De Gubernatione Dei

XXI. Haec ergo impuritas in Romanis ante Christi euangelium esse coepit et, quod est grauius, nec post euangelia cessauit. et quis post haec non admiretur populos Wandalorum? qui ingressi urbes opulentissimas, ubi haec omnia passim agebantur, ita delicias corruptorum hominum indepti sunt, quod corruptelas morum repudiarunt, et usum bonarum rerum possident, malarum inquinamenta uitantes. sufficere [*]( 6 affluentia super a scr. d m. 2 A luxurias AJB; unde fort. locus sic comtituendus est: in tanta...luxuria (si) nullus eorum mollis effectus eat, numquid parum uidetur? 8 hoc nobile. B 20 similiores ex semeliores A corr. m. 2 22 pubblica B ut saepiust 25 populos ex populus A corr. m. » 26 urbem (corr. ex urbes) opulentissimam B 27 delitiis ex dilitiis A corr. m. 2 et super i add. fin. a 28 de quod = ut post ita cf. Indicem III 29 subficere super b scr. m. 2 f A )

num- I quid hoc credibile ullis uideri potest, Romanos haec admisisse, barbaros horruisse ? aut numquid est post ista, quae diximus, quod dici posse uideatur? sed est tamen et multo plus est. nam quod uitasse eos res foedas diximus, minus est; potest enim quis inhonesta horrere, non tollere: illud magni ac singularis est meriti, non solum ipsum labe non pollui, sed prouidere etiam ne umquam alii polluantur. procurator enim est quodammodo salutis humanae, qui non tantum id agit, ut ipse bonus sit, sed efficere et hoc nititur, ut alii mali esse desistant.

grande est profecto, quod dicimus, grande ac supereminens. quis credit Wandalos in ciuitatibus Romanis ista fecisse? remota quippe est ab illis omnibus carnis impuritas. at quomodo remota? non sicut remoueri aliqua a Romanis solent, qui statuunt non furandum et furantur, qui statuunt non adulterandum et primi adulterant. quamuis paene non possim dicere, quod furentur; non enim sunt quae agunt furta, sed latrocinia. punit enim iudex in alio peculationem, cum sit ipse peculator, punit rapinam, cum ipse sit raptor, punit sicarium, cum ipse sit gladiator, punit effractores claustrorum et ostiorum, cum sit ipse euersor urbium, punit expoliatores domorum, cum sit ipse expoliator prouinciarum.

atque hoc [*]( 1 talia B (Ttv): tali sed punctis suppositis A talia uncmis inclusit Haimius sed, puto, Saiuianus consulto addidit, ut saepe alias pronominibus hic et qui (cr. §. 104: haec talia praedicantem: IIII 41: ad quos utique tales alias u. Ind. III 8. u. talis) et praeterea more suo lusit talia, alia 5 ullis uideri] ulli suadere (eorr. m. 2 -ri) A 7 posse uid... sed (sic) A est] i in fin. I. (temo) d 12 quodadmodo sed d med. punct. A 13 et om. B et hoc ni∗∗∗ alii A 14 grade A 15 credit A (quod apud Halmium deeat): credat B Halmius 17 ad 8. scr. m. 2 t Å 18 qui - furantur B post adulterant habet 20 possim Tv et edd.: poesQ A possum B; cf. Indicem III 8. u. quamuis 21 in al* pecuł∗t∗∗nẽA (in alio peculationem B) 23 secarium AB sit ipse gladiator B efractores A 24 hostiorum AB 25 prouintiarum A )

ecce quid ualeant statuta legum, ecce quid proficit definitio sanctionum, quae illi spernunt maxime qui ministrant. sane ad parendum humiles abiectique coguntur, compelluntur iussis obtemperare pauperculi, et nisi obtemperauerint, puniuntur. eandem enim in hac re rationem habent quam in tributis: soli iussis publicis seruiunt, sicut soli tributa soluunt. ac sic in ipsis legibus et in ipsa iusta rerum praeceptione maximum iniustitiae scelus agitur, cum ea minores quasi sacra obseruare cogantur, quae maiores iugiter quasi nulla conculcant.

XXII. Excessi paulisper coeptum sermonis ordinem rerum indignitate compulsus: nunc ad superiora redeamus. diximus quippe plenas fuisse impuritatibus monstruosis Africae ciuitates et praecipue illic reginam et quasi dominam, Wandalos autem his omnibus non fuisse pollutos. non tales ergo isti, de quibus loquimur, barbari ad emendandam nostrarum turpitudinum labem extiterunt. abstulerunt enim de omni Africae loco sordes uirorum mollium, contagiones etiam horruere meretricum, nec horruerunt tantum aut temporarie summouerunt, sed penitus iam non esse fecerunt.

o pie domine! o saluator bone! quantum efficiunt per te studia disciplinae, per quae mutari possunt uitia naturae, sicut ab illis scilicet immutata [*]( 3 hisdem A 6 destiterint ex distiterint A corr. m. 2 ad om. B publicam - potestatem habere B in Margo 12 quaeministrant pUncta ae et s. scr. i m. 2 A 14 in hac creationem sed c uocis creat. ex parte eras. et super at scr. c m. 2 A 26 loco otn. B ■ 28 submouerunt B (et T ut paulo post) 31 mutare A naturae] disciplinae B )

quod illi utique scientes sic impudicitiam summouerunt, quod impudicas conseruauerunt, non interficientes mulierculas infelices, ne uitiorum curam crudelitate respergerent, et dum peccata auferre cuperent, ipsi in peccatorum resecatione peccarent. sed ita errantes emendauerunt, ut factum eorum medicina esset, poena non esset.

iusserunt siquidem et compulerunt omnes ad maritalem torum transire meretrices, scorta. in conubia uerterunt, implentes scilicet apostoli dictum atque mandatum, ut et unaquaeque mulier uirum haberet suum et unusquisque uir coniugem suam; ut quia cohiberi incontinentia sine hac carnalis usus permissione non posset, ita legitimum usum ealor corporalis acciperet, ut peccatum incontinentia non haberet.

in quo quidem non id tantummodo prouisum est, ut uiros feminae haberent, quae sine uiris esse non possent, sed etiam ut per conseruatores domesticos saluae essent, quae se ipsas seruare nescirent, et adhaerente eis iugiter gubernaculo maritali, etiamsi ad improbum eas facinus consuetudo ante actae impuritatis inliceret, coniugalis tamen custodia ab improbitate prohiberet.

addiderunt quoque hoc ad libidinem comprimendam, seueras pudicitiae sanctiones, decretorum gladio impudicitiam coercentes, ut puritatem scilicet utriusque sexus et domi conubii reseruaret affectus et in [*]( 12 I Cor, 7, 2 ) [*]( 1 ad 8. scr. t m. 2 A 3 ablata] emendatione sublata proposita olim Sitz.-Ber. p. 29 opus non esse docent loci quales sunt II12 et IIII 74 ubi eodem modo verba tollere et auferre se excipiunt 5 sic pudieitiam B 11 thorum B 13 et ut B 15 permissione conI. p. 188, 17 Hartelius: permixtione AB Halmius possit A 17 quidem B in marg. 19 possint A 20 adhaerente eis] adhaerentes B 21 tabernaculo B 22 ante factae B 28 prohiberent B 26 connubii in b ex connubio corr. Brassicanus: conubio AB conubiorum proposui Sitz. - Ber. p. 29 (u. supra u. 12 conubia) conubiorum aeruaret (pro reseruaret) suspicatur Hartelius affectus praeter B etiam A habet, non effectus ut apud Halmium )

at non ita isti, de quibus loquimur: qui sic ingibuerunt scorta ut adulteria, qui et feminas nullis uolunt esse feminas nisi maritis suis, et uiros nullis uolunt mulieribus esse masculos nisi uxoribus suis, qui euagari obscenas libidines extra legitimum torum non sinunt, leges suas scilicet ad diuinae legis regulam dirigentes, ut nihil sibi in hac re crederent licere, quod deus uoluit non licere. et ideo non putauerunt a se ulli homini permittendum, nisi quod fuisset omnibus a diuinitate permissum.

XXIII. Scio quia intolerabilia quibusdam uidentur ista quae dicimus: sed ratione rerum agendum est, non libidine uoluntatum. dicat mihi quisquis ille est, qui indignatur me ista dicere: numquid non sapientissimus omnium Socrates semper existimatus est, testimonio scilicet etiam Delfici daemonis, qui quasi princeps philosophorum sicut daemoniorum erat? uideamus ergo quas Socrates de pudicitia leges sanxerit et [*]( 2 niteretur] uisitaretur B 3 illisunt s. scr. alt. s m. 2 A. 5 amittant B 7 lupinaria super pi scr. a m. 2 Å 10 ad s. scr. t m. 2 A ita isti] de tertia confusione in v et ed. pr. hinc incipiente cf. Sitz.-Ber. p. 22 12 et uiros-uxoribus suis Å in marg. inferiore habet m. 2 uel 1 (om. etiam T) mulie*ribus Å 14 legittimum thorum B 15 legis ex leges Å corr. m. 2 sibi] ibi Å , 16 licere ( post non) om. B m. 1 17 illi super i priore scr. u m. 2 A 20 uoluntatam Haimius: uoluptatum A, uolo tantum B 21 ita a. scr. s m. 2 d 22 dicere; numquid non...erat. interpunxit cum edd. Halmius num∗∗ non sap. B Socrates ex Socratis A corr. m. 2 hic et statim bis 23 etiam om. B 25 sanozerit A )

numquid ullum umquam aut freneticum aut daemoniacum, uaria insaniarum labe furiosum, tale aliquid locutum esse cognouimus? tu dicis, maxime philosophorum, hac ratione omnes uiros esse feminarum omnium maritos et omnes feminas uirorum omnium uxores et paruulos omnes omnium filios. at ego hac ratione dico neque ullum uirum ullius feminae maritum neque ullam mulierem ullius masculi uxorem neque ullum pignus ullius parentis filium; ubi enim promiscua omnia et confusa sunt, nemo est qui suum possit aliquid uindicare.

neo suffecit sapientissimo, ut quidam aiunt, philosopho docere hoc, nisi ipse fecisset; uxorem enim suam alteri uiro tradidit, scilicet sicut etiam Romanus Cato, id est alius Italiae Socrates. ecce quae sunt et Romanae et Atticae sapientiae exempla: omnes\' penitus maritos, quantum in ipsis fuit, lenones uxorum suarum esse fecerunt. sed uicit tamen Socrates, qui de hac re et libros condidit et memoriae haec pudenda mandauit. plus habet unde gloriari sibi praeceptis suis possit: quantum ad doctrinam suam pertinet, lupanar fecit e mundo.

iniuste damnatus dicitur a iudicibus. et uerum est; rectius enim eum haec talia praedicantem genus damnaret humanum, sicut absque dubio damnauit. nam cum in hac re doctrinam eius [*]( 4 feminas B 8 demonicum B m. 1 * 9 agnouimua B 12 ad 8. scr. t m. 2 Å 13 ullius om. A 16 sufficit A ut quidem malebat Rittershusius 17 agunt Å dicere hoc Bittershusius 19 Socratis A 25 lupinar super pi ecr. a m. 2 A e om. B 26 haec eum B 28 condempnauit AB damnauit cum edd. Halmius; retinere non dubitaui condemnauit quia talis uariatio uerbi auctori perplacuisse uidetur, ut iam monitum est; ceteum cf. g. 105: constituit.. statuerunt et VII 2: inrideri debeant qui ae rideri uolunt et Indicem III )

conferantur enim cum his, quae ille constituit, illa quae statuerunt hi, quos dominari Africae deus iussit. statuit ille ut nullus penitus suam haberet uxorem, isti ut nullus penitus non suam; ille ut omnis femina alium omnibus subiaceret, isti ut nulla femina alium quam uirum suum nosset; ille generationem mixtam atque confusam, isti puram et ordinatam; ille omnes domos scortari uoluit, isti nullam; ille in cunctis habitaculis lupanaria aedificare conatus est, isti etiam e ciuitatibus sustulerunt; ille prostare uoluit omnes uirgines, isti castas fecere meretrices.

atque utinam hic Socratis tantum error fuisset, non ut complurium Romanorum ac paene omnium: qui etsi nequaquam Socratis uitam in ceteris, in hac re - tamen Socratica instituta sectantur, quia et complures uiri uxores plurimas singuli et innumerae mulieres uiros complures singulae habent. omnes denique ciuitates numquid non lustris plenae sunt ac lupanaribus foetent? et quod dixi omnes, certe nobilissimae quaeque ac sublimissimae; adeo dignitas atque etiam praerogatiua est haec honorum in magnis urbibus, ut quantum praecellunt ceteris magnitudine, tantum praestent impuritate.

et quae esse, rogo, Romano [*]( 2 magius punct. u A, idem paulo post illae punct. a 5 suam haberet u.-penitus B in marg. 10 lupinaria ut paulo post lupinaribus A 11 illi (corr. m. 2 ille) prestare A ille prostrare B 19 quod AB : quid ex ed. princ. Haltnius post omnes interrogationia signo posito, non recte, opinor, propter dixi pro quo exspectes dico (ut re uera est in Baluzii ed. quarta); quod retinuimus mutato uidelicet interrogationis signo post omnes 20 dignitas quaatiam praerogatiua est A, dignitas quae etiam p. e. B (item T, nisi quod pro quae habet que); locum corruptum Halmius sic constituit: sublimissimae adeo dignitatis: quia etiam et praerogatiua est (adeo dignitatis: et iam Balueius scripsit et interpunxit; sed cf. locum simillimum VIII14 non omnes...sed potentissimi ac sublimiaeimi); Mommsenus sic; sublimissimae; adeo diguitasque etiam et praerog. est; neutri assentiens, quia i» libris est dignitas et post etiam deest et, sic pottus Salu. scripsisse puto: sublimissimae; adeo dignitas atque etiam praerog. est nec dubitaui haec auctori ut sua reddere )

si infirmitas id humana pateretur, exclamare super uires meas cuperem, ut toto orbe resonarem: pudeat uos, Romani ubique populi, pudeat uitae uestrae. nullae paene urbes lustris nullae omnino impuritatibus uacant, nisi illae tantum, in quibus barbari esse coeperunt. et miramur si miseri qui tam impuri sumus, miramur si ab hoste uiribus uincimur qui honestate superamur, miramur si bona nostra possident qui mala nostra execrantur. nec illos naturale robur corporum facit uincere nec nos naturae infirmitas uinci. nemo sibi aliud persuadeat nemo aliud arbitretur: sola nos morum nostrorum uitia uicerunt. [*]( 4 castatem 8. scr. m. 1 ti A 7 proficit A 8 sunt A, quod Halmiwn fugit, qui idem ait in adn. crit. \'fort. sunt\'; sint B; nos igitur sunt recepifnuS, praesertim cum sequatur fecerunt et, ubicumque apud Salv. ita (sic), quod pro ita (sic), ut adfubetur indicatiuus appareat, sic I 15. lIII 14. V 32. VU 89. 96. ad Eccl. II 8.19 ut A 8. I. M. 2 12 nos ut statim nostrae A 13 urbes ex urbis A corr. m. 2 14 illi A 15 impurissimos sed alt. s punct. et super o scr. u m. 2 A, impuri sumus B; impuri simus Hcdmius, qui propterea in seqq. add.: \'fori. superemur et adicere debebat \'et execrentur 20 post uicerunt in A subscriptio est: EXPLICIT LfB. SEPTIMT78. INci). LtD. OCTAUTJS LEGE FELICITER. )