. bs ) inlustrata et patefacta vidistis.

quo etiam maiore sunt isti odio supplicioque digni qui non solum vestris domiciliis atque tectis sed etiam deorum templis atque delubris sunt funestos ac nefarios ignis inferre conati. quibus ego si me restitisse dicam, nimium mihi sumam et non sim ferendus: ille, ille Iuppiter restitit; ille Capitolium, ille haec templa, ille cunctam urbem, ille vos omnis salvos esse voluit. dis ego immortalibus ducibus[*](ducibus om. αh mentem, Quirites a) hanc mentem voluntatemque suscepi atque ad haec tanta indicia perveni. iam vero illa Allobrogum sollicitatio, iam ab Lentulo ceterisque domesticis hostibus tam dementer tantae res creditae et ignotis et barbaris commissaeque litterae numquam essent profecto, nisi ab dis immortalibus huic tantae audaciae consilium esset ereptum. quid vero? ut homines Galli ex civitate male pacata, quae gens una restat quae bellum populo Romano facere posse et[*](et posse h αγ ) non nolle videatur, spem imperi ac rerum maximarum[*](maximarum α ho: amplissimarum αβ tux ) ultro sibi a patriciis hominibus oblatam neglegerent[*](neglegere Aa: neglegeret V ) vestramque salutem suis opibus anteponerent[*](anteponere Aa: anteponeret V ), id non divinitus esse factum putatis, praesertim qui nos non pugnando sed tacendo superare potuerunt[*](potuerint Madvig (sed cf. Zielinski p. 202))?

quam ob rem, Quirites, quoniam ad omnia pulvinaria supplicatio decreta est, celebratote illos dies cum coniugibus ac liberis vestris. nam multi saepe honores dis immortalibus iusti habiti sunt ac debiti, sed profecto iustiores numquam. erepti enim estis ex crudelissimo ac miserrimo interitu, erepti[*](erepti α ho: et erepti tux: om. αβ ) sine caede, sine sanguine, sine exercitu, sine dimicatione; togati me uno togato duce et imperatore vicistis.

etenim recordamini, Quirites, omnis civilis dissensiones, non solum eas quas audistis sed eas quas vosmet ipsi meministis atque vidistis. Sulla Sulpicium oppressit[*](oppressit eiecit ex urbe add. αβho: ex urbe eiecit add. tux, del. Lambinus ): Marium, custodem huius urbis, multosque fortis viros partim eiecit ex civitate, partim interemit. Octavius consul armis expulit ex urbe conlegam: omnis hic locus acervis corporum et civium sanguine redundavit. superavit postea Cinna cum Mario: tum vero clarissimis viris interfectis lumina civitatis exstincta sunt. Vltus est huius victoriae crudelitatem postea Sulla: ne dici quidem opus est quanta deminutione[*](deminutione diminutione (demutatione C1: dimicatione x) codd. ) civium et quanta calamitate rei publicae. dissensit Lepidus a clarissimo et fortissimo[*](ac fortissimo t sol. ) viro Catulo: attulit non tam ipsius interitus rei publicae luctum quam ceterorum.

atque illae tamen omnes[*](atque... omnes seclusi (tamen omnes om. x)) dissensiones erant eius modi quae[*](quae α h: Quirites, quae αβγ ) non ad delendam sed ad commutandam rem publicam pertinerent. non illi nullam esse rem publicam sed in ea quae esset se esse principes, neque hanc urbem conflagrare sed se in hac urbe florere voluerunt. atque illae tamen omnes dissensiones, quarum nulla exitium rei publicae quaesivit, eius modi fuerunt ut non reconciliatione concordiae sed internicione civium diiudicatae sint[*](atque illae... sint del. Bloch ). in hoc autem uno post hominum memoriam maximo crudelissimoque bello, quale bellum nulla umquam barbaria[*](barbaries hx2) cum sua gente gessit, quo in bello lex haec fuit a Lentulo, Catilina, Cethego, Cassio constituta ut omnes qui salva urbe salvi esse possent in hostium numero ducerentur, ita me gessi, Quirites, ut salvi omnes[*](omnes om. bs, ante salvi hab. tux ) conservaremini, et, cum hostes vestri tantum civium superfuturum putassent quantum infinitae caedi restitisset, tantum autem urbis quantum flamma obire non potuisset, et urbem et civis integros incolumisque[*](integros incolumisque omnes incolumes, Quirites (q. l) αβ ) servavi.

quibus pro tantis rebus, Quirites[*](Quirites om. C1), nullum ego a vobis praemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulabo[*](postulo bsx ) praeterquam huius diei memoriam[*](memoriam vestram h αβ x ) sempiternam. in animis ego vestris omnis triumphos meos, omnia ornamenta honoris, monumenta gloriae, laudis insignia condi et conlocari volo. nihil me mutum potest delectare, nihil tacitum, nihil denique eius modi quod etiam minus digni adsequi possint[*](possint bsux: possunt cett. ). memoria vestra, Quirites, nostrae res[*](res nostrae bs ) alentur, sermonibus crescent, litterarum monumentis inveterascent et conroborabuntur; eandemque diem intellego, quam spero aeternam fore, propagatam esse et ad salutem urbis et ad memoriam consulatus mei[*](propagatam esse... mei mei propagatam αγ ), unoque tempore in hac re publica duos civis exstitisse quorum alter finis vestri imperi non terrae sed caeli regionibus terminaret, alter huius[*](huius eiusdem αβ tux ) imperi domicilium sedisque servaret.

sed quoniam earum rerum quas ego gessi non eadem est fortuna atque condicio quae illorum qui externa bella gesserunt, quod mihi cum eis[*](eis his αβ ho: illis tux ) vivendum est quos vici ac subegi, illi hostis aut interfectos aut oppressos reliquerunt, vestrum est, Quirites, si ceteris facta sua recte prosunt, mihi mea ne quando obsint providere. mentes enim hominum audacissimorum sceleratae ac nefariae ne vobis nocere possent ego providi, ne mihi noceant vestrum est providere. quamquam, Quirites, mihi quidem ipsi nihil ab istis iam noceri potest. Magnum enim est in bonis[*](bonis l αγ: nobis α bsh ) praesidium quod mihi in perpetuum comparatum est, magna in re publica dignitas quae me semper tacita defendet, magna vis conscientiae quam qui neglegunt, cum me violare volent, se[*](se Aa αβ o: se ipsi cett. ) indicabunt.

est enim[*](enim etiam tux ) nobis is[*](is αγ: om. αβ h ) animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae cedamus sed etiam omnis improbos ultro semper lacessamus. quod si omnis impetus domesticorum hostium depulsus a vobis se in me unum converterit, vobis erit videndum[*](providendum h αγ ), Quirites, qua condicione posthac eos esse velitis qui se pro salute vestra obtulerint[*](obtulerint alu: obtulerunt cett. ) invidiae periculisque omnibus: mihi quidem ipsi quid est quod iam ad vitae fructum possit adquiri, cum praesertim neque in honore vestro neque in gloria virtutis quicquam videam altius quo mihi libeat ascendere?

illud perficiam profecto[*](profecto perficiam αβ ), Quirites, ut ea quae gessi in consulatu privatus tuear atque ornem, ut, si qua est invidia in[*](in om. αβ ) conservanda re publica suscepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam. denique ita me in re publica tractabo ut meminerim semper quae gesserim, curemque ut ea virtute non casu gesta esse videantur. vos, Quirites, quoniam iam est nox[*](nox est bs ), venerati[*](veneramini h αγ ) Iovem illum custodem huius urbis ac vestrum in vestra tecta discedite et ea, quamquam iam est periculum depulsum, tamen aeque ac priore nocte[*](nocte fecistis hx ) custodiis vigiliisque defendite. id ne vobis diutius faciendum sit atque ut in perpetua pace esse possitis providebo, Quirites[*](Quirites om. abso ).

video, patres conscripti, in me omnium vestrum ora atque oculos esse conversos, video vos non solum de vestro ac rei publicae verum etiam, si id depulsum sit, de meo periculo esse sollicitos. est mihi iucunda in malis et grata in dolore vestra erga me voluntas, sed eam per deos immortalis! deponite atque obliti salutis meae de vobis ac de vestris liberis cogitate. mihi si haec condicio consulatus data est ut omnis acerbitates, omnis dolores cruciatusque perferrem, feram non solum fortiter verum etiam libenter, dum modo meis laboribus vobis populoque Romano dignitas salusque pariatur.

ego sum ille consul, patres conscripti, cui non forum in quo omnis aequitas continetur, non campus consularibus auspiciis consecratus, non curia, summum auxilium omnium gentium, non domus, commune perfugium, non lectus ad quietem datus, non denique haec sedes honoris[*](honoris sella (id est sella t) curulis add. codd.: del. Muretus ) umquam vacua mortis periculo atque insidiis fuit. ego multa tacui, multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore in vestro timore sanavi. nunc si hunc exitum consulatus mei di immortales esse voluerunt ut vos populumque Romanum ex caede miserrima[*](miserrima AV αβ: miseria cett. ), coniuges liberosque vestros virginesque Vestalis ex acerbissima vexatione, templa atque delubra, hanc pulcherrimam patriam omnium nostrum ex foedissima flamma, totam Italiam ex bello et vastitate eriperem, quaecumque mihi uni proponetur[*](proponeretur a) fortuna subeatur. etenim si Lentulus suum nomen inductus a vatibus fatale ad perniciem rei publicae fore putavit, cur ego non laeter meum consulatum ad salutem populi Romani prope fatalem exstitisse?

qua re, patres conscripti, consulite vobis, prospicite patriae, conservate vos, coniuges, liberos fortunasque vestras, populi Romani nomen salutemque defendite; mihi parcere ac de me cogitare desinite. nam primum debeo sperare omnis deos qui huic urbi praesident pro eo mihi ac mereor relaturos esse gratiam; deinde, si quid obtigerit, aequo animo paratoque moriar. nam neque turpisgravis mors forti viro potest accidere neque immatura consulari nec misera sapienti[*](misera sapienti ht: misera aspicienti (-cient au) cett. ). nec tamen ego sum ille ferreus qui fratris carissimi atque amantissimi praesentis maerore non movear horumque omnium lacrimis a quibus me circumsessum videtis. neque meam mentem non domum saepe revocat exanimata uxor et abiecta metu filia et parvolus filius, quem mihi videtur amplecti res publica tamquam obsidem consulatus mei, neque ille qui exspectans huius exitum diei stat in conspectu meo gener. moveor his rebus omnibus, sed in eam partem uti[*](uti ut Vh: ut ii coni. Halm ) salvi sint vobiscum omnes, etiam si me vis aliqua oppresserit, potius quam et[*](quam etfort. quam ut et) illi et nos una rei publicae peste pereamus.

qua re, patres conscripti, incumbite ad salutem rei publicae, circumspicite omnis procellas quae impendent nisi providetis. non Gracchus quod iterum tribunus plebis fieri voluit, non Gracchus quod agrarios concitare conatus est[*](conatus est h: est conatus V: conatus cett. ), non Saturninus quod Memmium occidit, in discrimen aliquod atque in vestrae severitatis iudicium adducitur: tenentur ei qui ad urbis incendium, ad vestram omnium caedem, ad Catilinam accipiendum Romae restiterunt, tenentur litterae, signa, manus, denique unius cuiusque confessio: sollicitantur Allobroges, servitia excitantur, Catilina arcessitur, id est[*](id est l: idẽ αβ u: item o: om. a: tale h ) initum consilium ut interfectis omnibus nemo ne ad deplorandum quidem populi Romani nomen atque ad lamentandam tanti imperi calamitatem relinquatur.

haec omnia indices detulerunt, rei confessi sunt, vos multis iam iudiciis iudicavistis, primum quod mihi gratias egistis singularibus verbis et mea virtute atque diligentia perditorum hominum coniurationem patefactam esse decrevistis, deinde quod Lentulum se abdicare[*](ut se abdicaret lt ) praetura coegistis; tum quod eum et ceteros de quibus iudicastis in custodiam dandos censuistis, maximeque quod meo nomine supplicationem decrevistis, qui honos togato habitus ante me est nemini; postremo hesterno die praemia legatis Allobrogum Titoque Volturcio dedistis amplissima. quae sunt omnia eius modi ut ei[*](ut ei (i A) Ah: uti (ut o) cett. ) qui in custodiam nominatim dati sunt sine ulla dubitatione a vobis damnati esse videantur.

sed ego institui referre ad vos, patres conscripti, tamquam integrum[*](fort. integrum sit et), et de facto quid iudicetis et de poena quid censeatis. illa praedicam quae sunt consulis. ego magnum in re publica versari furorem et nova quaedam misceri et concitari mala iam pridem videbam, sed hanc tantam, tam exitiosam haberi coniurationem a civibus numquam putavi. nunc quicquid est, quocumque vestrae mentes inclinant atque sententiae, statuendum vobis ante noctem est. quantum facinus ad vos delatum sit videtis. huic si paucos putatis adfinis esse, vehementer erratis. Latius opinione disseminatum est hoc malum; manavit non solum per Italiam verum etiam transcendit Alpis et obscure serpens multas iam provincias occupavit. id opprimi sustentando et[*](et AV αβ ho: aut a: ac ltu ) prolatando nullo pacto potest; quacumque ratione placet celeriter vobis vindicandum est.

video duas adhuc esse sententias, unam D. Silani qui censet eos qui haec delere conati sunt morte esse multandos, alteram Caesaris qui mortis poenam removet, ceterorum suppliciorum omnis acerbitates amplectitur. Vterque et pro sua[*](sui ltu ) dignitate et pro rerum magnitudine in summa severitate versatur. alter eos qui nos omnis, qui populum Romanum vita privare conati sunt, qui[*](qui populum Romanum del. Bloch ) delere imperium, qui populi Romani nomen exstinguere, punctum temporis frui vita et hoc communi spiritu non putat oportere atque hoc genus poenae saepe in improbos civis in hac re publica esse usurpatum recordatur. alter intellegit mortem a[*](a mei: ab Schol. Ambr. edd. recc. ) dis immortalibus non esse supplici causa constitutam, sed aut necessitatem naturae aut laborum ac miseriarum quietem[*](quietem esse t sol. ). itaque eam sapientes numquam inviti, fortes saepe etiam libenter oppetiverunt[*](oppetiverunt Aa αβ: optinuerunt V: appetiverunt cett. ). vincula vero et ea sempiterna certe ad singularem poenam nefarii sceleris inventa sunt. municipiis dispertiri iubet. habere videtur ista res iniquitatem, si imperare velis, difficultatem, si rogare.

decernatur tamen, si placet. ego enim suscipiam et, ut spero, reperiam qui id quod salutis omnium causa statueritis non putent[*](putent Ernesti: putet codd. ) esse suae dignitatis recusare. adiungit gravem poenam municipiis[*](municipibus t ), si quis eorum vincula ruperit; horribilis custodias circumdat et dignas[*](dignas i, Lambinus: digna cett. ) scelere hominum perditorum; sancit ne quis eorum poenam quos condemnat aut per senatum aut per populum levare possit[*](possit levare αβ, Zielinski ); eripit etiam spem quae sola hominem in miseriis consolari solet. bona praeterea publicari iubet; vitam solam relinquit nefariis hominibus: quam si eripuisset, multas uno dolore animi atque corporis miserias [*](miserias supplevi: aerumnas Halm: om. codd. (animi atque corporis multos uno dolore h: multos una dolores animi atque corporis Kayser: multos uno dolore dolores etc. Graevius)) et omnis scelerum poenas ademisset. itaque ut aliqua in vita formido improbis esset proposita[*](proposita Müller: posita codd. ), apud inferos eius modi quaedam illi antiqui supplicia impiis constituta esse voluerunt, quod videlicet intellegebant his remotis non esse mortem ipsam pertimescendam.

nunc, patres conscripti, ego mea video quid intersit. si eritis secuti sententiam Caesaris, quoniam hanc is in re publica[*](in re p. αβ ho: in rem p. cett. (etiam C)) viam quae popularis habetur secutus est, fortasse minus erunt hoc auctore et cognitore huiusce sententiae mihi populares impetus pertimescendi; sin illam alteram, nescio an amplius mihi negoti contrahatur. sed tamen meorum periculorum rationes utilitas rei publicae vincat[*](vincat Schol. Gron.: vindicat codd. ). habemus enim a Caesare, sicut ipsius dignitas et maiorum eius amplitudo postulabat, sententiam tamquam obsidem perpetuae in rem publicam voluntatis. intellectum est quid interesset inter levitatem contionatorum et animum vere popularem saluti populi consulentem.

video de istis qui se popularis haberi volunt abesse non neminem, ne de capite videlicet civium Romanorum sententiam ferat. is et[*](is et set a: at is et Kayser ) nudius tertius in custodiam civis Romanos dedit et supplicationem mihi decrevit et indices hesterno die maximis praemiis adfecit. iam hoc nemini dubium est qui reo custodiam, quaesitori[*](quaesitori α hu: quaestori αβ ot ) gratulationem, indici praemium decrerit[*](decrerit Ca: decreverit AV: decrevit cett. ), quid de tota re et causa iudicarit. at vero Caesar intellegit legem Semproniam esse de civibus Romanis constitutam; qui autem rei publicae sit hostis eum civem esse nullo modo posse: denique ipsum latorem Semproniae legis iussu[*](iniussu Bucherius ) populi poenas rei publicae dependisse. idem ipsum Lentulum[*](Lentulumfort. Lentulum, illum), largitorem et prodigum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio huius urbis tam acerbe, tam crudeliter cogitarit, etiam appellari posse popularem. itaque homo mitissimus atque lenissimus non dubitat Lentulum aeternis tenebris vinculisque mandare et sancit in posterum ne quis huius supplicio levando se[*](se hltu: a se αβ o ) iactare et in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit. adiungit etiam publicationem bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas consequatur.

quam ob rem, sive hoc statueritis, dederitis mihi comitem ad contionem populo carum atque iucundum, sive Silani sententiam sequi malueritis, facile me atque vos[*](vos αβ: vos a cett. ) crudelitatis vituperatione populus Romanus[*](populus Romanus populo Romano a, Müller: om. l αγ ) liberabit [*](liberabit scripsi (cf. Har. Resp. 49): om. α: exsolvitis αβ h: defendetis l αγ: eripiam i: purgabo Müller ), atque obtinebo eam multo leniorem fuisse. quamquam, patres conscripti, quae potest esse in tanti sceleris immanitate punienda crudelitas? ego enim de meo sensu iudico. nam ita mihi salva re publica vobiscum perfrui liceat ut ego, quod in hac causa vehementior sum, non atrocitate animi moveor[*](moveor AV αβ(l2): movear ahl1αγ ) — quis enim est me mitior? — sed singulari quadam humanitate et misericordia. videor enim mihi videre hanc urbem, lucem orbis terrarum atque arcem omnium gentium, subito uno incendio concidentem. cerno animo sepulta in patria[*](sepulta in patria Aah: sepultam patriam cett. ) miseros atque insepultos acervos civium, versatur mihi ante oculos aspectus Cethegi et furor in vestra caede bacchantis.