Divinarum Institutionum

sed erit nobis contra Iudaeos separata materia, in qua illos erroris et sceleris reuincemus.

Nunc ignaros ueritatis instruamus. dispositione summi dei sic ordinatum, ut iniustum hoc saeculum decurso [*]( 17 in quarto libro] c. 12, 22. ) [*](BHPj 2 in om. P terra B 4 gestantis (i ex e) B2 tramis B testj JP2\' 6 rqui\' B2 7 multi P honerati P 9 utroque loco hi*s (i er.) P uenenartal B2 praecepit H 10 ac de ueritate H 11 quibus] ut quibus H 13 operis H 14 tunc 11 15 tdominusi H2 18 refe*remus (r er.) B 21 uiolauerunt P potestate* (m er.) H 22 et non intellegunt om. P repeudente B 26 separare B 27 reuincimus H rectius sic reuincemus: nunc distinguendum uidetur 29 ordinatum] ordinatum est H )

in primis causa errorum omnium philosophis haec fuit, quod rationem mundi, quae totam sapientiam continet, non conprehenderunt.

ea uero sensu proprio et interna intellegentia non potest conprehendi: quod illi sine doctore per se ipsos facere noluerunt. itaque in uarias sibique saepe contrarias sententias inciderunt ex quibus exitum non haberent, et in eodem luto, sicut comicus ait, haesitauerunt, scilicet adsumtionibus eorum non respondente ratione, cum adsumpsissent quidem uera, sed quae adfirmari probarique non possent sine scientia ueritatis rerumque caelestium: quae, ut saepe iam dixi, non potest esse in homine nisi deo docente percepta.

nam si potest homo intellegere diuina, poterit et facere: nam intellegere est quasi e uestigio subsequi. non potest autem facere quae deus, quia mortali corpore indutus est, ergo ne intellegere quidem potest quae facit deus: quod an fieri possit, ex inmensitate rerum atque operum diuinorum facile est uni cuique metiri.

nam si mundum cum omnibus quae sunt in eo contemplari uelis, intellegas profecto quantum dei opus humanis operibus antistet. ita quantum inter opera diuina et humana interest, tantum distare inter dei hominisque sapientiam necesse est.

nam quia deus incorruptus atque inmortalis est et ideo perfectus, quia sempiternus est, sapientia quoque eius perinde ut ipse [*](EPITOME 4-15] c. 62, 4 s. qui quia-tenebant. ) [*](AUCTORES 10 comicus] Terent. Phorm. V 2, 15. ) [*](BHPJ 2 post et eras. in ut uid. B 5 quod] quod filosofi B, quae H 7 interinai P 8 ille Blpl, corr. B*P2 9 in uarias] iniurias BI. corr. B2 tÎnciderunt B7 10 Iutu B\', corr. B2 11 adsumptionibus HP 12 adsũpsissent P2 uera H quia B1, quarel corr. B3 13 possint B1 (corr. B2) P 15 deo] in deo II 17 quia (exp. m. 3 ?) P 19 fecit codd. recent. et edd. quod an] quod I quodam Bl, quod I quod an B3 20 me*tiri (n er.) B 21 intellegis f-gas Bx) B2 22 malim quanto conl. VII15,13 dei opus om. H antestet P 23 inter om. P 24 hominesque P04, corr. m. 1 ? )

homo autem quia subiectus est passioni, subiecta est et sapientia eius errori, et sicut hominis uitam multae res inpediunt, quominus possit esse perpetua, ita sapientiam quoque eius multis rebus inpediri necesse est, quominus in perspicienda penitus ueritate perfecta sit.

ergo nulla est humana sapientia, si per se ad notionem ueri scientiamque nitatur, quoniam mens hominis cum fragili corpore inligata et in tenebroso domicilio inclusa neque liberius euagari neque clarius perspicere ueritatem potest, cuius notitia diuinae condicionis est. deo enim soli opera sua nota sunt.

homo autem non cogitando aut disputando adsequi eam potest, sed discendo et audiendo ab eo qui scire solus potest et docere.

ideo Marcus Tuiuus sententiam Socratis de natone transferens dicentis uenisse tempus ut ipse migraret e uita, illos autem aput quos causam suam perorabat agere uitam, utrum melius sit, inquit dii immortales sciunt, hominem arbitror scire neminem.

quare necesse est omnes philosophiae sectas alienas esse a ueritate, quia homines erant qui eas constituerunt, nec ullum fundamentum aut firmitatem possunt habere quae nullis diuinarum uocum fulciuntur oraculis.

Et quoniam de philosophorum erroribus loquimur, Stoici naturam in duas partes diuidunt, unam quae efficiat, alteram quae se ad faciendum tractabilem praebeat: in illa prima esse [*](EPITOME 2-21] c. 62, 4 s. (a qui quia). c. 3, 1—19] cf. 62, 8. A) [*](UCTORES 14 ss.] Tusc. I 41, 99; cf. Plat. Apol. Socr. pag. 42 A. ) [*](BHP] 3 passioni* (s er.) H et s. 1. P2 errori (e ex o m. 1 uel 2) B et om. H 4 esse possit H 5 i*ta (s er.) P eius quoque B 7 scientiaeque P 9 iuclausa P neque liberius euagari owt. P 10 inspicere H notitiae P1, corr. P3 13 sed ex set H2 et (ante docere) om. H 14 Marcus om. H sententia H socratis (i in ras. ex e ? m..2) B platone* (m er.) B 15 tranferens H dicentis (alt. i ex e m. 2) B emigraret uita P 17 utrum autem sit melius codd. Cic. sit om. H diril Px hominem quidem scire arbitror neminem codd. Cic. 21 uocum] rerum H 23 unam om. H efficiant H efficiat alteram quae om. P 24 \'I!sse primS (signa erasa uid. quibus ordo uerborum restitutus erat) P )

quomodo potest idem esse quod tractat et quod tractatur? si quis dicat idem esse figulum quod lutum aut lutum idem esse quod figulum, nonne aperte insanire uideatur?

at isti uno naturae nomine duas res diuersissimas conprehendunt, deum et mundum, artificem et opus, dicuntque alterum sine altero nihil posse, tamquam natura sit deus mundo permixtus. nam interdum sic confundunt, ut sit deus ipse mens mundi et mundus sit corpus dei, quasi uero simul esse coeperint mundus et deus ac non ipse mundum fecerit.

quod et ipsi fatentur alias, cum hominum causa praedicant esse fabricatum, et esse sine mundo, si uelit, possit, siquidem deus est diuina et aeterna mens, a corpore soluta et libera. cuius uim maiestatemque quoniam intellegere non poterant, miscuerunt eum mundo id est operi suo.

unde est illud Vergilianum:

1. totamque infusa per artus
2. mens agitat molem et magno se corpore miscet.

ubi est ergo illud quod idem ipsi aiunt, et factum esse diuina prouidentia et regi? si enim fecit mundum, fuit ergo sine mundo; si regit, non utique sicut mens corpus regit, sed tamquam domum dominus, nauem gubernator, auriga currum, nec tamen mixti sunt iis rebus quas regunt.

nam si haec omnia quae uidemus dei membra sunt, iam insensibilis ab his constituitur deus, quoniam membra sensu carent, et mortalis, [*](EPITOME 11J cf. c. 63, 7. ) [*](AUCTORES 12 s.] cf. I 5, 25. 16 s.] Aen. VI 726 s. ) [*](BHPj 1 alterum sine altero] altera H quicquam addidi, cf. nihil posse 7, (esse) posse Parrhasius 2 malim (sed) quomodo esse idem (corr. m. 1 ?) B idem] id enim H 3 idem/Iii (m ex n, 1 uel 2 litt. er.) P lutum om. H 4 uidebitur B 5 uer*issimas (s er.) H 7 nihil (ihil in ras. ex 2 litt. m. 2) B permixtus P, terminatus BH; cf. 14 (miscuerunt) 17. 22; 589,16.22 8 confundiuntj H2 9 dei] di quasi di (exp. m. 3) P 11 esse fabricatum] cf. pag. 582, 8 12 uix uel ante uel post esse excidit deus est om. B 13 mens] meus dicatur B ruim\' B7 maiestatem B1 (que s. I. B2) H 14 noniiitcllegere (corr. m. 1 ?) B eam P 16 totamque (que in ras. ex 2 uel 3 litt. m. 2) B 17 magniOj H2 18 ipse Bl, corr. B2 19 fecirV P3 22 iis edd., his G 23 sint H1 an iis ? 24 sensu. (m er.) B )