Divinarum Institutionum

nam fere etiam u qui peccant, etsi non perfecte, tamen quid sit bonum et malum sentiunt, et quotiens aliquid improbe faciunt, peccare se sciunt et ideo celare nituntur.

sed cum eos boni et mali natura [*](AUCTORES 1 s. Marcus - secutus] cf. de off. II 17, 60; III 2, 7. 11] de off. III 2, 7 ss. ) [*](BBHSPVJ 1 iis R quos H 2 panetium BHSPV, pane et uinum R sthoicum H ea quae H 4 uiderbi\'mus B, docebimus R In1 B diuina dignatio H 6 scire om. R 7 quordJ (ante minus), d m. 1, 0 ex i et minus del. m.3 P miniw ex min (i. e. -nus) S1 10 malum1 B1 et 8. I. P, om. V filosofte1 B1 11 in tertio om. R supradictri B1 post operis add. libro edd. 12 intus om. BH ad] et R 13 nos] **nos (an er.) B transisse Bcorr. B3 ab] ad Bae, corr. m. 1 uel 2 ad] ab P1, corr. P3 14 sua ex qua corr. B3, sui HP cui\'que (\' i. e. us n. 3) P post esti 8. I. uirtus est add. Bi, nunc erasum 15 est (ante quia) om. B posita] possit B\', corr. B1 est] res B post audiendo s. I. est add. B1 16 tota, nostra est om. RS 16 uolumptate Bl, corr. B3 bona H, bene (ex boni) p3 17 celebrando C, male a quibusdam temptatum; cf. indicem tUrborum prodeest B 18 raCl BS subpetant PV ueri edd. 19 prodeest B ii edd., hi C 21 sentiant B1, corr. B2 quoties P 22 boni natura et mali SI I )

ex hoc igitur apparet aliut esse scientiam boni malique, aliut uirtutem, quod potest esse scientia sine uirtute, sicut in plurimis philo-_ sophorum fuit. in quo, quoniam recte ad culpam pertinet non fecisse quae scieris, recte uoluntas praua et uitiosus animus, quem ignoratio excusare non potest, punietur.

ergo sicut uirtus non est bonum ac malum scire, ita uirtus est bonum facere, malum non facere. et tamen scientia sic cum uirtute coniuncta est, ut scientia praecedat uirtutem, uirtus sequatur scientiam, quia nihil prodest cognitio, nisi et actio subsequatur. Horatius igitur paulo melius:

1. uirtus est uitium fugere et sapientia prima,

uerum nos faciamus quod ille debuit. uirtus est iram cohibere, cupiditatem conpescere, libidinem refrenare: id est enim uitium fugere. nam fere omnia [*](AUCTORES 13] ep. I 1, 41. ) [*](BRHSPVj 1 fallit S 2 illte1 B9 cupitas P 3 scientia r m. 2) B 4 quia B2 (quod Bl) S, quid H scientia* (m er.) B uirtute* (m er.) B 6 uolumptas BI, corr. B3, uoluptas S 7 quem] qurale B* 8 ita ut (exp. m. 2) P fest1 S2 9 sicrclum B2 sic cum — scientia om. R scientia* (m er.) B 10 scientia (~ m. 3) B 11 prodeest B cognitio nisi et] cognitionised B\', corr. B3 consequatur BH, subsequatur scientiam (scientiam s. I. add. P2) SP 12 ho* Hatius (no er.) H 13 fugire Bl, corr. BJ proma Bl, primS B3 \'librariorum errore aut uerba et sapientia prima adiecta sunt aut uerba stultitia caruisse (Horat. uers. 42) omissa* uix recte Fritzschius, immo stultitia caruisse omisisse Lact. ipse uidetur; cf. 9-12; 498, 16 14 eam rel contrario PJ 16 ne uitium — scio om. R utrum P1 (corr. Pl)V igitur om. R ind(i)glet (et in ras. ex 2 litt., quarum prior a, m. 3) B liri definitione (in in ras. tn. 2, exp. m. 3) B 17 ut om. B ut aut utrumque H 18 sit necesse est (exp. m. 3) B quid B1, corr. B1 19 debuit om. B\\ noluit B7 conspicere B\', ras. et s. I. corr. B3 20 uitium bis pI, alt. del, PJ fugire Bl, co-rr. B3 ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 32 )

si enim commotionis huius quae ira dicitur impetus retundatur, omnes hominum contentiones malae sopientur, nemo insidiabitur, nemo prosiliet ad nocendum.

item si cupiditas temperetur, nemo terra marique grassabitur, nemo exercitum ducet, ut rapiat et uastet aliena.

item si ardor libidinum conprimatur, omnis aetas et sexus retinebit suam sanctitatem, nemo quidquam pudendum aut patietur aut faciet.

ergo uniuersa scelera et flagitia his commotionibus uirtute sedatis ex hominum uita moribusque tollentur. quae sedatio commotionum et adfectuum hanc habet rationem, ut omnia recta faciamus.

omne igitur uirtutis officium est non peccare. quo profecto fungi non potest qui deum nescit, quoniam ignoratio eius a quo bona oriuntur, inprudentem inpingat in uitia necesse est.

itaque ut breuius et significantius utriusque rei summa officia determinem, scientia est deum nosse, uirtus colere: in illo sapientia, in hoc iustitia continetur.

Dixi, quod erat primum, scientiam boni non esse uirtutem, deinde, quid sit uirtus et in quo sit: sequitur ut id quoque ipsum, quid sit bonum et malum, nescisse philosophos breuiter ostendam, quia paene declaratum est in libro tertio, cum de summo bono disputarem.

qui autem quid esset summum nescierunt, et in ceteris bonis malisue, quae summa non sunt, [*]( 21 in libro tertio] c. 7 ss. ) [*](BRHSPVj 1 oriunt(u)r B 2 inpeutus (di er.) B 3 omnis B, omnium H contentione pI, s add. Ps, contentione Y male BIPI, V V corr. B*P3, malo S sopiuntur R, sopient* (t est -tur) S 5 crassabitur S exercitu (~ m. 3) B 6 sibi S 8 uniuerse pI, corr. PJ 9 commonitionibus V sedatas (alt. a ex i) B3 10 uit*a (i er.) B moribusq.1 B\' tolleWtur B9 adfectuWm (aff- P) BzPi, adfectu V 11 recte B omne] om̃s S2, omnem P1, alt. m del. P3, omne V 12 quod BH non potest fungi (corr. na. 1 ?) B ungi Pac (f postea add. m. Pl) V 14 inpinguat V 15 significatius H 16 deus Bx, deu corr. B2 sapientia* (m er.) B 18 dixi* (t er.) B scientia B 19 quid sit] quia est R in s. I. in ras. B3 id om. R 20 ubreuiter (et ? er.) B 21 poene BJ, corr. B3, paena R declaratu (~ m. 2) B 22 quid] qui R 23 malisquaeque Bv, malisuequae B3 sunt.] ltelnelnt, te in ras. ex 2 litt. et ne s. I. m. 2, sunt corr. m. 3 B )

fons autem bonorum deus est, malorum uero ille scilicet diuini nominis semper inimicus, de quo saepe diximus: ab his duobus principiis bona malaque oriuntur.

quae ueniunt a deo, hanc habent rationem, ut inmortalitatem parent, quod est summum bonum: quae autem ab illo altero, id habent officium, ut a caelestibus auocatum terrenisque demersum ad poenam interficiant sempiternam, quod est summum malum.

num igitur dubium est quin illi omnes quid esset bonum et malum ignoraueriut, qui nec deum nec aduersarium dei scierunt?

itaque finem bonorum ad corpus et ad hanc uitam breuem retulerunt, quam scilicet solui et occidere necesse est, non sunt progressi ulterius, sed omnia eorum praecepta et omnia quae inducunt bona, terrae inhaerent et humi iacent, quoniam simul cum corpore, quod est terra, moriuntur.

pertinent enim non ad uitam homini conparandam, sed ad quaerendas uel augendas opes honores gloriam potentiam: quae sunt uniuersa mortalia, tam scilicet quam ille qui ut ea sibi contingerent laborauit. hinc est illud:

1. uirtus, quaerendae finem rei scire modumque
.

praecipiunt enim quibus modis et quibus artibus res familiaris quaerenda sit, quia uident male quaeri solere. sed huiusmodi uirtus non est proposita sapienti: nec enim uirtus est opes quaerere, quarum neque inuentio neque possessio in nostra potestate est. itaque et quaesitu et obtentu faciliores sunt malis quam bonis.