In Catilinam

quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? quam diu etiam furor iste tuus nos[*](nos om. A et Iulius Victor (Rhet. M. p. 439): post diu hab. bs ) eludet? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? nihilne te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora voltusque moverunt? patere tua consilia non sentis, constrictam iam horum omnium scientia teneri coniurationem tuam[*](tuam om. CAV ) non vides? quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consili ceperis quem nostrum ignorare arbitraris?

O tempora, o mores! senatus haec intellegit, consul videt; hic tamen vivit. vivit? immo vero etiam in senatum venit, fit publici consili particeps, notat et designat oculis ad caedem unum quemque nostrum. nos autem fortes viri satis facere rei publicae videmur, si istius furorem ac tela vitamus[*](vitamus CAV: vitemus cett. ). ad mortem te, Catilina, duci iussu consulis iam pridem oportebat, in te conferri pestem[*](pestem α (C pr. scr.): pestem istam cett. (C corr. m. 1)) quam tu in nos[*](nos om. A (in lac.) V ) omnis iam diu[*](omnis om. αγ: omnis iam diu om. bs ) machinaris.

an vero vir amplissimus, P. Scipio, pontifex maximus, Gracchum mediocriter labefactantem statum rei publicae privatus interfecit: Catilinam[*](Catilinam Aah, Quintil. viii. 4. 13: Catilinam vero C cett. ) orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem nos consules perferemus[*](perferremus C )? nam illa nimis antiqua praetereo, quod[*](quod C. quodque CAah: quod Q. Vαβγ ) Servilius Ahala Sp. Maelium novis rebus studentem manu sua occidit. fuit, fuit ista quondam in hac re publica virtus ut viri fortes acrioribus suppliciis civem perniciosum quam acerbissimum hostem coercerent. habemus [*](habemus α: habemus enim h αβγ ) senatus consultum in te, Catilina, vehemens et grave[*](et grave sup. lin. in C (m1): om. AV ), non deest rei publicae consilium neque auctoritas huius ordinis: nos, nos, dico aperte, consules desumus.

decrevit quondam senatus uti[*](uti CAVh: ut aαβγ ) Opimius consul videret ne quid res publica detrimenti caperet: nox nulla intercessit: interfectus est propter quasdam seditionum suspiciones Gracchus, clarissimo patre, avo[*](avo om. oux: natus t ), maioribus[*](maioribus a maioribus hαγ ), occisus est cum liberis Fulvius consularis. simili senatus consulto Mario et Valerio consulibus est permissa res publica: num unum diem postea Saturninum tribunum plebis et Servilium praetorem mors ac rei publicae poena remorata est? at vero[*](vero om. ah ) nos vicesimum iam diem patimur hebescere aciem horum auctoritatis. habemus enim eius[*](eius CAV: huiusce ah: huius αβγ ) modi senatus consultum, verum[*](verum α (C1) o1u: verum tamen cett. (C2)) inclusum in tabulis, tamquam in vagina reconditum, quo ex senatus consulto confestim te interfectum esse[*](te interfectum esse ah: interfectum te esse (esse te o) αβγ ), Catilina, convenit. vivis, et vivis non ad deponendam, sed ad confirmandam audaciam. cupio, patres conscripti, me esse clementem, cupio in tantis rei publicae periculis non[*](non α h: me non αβγ ) dissolutum videri, sed iam[*](sed iam α o1: sed etiam cett. ) me ipse inertiae nequitiaeque condemno.

castra sunt in Italia contra populum Romanum in Etruriae faucibus conlocata, crescit in dies singulos hostium numerus; eorum autem castrorum imperatorem ducemque hostium intra moenia atque adeo in senatu videtis[*](videtis ah: videmus αβγ ) intestinam aliquam cotidie perniciem rei publicae molientem. si te iam[*](iam om. Quintil. ix. 3. 19, sup. lin. hab Ao ), Catilina, comprehendi, si interfici iussero, credo, erit verendum mihi ne non hoc potius omnes boni serius a me quam quisquam crudelius factum esse dicat. verum ego hoc quod iam pridem factum esse oportuit certa de causa nondum adducor ut faciam. tum denique interficiere[*](interficiam te αγ ), cum iam nemo tam improbus, tam perditus[*](nemo tam perditus AV ), tam tui similis inveniri poterit qui id non iure factum esse fateatur.

quam diu quisquam erit qui te defendere audeat, vives, et vives[*](sed vives Weiske ) ita ut nunc[*](nunc α ho: om. cett. ) vivis, multis meis et firmis praesidiis obsessus[*](obsessus α h: oppressus αβγ ) ne commovere[*](commovere te commovere α o ) te contra rem publicam possis. multorum te etiam oculi et aures non sentientem, sicut adhuc fecerunt, speculabuntur atque custodient. etenim quid est, Catilina, quod iam amplius exspectes, si neque nox tenebris obscurare coetus[*](coetus α: coeptus hαβγ ) nefarios nec privata domus parietibus continere voces coniurationis tuae[*](tuae om. AVot ) potest, si inlustrantur[*](lustrantur Nonius p. 335. 33), si erumpunt omnia? muta iam istam mentem, mihi crede, obliviscere caedis atque incendiorum. teneris undique; luce sunt clariora nobis tua consilia omnia, quae iam mecum licet recognoscas.

meministine me ante diem xii Kalendas Novembris dicere in senatu fore in armis certo die, qui dies futurus esset ante diem vi [*](VI α t: III u: VIII hio: VIIII bs ) Kal. Novembris, Manlium, audaciae satellitem atque administrum tuae? num me fefellit, Catilina, non modo res tanta tam atrox[*](tam atrox om. AV ) tamque incredibilis, verum, id quod multo magis est admirandum, dies? dixi ego idem in senatu caedem te optimatium contulisse in ante diem v Kalendas Novembris, tum cum multi principes civitatis Roma non tam sui conservandi quam tuorum consiliorum reprimendorum causa profugerunt. num infitiari potes te illo ipso die meis praesidiis, mea diligentia circumclusum commovere te[*](commovere te commoveri te (om. te o1) AVo ) contra rem[*](contra rem p. om. AV ) publicam non potuisse, cum tu discessu ceterorum nostra tamen qui remansissemus caede contentum te[*](te om. bh1, ante contentum hab. ah2 ) esse dicebas?

quid? cum te[*](te α: tu te cett. ) Praeneste Kalendis ipsis Novembribus occupaturum nocturno impetu esse confideres, sensistin[*](sensistin α h: sensistine αβγ ) illam coloniam meo iussu meis praesidiis, custodiis, vigiliis esse munitam? nihil agis, nihil moliris, nihil cogitas quod non ego non modo[*](non ego non modo Halm: ego non modo non V: ego non modo cett. ) audiam sed etiam videam planeque sentiam. recognosce mecum tandem[*](tandem mecum ah ) noctem illam superiorem; iam intelleges multo me vigilare acrius ad salutem quam te ad perniciem rei publicae. dico te priore nocte venisse inter falcarios — non agam obscure — in Laecae domum; convenisse eodem compluris eiusdem amentiae scelerisque socios. num negare audes? quid taces? convincam, si negas. video enim esse hic in senatu quosdam qui tecum una fuerunt.

O di immortales! ubinam gentium sumus? quam rem publicam habemus? in qua urbe vivimus[*](in qua urbe vivimus, quam rem p. habemus α h contra Donatum ad Ter. Andr. iv. 5. 51 et Mart. Cap. (Rhet. M. p. 471))? hic, hic sunt in nostro numero, patres conscripti, in hoc orbis terrae sanctissimo gravissimoque consilio, qui de nostro[*](nostro Aah: nostrum Vαβγ ) omnium interitu, qui de huius urbis atque adeo de orbis[*](de orbis α h: orbis αβγ ) terrarum exitio cogitent. hos [*](hos α h: hosce αβγ ) ego video consul et de re publica sententiam rogo, et quos ferro trucidari oportebat, eos nondum voce volnero! fuisti igitur apud Laecam illa nocte, Catilina, distribuisti partis Italiae, statuisti quo quemque proficisci placeret, delegisti quos Romae relinqueres, quos tecum educeres, discripsisti urbis partis ad incendia, confirmasti te ipsum iam esse exiturum, dixisti paulum[*](paulum α: paululum hαβγ ) tibi esse etiam nunc morae, quod[*](quoad Hirschfelder ) ego viverem. reperti sunt duo equites Romani qui te ista cura liberarent et se[*](se α h : sese αβγ ) illa ipsa nocte paulo ante lucem me in meo lecto[*](lecto AVt, Probus K. iv. 29, Claudius Sac. K. vi. 481: lectulo cett. ) interfecturos esse[*](esse om. a ) pollicerentur.

haec ego omnia vixdum etiam coetu vestro dimisso comperi; domum meam[*](meam om. α ) maioribus praesidiis munivi atque firmavi, exclusi eos quos tu ad me salutatum mane miseras, cum illi ipsi venissent quos ego iam multis ac summis viris ad me id temporis venturos esse praedixeram. quae cum ita sint, Catilina, perge quo coepisti: egredere aliquando ex urbe; patent portae; proficiscere. nimium diu te imperatorem tua illa Manliana castra desiderant. Educ tecum etiam omnis tuos, si minus, quam plurimos; purga urbem. Magno me metu liberaveris[*](liberaveris Lambinus: liberaberis AV: liberabis cett. ), modo[*](modo AV: dum modo cett. ) inter me atque te murus intersit. nobiscum versari iam diutius non potes; non feram, non patiar, non sinam.

Magna dis immortalibus habenda est atque huic ipsi Iovi Statori, antiquissimo custodi huius urbis, gratia, quod hanc tam taetram, tam horribilem[*](horribilem terribilem V (voc. terribilem post gratia hab. A)) tamque infestam rei publicae pestem totiens iam effugimus. non est saepius in uno homine summa salus periclitanda rei publicae. quam diu mihi consuli designato, Catilina, insidiatus es, non publico me praesidio, sed privata diligentia defendi. Cum proximis comitiis consularibus me consulem in campo et competitores tuos interficere voluisti, compressi conatus tuos nefarios amicorum praesidio et copiis nullo tumultu publice concitato; denique, quotienscumque me petisti, per me tibi obstiti, quamquam videbam perniciem meam cum magna calamitate rei publicae esse coniunctam.

nunc iam aperte rem publicam universam petis, templa deorum immortalium, tecta urbis, vitam omnium civium, Italiam[*](Italiam α: Italiam denique hαβγ ) totam ad exitium et[*](et α h: ac αβγ ) vastitatem vocas. qua re, quoniam id quod est primum, et quod huius imperi disciplinaeque maiorum proprium est, facere nondum audeo, faciam id quod est ad severitatem lenius, ad[*](lenius ad ah: lenius et ad cett. ) communem salutem utilius. nam si te interfici iussero, residebit in re publica reliqua coniuratorum manus; sin tu, quod te iam dudum hortor, exieris, exhaurietur ex urbe tuorum comitum[*](tuorum comitum del. Halm ) magna et perniciosa sentina rei publicae. quid est, Catilina?

num dubitas id me imperante facere quod iam tua sponte faciebas? exire ex urbe iubet consul hostem. interrogas me, num in exsilium? non iubeo, sed, si me consulis, suadeo. quid est enim, Catilina, quod te iam in hac urbe delectare possit? in qua nemo est extra istam coniurationem perditorum hominum qui te non metuat, nemo qui non oderit[*](non oderit te ante non add. at, post non h ). quae nota domesticae turpitudinis non inusta vitae tuae est? quod privatarum rerum dedecus non haeret in fama[*](haeret in fama Ant. Augustinus: haeret (inhaeret h) infamiae (-ia a) codd.: inhaeret in fama Madvig )? quae libido ab oculis, quod facinus a manibus umquam tuis, quod flagitium a toto corpore afuit[*](afuit V: abfuit cett. )? cui tu adulescentulo quem corruptelarum inlecebris inretisses non aut ad audaciam ferrum aut ad libidinem facem praetulisti?

quid vero? nuper cum morte superioris uxoris novis nuptiis locum[*](locum α h: domum αβγ ) vacuefecisses[*](vacuefecisses vacuumfecisses a: vacuefecisti h ), nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulavisti[*](cumula visti Wüst: cumulasti codd. )? quod ego praetermitto et facile patior sileri[*](sileri aho: om. cett. ), ne in hac civitate tanti facinoris immanitas aut exstitisse aut non vindicata esse videatur. praetermitto ruinas fortunarum tuarum quas omnis proximis Idibus tibi impendere[*](proximis Idibus tibi impendere Aah: impend. tibi (tibi impend.) prox. Id. cett. ) senties: ad illa venio quae non ad privatam ignominiam vitiorum tuorum, non ad domesticam tuam[*](tuam om. AV ) difficultatem ac turpitudinem, sed ad summam rem publicam atque ad omnium nostrum vitam salutemque pertinent.

potestne tibi haec lux, Catilina, aut huius caeli spiritus esse iucundus, cum scias esse horum[*](horum esse h: horum ot ) neminem qui nesciat[*](qui nesciat qui sciat A1: quin sciat a: qui non sciat h ) te pridie Kalendas Ianuarias Lepido et Tullo consulibus stetisse in comitio cum telo, manum consulum et principum civitatis interficiendorum causa paravisse, sceleri ac furori tuo non mentem aliquam aut timorem tuum[*](tuum om. ao1u ) sed Fortunam[*](fortunam vulg. ) populi Romani obstitisse? ac iam illa omitto — neque enim sunt aut obscura aut non multa commissa postea — quotiens tu me designatum, quotiens vero[*](quotiens vero om. a: quotiens me bs: quotiens h ) consulem interficere conatus es quot ego tuas petitiones ita coniectas ut vitari posse non viderentur parva quadam declinatione et, ut aiunt, corpore effugi! nihil agis[*](nihil agis om. αβo1tx ), nihil adsequeris[*](adsequeris AV: adsequeris, nihil moliris cett. (cf. § 8)), neque tamen conari ac velle desistis.

quotiens[*](quotiens α h: quotiens vero cett. ) iam tibi[*](tibi iam ah ) extorta est ista sica de manibus, quotiens excidit casu aliquo et elapsa est, del. Heumann ) quae quidem quibus abs te initiata sacris ac[*](ac aut (ut V) AV ) devota sit nescio, quod eam necesse putas esse in consulis corpore defigere. nunc vero quae tua est ista vita? sic enim iam tecum loquar, non ut odio permotus esse videar, quo debeo, sed ut misericordia, quae tibi nulla debetur. venisti paulo ante in senatum. quis te ex hac tanta frequentia, tot ex[*](totque ex a ) tuis amicis ac necessariis salutavit? si hoc post hominum memoriam contigit nemini, vocis exspectas contumeliam, cum sis gravissimo iudicio taciturnitatis oppressus? quid, quod adventu tuo ista subsellia vacuefacta sunt, quod omnes consulares qui tibi persaepe ad caedem constituti fuerunt, simul atque adsedisti, partem istam subselliorum nudam atque inanem reliquerunt, quo tandem animo tibi[*](tibi α h: hoc tibi αβγ ) ferendum putas?

servi mehercule mei si me isto pacto metuerent ut te metuunt omnes cives tui, domum meam relinquendam putarem: tu tibi urbem non arbitraris[*](arbitrare V: arbitraris. e. A )? et si me meis civibus iniuria suspectum tam graviter atque offensum viderem, carere me aspectu civium quam infestis omnium oculis conspici mallem: tu, cum conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum et iam diu tibi debitum, dubitas quorum mentis sensusque volneras, eorum aspectum praesentiamque vitare? si te parentes timerent atque odissent tui neque eos[*](neque eos nec eos bs: neque illos V ) ratione ulla[*](ratione ulla α h: ulla ratione αβγ ) placare posses, ut opinor[*](tu opinor Cobet ), ab eorum oculis aliquo concederes. nunc te patria, quae communis est parens omnium nostrum, odit ac[*](odit ac om. α ) metuit et iam diu nihil te[*](diu nihil te CAV: diu de te nihil a: de te diu nihil t: diu nihil de te cett. ) iudicat nisi de parricidio suo cogitare: huius tu neque auctoritatem verebere nec iudicium sequere nec vim pertimesces?

quae tecum, Catilina, sic agit[*](agit ait ahlou ) et quodam modo tacita loquitur: ‘nullum iam aliquot annis facinus exstitit[*](existit CAV ) nisi per te, nullum flagitium sine te; tibi uni multorum civium neces, tibi vexatio direptioque sociorum impunita fuit ac libera; tu non solum ad neglegendas leges et quaestiones verum etiam ad evertendas[*](evertendas ou: evincendas αβ x: vincendas α t: devincendas h ) perfringendasque valuisti. superiora illa, quamquam ferenda non fuerunt, tamen ut potui tuli; nunc vero me totam esse in metu propter unum te, quicquid increpuerit, Catilinam timeri, nullum videri contra me consilium iniri posse quod a tuo scelere abhorreat, non est ferendum. quam ob rem discede atque hunc mihi timorem eripe; si est verus, ne opprimar, sin falsus, ut tandem aliquando timere desinam.’

haec si tecum, ut[*](ut ita ut aho2 ) dixi, patria loquatur, nonne impetrare debeat, etiam si vim adhibere non possit? quid, quod tu te[*](tu te CAVb: tu te ipse cett. ) in custodiam dedisti, quod vitandae suspicionis causa ad[*](ad α, Servius ad Aen. i. 24: apud cett. ) Lepidum te habitare velle dixisti? A quo non receptus etiam ad me venire ausus es, atque ut domi meae te adservarem rogasti. cum a me quoque id responsum tulisses, me nullo modo posse isdem parietibus tuto esse tecum, quia[*](quia α h: qui αβγ ) magno in periculo essem quod isdem moenibus contineremur, ad Metellum praetorem venisti. A quo repudiatus ad sodalem tuum, virum optimum, Metellum[*](M. Metellum Metellum α: M. Marcellum cett. ) demigrasti, quem tu videlicet et[*](te om. a ) ad custodiendum te diligentissimum et ad suspicandum sagacissimum et ad vindicandum fortissimum fore putasti. sed quam longe videtur a carcere atque a vinculis abesse debere qui se ipse[*](ipse α: ipsum cett. ) iam dignum custodia iudicarit?

quae cum ita sint, Catilina, dubitas, si emori aequo animo non potes, abire in aliquas terras et vitam istam multis suppliciis iustis debitisque ereptam fugae solitudinique mandare? ‘refer’ inquis ‘ad senatum’; id enim postulas et, si hic ordo placere sibi[*](placere sibi CAV: om. sibi a: sibi placere cett. ) decreverit te ire in exsilium, obtemperaturum te esse dicis. non referam, id quod abhorret a meis moribus, et tamen faciam ut intellegas quid hi de te sentiant. egredere ex urbe[*](ex urbe de urbe t: de turba CAV ), Catilina, libera rem publicam metu, in exsilium, si hanc vocem exspectas, proficiscere. quid est? ecquid attendis, ecquid[*](quid est α: quid est Catilina cett. ) animadvertis horum silentium? patiuntur, tacent. quid exspectas auctoritatem loquentium, quorum voluntatem tacitorum perspicis?