Divinarum Institutionum

possum enumerare quotiens repentinis quassatae motibus uel hiauerint terrae uel desederint in abruptum, quotiens demersae fluctibus et urbes et insulae abierint in profundum, frugiferos campos paludes inundauerint, flumina et stagna siccauerint, montes etiam uel deciderint abrupti uel planis fuerint adaequati; plurimas regiones et multorum fundamenta montium latens et internus ignis absumit.

et hoc parum est si membris suis non parcit deus, nisi etiam homini liceat aliquid in dei corpus: maria extru- . untur, montes exciduntur et ad eruendas opes interiora terrae uiscera effodiuntur. quid quod ne arari quidem sine laceratione diuini corporis potest? ut iam scelerati atque impii simus, qui dei membra uiolemus.

patiturne ergo uexari corpus suum deus et debilem se uel ipse facit uel ab homine fieri sinit? nisi forte diuinus ille sensus qui mundo et omnibus mundi partibus mixtus est, primam terrae superficiem reliquit ac se in ima demersit, ne quid doloris de adsidua laceratione sentiret.

quodsi hoc uanum et absurdum est, tam igitur ipsi eguerunt quam haec indigent sensu, qui non perspexerunt diuinum quidem spiritum esse ubique diffusum eoque omnia contineri, non tamen ita, ut deus ipse, qui est incorruptus, grauibus et corruptibilibus elementis misceatur.

illut ergo rectius quod a Platone sumpserunt, a deo factum esse mundum et eiusdem prouidentia gubernari. oportebat [*](EPITOME 23-590, 3] c. 62, 8; 63,1. ) [*](AUCTORES 9 maria extruuntur] Sallust. Cat. 20,11. 10 s. adeffodiuntur] Quid. Metam. I 138-140. ) [*](BHPJ 1 post uidemus s. I. eius P3 2 quassatarel B2 3 desierint Bac, dese\'d\'erint corr. m. 1 uel 2 4 et om. H abierunt B fructiferos B 5 et om. B stagna* (s er.) H * (i. e. uel) s. l. P2 6 deceb derint Bl, corr. B3 7 absumpsit B, adsumit (d del. et corr. m. 3) P 9 aliquid liceat H ma**ria (te er.) B 11 quirdl P2 sine quidem H 12 potest] non potest B ut**iam (et er.) B 14 facit dubitanter cum Heumanno scripsi, facere C, facere (uult) temptabam, fatetur Volkmarmus, obseru. miscell. 1872, pag. 14 ibiomine II2 16 superfaciem Bac, corr. m. 1 uel 2 17 reli*quit (n er.) B 19 aeguerunt P1, a del. P3 22 corruptilibus BP 24 eius P oportebat (bat m. 2 in ras. ex 2 uel 3 liti., quarum prima r ?) B. )

at idem Stoici \'hominum\' inquiunt \'causa mundus effectus est\'. audio. sed Epicurus ignorat ipsos homines quare aut quis effecerit. nam Lucretius cum mundum diceret non esse a diis constitutum, sic ait:

1. dicere porro hominum causa uoluisse parare
2. praeclaram mundi naturam

1. desipere est. quid enim inmortalibus atque beatis
2. gratia nostra queat largirier emolumenti,
3. ut nostra quicquam causa gerere adgrediantur?

merito. illi enim nullam rationem adferebant cur humanum genus uel creatum uel constitutum esset a deo: nostrum hoc officium est, sacramentum mundi et hominis exponere, cuius illi expertes sacrarium ueritatis nec attingere nec uidere potuerunt.

ergo, ut paulo ante dicebam, cum adsumpsissent id quod erat uerum, id est mundum a deo (factum) et hominum causa esse factum, tamen quoniam eos in consequentibus ratio defecit, non potuerunt defendere id quod adsumpserant.

denique Plato ne dei opus inbecillum et ruinosum faceret, in [*]( 17 paulo aute] c. 2, 3. ) [*](EPITOME 3 s. 18 s.] c. 63, 7. 14—17] c. 62, 9. ) [*](AUCTORES 3-5 (Epicurus)] cf. ad frg. 371 (pag. 250, 22). 7 s. 10 ss.] Lucr. V 156 s. 165 ss. 21 s. Plato] cf. supra c. 1, 6. ) [*](BHPj 1 idem] eadem B 4 inquit P 6 a diis] adõ (ad in ras. m. 2, 0 in ras. m. 3) B (conjstitutum sic ait add. B2 7 dicere orn. P porro\' (\' est distinctio) B 10 est om. P baeatis B 11 gratiam B nostra queat] nostram\'.q ad Bt, nostramqulid B2 quead H, quaeat pI, pr. a del. P3 largirier Bl cum codd. Lucr., largirierrel B2, largier H, largiri P 12 nostrS (- er.) B quidquam (d ex c et am inras. m. 2) B, quiquam H caus/r (~ er.) B, causa* (m er.) H gerere codd. Lucr., agere C 13 merito\' B; et merito edd. illi] illi iam H 14 esset\' P2 nonstrum H 17 adsumpsissent B2 18 factum add. Isaetts; cf. Epit. 62, 8 et ab eo mundum factum et hominum causa factum et pag. 591,1 s. \'et\' B7 20 adsumpscrunt H )

quodsi ei ratio quadraret, intellegeret periturum esse quia factus est, nec posse in aeternum manere nisi quod tangi non potest.

qui autem negat hominum causa factum, hic nullam rationem tenet. si enim dicit ipsum fabricatorem sua causa tanta haec opera esse molitum, cur ergo nos nati sumus? cur mundo ipso fruimur? quid sibi uult humani generis ceterarumque animantium fictio? cur aliena commoda intercipimus? cur denique augemur minuimur interimus?

quid habet rationis ipsa generatio? quid perpetua successio? nimirum uidere deus uoluit et suis uariis imaginibus tamquam sigilla confingere quibus se oblectaret: et nihilominus tamen, si ita esset, curae haberet animantes praecipueque hominem, cuius imperio cuncta subiecit.

qui autem dicunt semper fuisse mundum — omitto illut, quod esse ipsum sine aliquo principio non potest; unde se extricare non queunt — sed hoc dico: si mundus semper fuit, nullam potest habere rationem.

quid enim potuit in eo ratio moliri quod numquam sumpsit exordium? nam priusquam fiat aliquid aut struatur, opus est consilio, ut disponi possit [*](EPITOME 18-593, 6] c. 62, 5 s. ) [*](BHPj 2 et ita factus est om. HP 4 quos (s in ras. ex d m. 1 ?) P mortalis (i ex e m. 2) P soluibilis B1, pr. i del. B3, solubilis (alt. i ex e m. 2) P 5 ipse] et ipse H ii edd., hiril B2, hi H, bi* (i er.) P 6 reil B2, et HP quadratet ex quadraret P1\' intellegeret om. P perituru (~ m. 3) B 7 lion1 B3 10 opera* (m er.) H nos om. H 11 humani* B ceterarumque Heumannus, ceterorumque C 12 finctio H 14 perpetua* (e er.) H uidere uos (hoc Zangemeisterus legit, nos Thomasius et Isaeus editkrrmt) B; an fort. uerba quibus se. oblectaret post uoluit ponenda sunt? 15 uerba et suis - conflngere ab Heumanno coniectura noti probabili temptata defendit Buenemannus coni. II 4, 19 configere B, confingeret H 16 et om. H nihil*ominus (h er.) B 17 praecipuaque uel -aeque B\', corr. BY 18 illum B 19 lesjse P2\' ipsum] ipse Egnatius, sed cf. Epit. 62, 6 ipsum enim esse-potest etBuenemannum 20 nequeunt edd. 23 aut] ut H *struatur (i er.) B )

itaque omne opus ratio praecedit: non habet ergo rationem quod factum non est. atquin mundus habet rationem, quia et constat et regitur: ergo factus est; si factus est, et resoluetur.

reddant ergo isti rationem, si possunt, cur aut factus in principio sit aut postea resoluatur. quod quia docere non poterat Epicurus siue Democritus, sua sponte natum esse dixit seminibus inter se passim coeuntibus: quibus iterum resolutis discidium atque interitum secuturum.

corrupit ergo quod recte uiderat et totam rationem penitus ignorantia rationis euertit redegitque mundum et omnia quae in eo geruntur ad similitudinem cuiusdam uanissimi somnii, siquidem rebus humanis ratio nulla subsistet.

cum uero mundum omnesque partes eius ut uidemus mirabilis ratio gubernet, cum caeli temperatio et aequalis in ipsa uarietate cursus astrorum luminumque caelestium, temporum constans ac mira descriptio, terrarum uaria fecunditas, plana camporum, munimenta et aggeres montium, uiriditas ubertasque siluarum, fontium saluberrima eruptio, fluminum opportuna inundatio, maris opulenta et copiosa interfusio, uentorum diuersa et utilis aspiratio ceteraque omnia ratione summa constent, quis tam caecus est ut [*](AUCTORES § 23 s. (Epicurus)] cf. ad frg. 382 (pag. 256, 20). ) [*](BHP] 1 quicquam] umiqiuam P 2 omnem Bl, m del. B3 procedit B1, corr. B2 rationem habet P 3 quia et] quae H 4 ergo factus est] et factus est ergo (corr. m. 1 ?) B; ergo et factus est edd. si] et si P 5 rationem isti H 7 po**terat (te er.) H natu H 8 seminibus (e ex i) B; non recte quis (uel) seminibus coniciat conl. Epit. 62, 6 aut sua sponte esse nata aut minutorum seminum conglobatione concreta, Inst. VII 7,8 qui uel omnia sua sponte nata esse dixerunt uel minutis seminibus conglobatis, contra quos locos cf. III 17,20 sed omnia sua sponte fieri necesse est, 21 sunt enim semina eqs., 23 (Leucippum .. Democritus .. Epicuro) cooutibus P 10 recti B 11 redigitque B 12 somnii1 B2 huminis P1, corr. P2 13 subsistat H uero] ergo H 14 ut uidemus mirabilis] uitae uideamus quemadmodum mirabilis B 15 & (exp. m. 1 ?) gubernet (in ras. m. 1 ?) P aequans B 16 temporum] ac temporum H ad P1, corr. P3 descriptio C, malim discriptio 19 oportuna HP inunHdatio (nu er.) H 20 aspiratio P1? 21 constewt (n m. 1 uel 2) B est om. B )

si ergo sine causa nec est nec fit omnino quicquam, si et prouidentia summi dei ex dispositione rerum et uirtus ex magnitudine et potestas ex gubernatione manifesta est, hebetes ergo et insani qui prouidentiam non esse dixerunt. non inprobarem, si deos idcirco non esse dicerent ut unum dicerent, cum autem ideo ut nullum, qui eos delirasse non putat, ipse delirat.