Divinarum Institutionum

nam si uirtus est tolerantia malorum, non capiunt ergo uirtutem qui semper in bonis fuerunt, quia mala neque experti sunt neque ferre possunt adsuetudine ac desiderio bonorum, quae sola nouerunt.

eo fit ut pauperes et humiles deo credant facilius, qui sunt expediti, quam diuites, qui sunt inpedimentis pluribus inplicati. immo uero catenati et conpediti seruiunt ad nutum dominae [*](AUCTORES 2] Verg. Georg. III 244. ) [*](BHPj 1 quodesideriis (d s. l. er.) B, quod desiderils HPl, pr. d del. P3 libidinu (u ex is m. 2) B 2 ignemqu*e (a er.) B 3 rulnt (u rubro add. al. m.) B 4 a uoluptatibus H, sed cf. c. 9, 16 6 uero] autem B 7 inflamati (~~ m. 2) H suum studium B 10 humilersl (ante uiuere) P2 et om. P 11 et ex ut pH nollint (exp. m. 2) P accipcrint H bii BPI, hii P3, hi H 12 quoquo H, canino B ex VI 18, 26, quodam P 13 id est om. P inmersis (exp. m. 2) P 15 ot ante quaecumque] eirsl P3 an dicemus ? Thilo 16 illius H 18 ii edd., om., sed sequi autem repetiit B, hi* (i er.) H, hi P pauperitas (exp. m. 3 ?) P 19 capaces (e ex i m. 3) P uirtutis (i ex e m. 3) P 21 experti sunt neque om. P 24 plurimis B )

uirtutis autem uia non capit magna onera gestantes: angustus admodum trames est per quem iustitia hominem deducit in caelum, hunc tenere non potest nisi qui fuerit expeditus ac nudus.

nam isti locupletes multis et ingentibus sarcinis onerati per uiam mortis incedunt, quae latissima est, quoniam late perditio dominatur.

his acerba sunt, his uenena quae deus ad iustitiam praecipit quaeque nos dei magisterio de uirtute ac ueritate disserimus. quibus si repugnare audebunt, hostes se necesse est uirtutis iustitiaeque fateantur.

Adgrediar nunc quod superest, ut finis operi possit inponi, id autem superest ut de iudicio dei disseramus: quod tum constituetur, cum dominus noster redierit in terram, ut uni cuique pro merito aut praemium persoluat aut poenam.

itaque ut in quarto libro de primo aduentu eius diximus, sic in hoc secundum referemus aduentum, quem Iudaei quoque et confitentur et sperant, sed frustra, quoniam necesse est ad eos consolandos reuertatur ad quos conuocandos prius uenerat.

nam qui uiolarunt impie humilem, sentient in potestate uictorem eaque omnia quae legunt et non intellegunt deo repensante patientur, quippe qui peccatis omnibus inquinati et insuper sancto cruore perfusi ab illo ipso cui nefandas manus intulerunt sint ad aeterna supplicia destinati.

sed erit nobis contra Iudaeos separata materia, in qua illos erroris et sceleris reuincemus.

Nunc ignaros ueritatis instruamus. dispositione summi dei sic ordinatum, ut iniustum hoc saeculum decurso [*]( 17 in quarto libro] c. 12, 22. ) [*](BHPj 2 in om. P terra B 4 gestantis (i ex e) B2 tramis B testj JP2\' 6 rqui\' B2 7 multi P honerati P 9 utroque loco hi*s (i er.) P uenenartal B2 praecepit H 10 ac de ueritate H 11 quibus] ut quibus H 13 operis H 14 tunc 11 15 tdominusi H2 18 refe*remus (r er.) B 21 uiolauerunt P potestate* (m er.) H 22 et non intellegunt om. P repeudente B 26 separare B 27 reuincimus H rectius sic reuincemus: nunc distinguendum uidetur 29 ordinatum] ordinatum est H )

in primis causa errorum omnium philosophis haec fuit, quod rationem mundi, quae totam sapientiam continet, non conprehenderunt.

ea uero sensu proprio et interna intellegentia non potest conprehendi: quod illi sine doctore per se ipsos facere noluerunt. itaque in uarias sibique saepe contrarias sententias inciderunt ex quibus exitum non haberent, et in eodem luto, sicut comicus ait, haesitauerunt, scilicet adsumtionibus eorum non respondente ratione, cum adsumpsissent quidem uera, sed quae adfirmari probarique non possent sine scientia ueritatis rerumque caelestium: quae, ut saepe iam dixi, non potest esse in homine nisi deo docente percepta.

nam si potest homo intellegere diuina, poterit et facere: nam intellegere est quasi e uestigio subsequi. non potest autem facere quae deus, quia mortali corpore indutus est, ergo ne intellegere quidem potest quae facit deus: quod an fieri possit, ex inmensitate rerum atque operum diuinorum facile est uni cuique metiri.

nam si mundum cum omnibus quae sunt in eo contemplari uelis, intellegas profecto quantum dei opus humanis operibus antistet. ita quantum inter opera diuina et humana interest, tantum distare inter dei hominisque sapientiam necesse est.

nam quia deus incorruptus atque inmortalis est et ideo perfectus, quia sempiternus est, sapientia quoque eius perinde ut ipse [*](EPITOME 4-15] c. 62, 4 s. qui quia-tenebant. ) [*](AUCTORES 10 comicus] Terent. Phorm. V 2, 15. ) [*](BHPJ 2 post et eras. in ut uid. B 5 quod] quod filosofi B, quae H 7 interinai P 8 ille Blpl, corr. B*P2 9 in uarias] iniurias BI. corr. B2 tÎnciderunt B7 10 Iutu B\', corr. B2 11 adsumptionibus HP 12 adsũpsissent P2 uera H quia B1, quarel corr. B3 13 possint B1 (corr. B2) P 15 deo] in deo II 17 quia (exp. m. 3 ?) P 19 fecit codd. recent. et edd. quod an] quod I quodam Bl, quod I quod an B3 20 me*tiri (n er.) B 21 intellegis f-gas Bx) B2 22 malim quanto conl. VII15,13 dei opus om. H antestet P 23 inter om. P 24 hominesque P04, corr. m. 1 ? )

homo autem quia subiectus est passioni, subiecta est et sapientia eius errori, et sicut hominis uitam multae res inpediunt, quominus possit esse perpetua, ita sapientiam quoque eius multis rebus inpediri necesse est, quominus in perspicienda penitus ueritate perfecta sit.

ergo nulla est humana sapientia, si per se ad notionem ueri scientiamque nitatur, quoniam mens hominis cum fragili corpore inligata et in tenebroso domicilio inclusa neque liberius euagari neque clarius perspicere ueritatem potest, cuius notitia diuinae condicionis est. deo enim soli opera sua nota sunt.

homo autem non cogitando aut disputando adsequi eam potest, sed discendo et audiendo ab eo qui scire solus potest et docere.

ideo Marcus Tuiuus sententiam Socratis de natone transferens dicentis uenisse tempus ut ipse migraret e uita, illos autem aput quos causam suam perorabat agere uitam, utrum melius sit, inquit dii immortales sciunt, hominem arbitror scire neminem.

quare necesse est omnes philosophiae sectas alienas esse a ueritate, quia homines erant qui eas constituerunt, nec ullum fundamentum aut firmitatem possunt habere quae nullis diuinarum uocum fulciuntur oraculis.