Divinarum Institutionum

ergo pro beluis inmanibus sunt habendi qui homini nocent, qui contra IUS humanitatis et fas omne spoliant cruciant occidunt exterminant. ob hanc necessitudinem germanitatis docet nos deus malum numquam facere, semper bonum.

id autem ipsum bene facere quid sit, idem ipse praescribit: praestare auxilium depressis et laborantibus, inpertiri uictum non habentibus.

deus enim quoniam pius est, animal nos uoluit esse sociale: itaque in aliis hominibus nos ipsos cogitare debemus. non meremur in periculo liberari, si non succurrimus, non meremur auxilium, si negamus.

ad hanc partem philosophorum nulla praecepta sunt, quippe qui falsae uirtutis specie capti misericordiam de homine sustulerunt et dum uolunt sanare, uitiauerunt.

et cum idem plerumque fateantur [*](EPITOME 12-18] c. 29, 2; 60, 4 s. 18-21] c. 33, 6. ) [*](AUCTORES 7 s.] II 991 s. 15 s.J cf. Addenda. ) [*](B(G)RHPV] 1 inimicitias] insidias BG 2 faciendas] esse faciendas BG semper esse tolleudas] sed omnino a nobis esse tolerandas ftollendas m.3) B, sed (o)mn(ino a no)bis sem(per) esse t(oler)[a]ndas G, semper esse tolerandas H 3 *lMS P sunt G 4 quid — sumus in mg. H 5 et quidem] equidem B\' (corr. B3) R, [equ](ide)[m] G, et quide H; an eo quidem? cf. pag. 493, 6; 501,12 quod] t[am] G 6 erat B1 (corr. B2) GVl I7 oriundi\' C est distinctio) B 8 idem ille BG 9 homine[m] G 10 omnes H 12 post bonum add. amare B, additum fuisse in G, cum uerba amare id autem ipsum — sit idem repetita sint, priore loco spatiis indi- |catur, altero ipsum cernitur 14 *et (s er.) P malim inpertire, cf. pag. 520, 8 15 pius est om. R 16 sochiale B nosmet B, fuisse in G spatio indicatur 17 periculis H 19 a nulla R falsa Heumannus, sed Buenemannus confert III28, 3 20 in sustulerunt desinit codicis G pag. 132 (130), sequitur pag. 133 (27) paene tota lecta sanare, uitiauerunt] [ sanare uitia, auxerunt codd. recent. et edd. 21 plerique Bl (corr. B3) G ) [*]( 33* )

urbis condendae originem atque causam non unam intulerunt, sed alii eos homines qui sint ex terra primitus nati, cum per siluas et campos erraticam degerent uitam, nec ullo inter se sermonis aut iuris uinculo cohaererent, sed frondes et herbam pro cubilibus, speluncas et antra pro domibus haberent, bestiis et fortioribus animalibus praedae fuisse commemorant.

tum eos qui aut laniati effugerant aut laniari proximos uiderant, admonitos periculi sui ad alios homines decucurrisse, praesidium inplorasse et primo nutibus uoluntatem suam significasse, deinde sermonis initia temptasse ac singulis quibusque rebus nomina inprimendo paulatim loquendi perfecisse rationem.

cum autem multitudinem ipsam uiderent contra bestias esse tutandam, oppida etiam coepisse munire, ut uel quietem noctis tutam sibi facerent uel ut incursiones atque impetus bestiarum non pugnando, sed obiectis aggeribus arcerent.

o ingenia hominibus indigna, quae has ineptias protulerunt, [*](dUCTORES § 13—17] locum ad Ciceronis de re publica libr. I (c. 25, 40) rettulit Maius, e Lucretio petitum esse ostendit Orellius. 5 s. (— nati)] cf. Lucr. V 805 ss. 6-9 (— haberent)] cf. ibid. 931-987. 9-15] cf. ibid. 988-998. 1022 s. 1028-1090. 16 oppida - munire) cf. ibid. 1105 ss. ) [*](B(G)RHPVJ 1 esse om. G 2 inhumane (a s. I. er.) B 3 error] t ergo B1, corr. B1 4 putant urbis] putandumbis (t add. m. 2) sic R condendae (pr. d ex c m. 3) P 5 ali BG hominis R sunt H 6 siluos V erraticiam H 7 sermonis (i ex e m. 2) P 8 herbas (s ex m) B3, erbam V caibiLibus B3 speluuc\'h\'as V et antra] ut[erẽ]|tur (ere m. 2) rantral (add. m. 3) B 9 fortiores P1, corr. P3 10 commorant P1 (corr.P2) V lan[i]ati B1 effugerent PV 11 [de]c[urr]isse G, decurrisse R 12 primo (i ex e m. 3) P uoluntateiji P 14 inpremendo Bl, corr. B2, iuponendo codd. recent. et edd. 15 post autem add. nec P\' 16 tutandam JB3, tutandum BI, tutam RV, tuttam H, tufam (rtI m. 2, m exp. m. 1) P; cf. Addenda oppidum Bl, corr. B* 17 quietam R ut om. RH incursionis Bl, corr. B7 18 [non] (add. m. 3) inpugnando P 19 rhasl B3 inertias B\', corr. B* in (illept)[i]as <pro)[t](ul)[e] desinit codicis G pag. 133 (27), sequitur pag. 134 (28), in qua nihil legi poterat malim protulerint )

qui cum uiderent mutis quoque animalibus ingenitam esse rationem uel conueniendi uel inuicem adpetendi uel periculi fugiendi uel mali cauendi uel cubilia sibi et latibula parandi, homines tamen ipsos existimauerint non nisi exemplis admoneri ac discere potuisse, quid metuere, quid cauere, quid facere deberent, aut numquam conuenturos inter se fuisse nec loquendi rationem reperturos, nisi eos bestiae comedissent.

haec aliis delira uisa sunt, ut fuerunt, dixeruntque non ferarum laniatus causam fuisse coeundi, sed ipsam potius humanitatem, itaque inter se congregatos, quod natura hominum solitudinis fugiens et communionis ac societatis adpetens esset. non magna inter eos disceptatio est, siquidem causae dispares sunt, res eadem est.

potuit igitur utrumque, quia non repugnat, sed tamen utrumque nullo modo uerum est, quia non per omnem terram nati sunt homines e terra tamquam ex draconis alicuius dentibus proseminati, ut poetae ferunt, sed unus homo a deo fictus ab eoque uno terra omnis humano genere conpleta est, eadem scilicet ratione qua rursus post diluuium; quod certe negare non possunt.

nulla igitur in principio facta est eiusmodi congregatio nec umquam fuisse [*](AUCTORES § 18-22] cf. Cic. do rep. I 25, 39. ) [*](BRHPV] 1 (o) miseros malim miseras B miseros atque miserabilos om. H qui] aut qui H suam om.\' H 2 mandauerunt B\', corr. B3 uiderint H 3 uel conueniendi uel inuicem om. H conueniendi (o ex u m. 3, pr. n ras. ex m) P uel inuicem adpetendi om. R 4 pericula B uel mali cauendi om. H ciuilia H et] uel R 5 tamen scripsi, autem C (eadem permutatio est pag. 391, 7; 448, 8), eicit Heumannus; ipsos aut Heusingerus, Emendat. pag. 99 ipsos] istos R, om. H existimauerunt BH admoueri P00 6 discedere RVae 7 fuisse om. B 8 comdissent H 9 aliis om. P1 (s. I. P2) V 10 causa. (m er.) B ipsa. (m er.) B humanitate* (m er.) B 11 itaque] ideoque Heumannus hominis Bl, hominu corr. B3 12 rsolitudineJ sic B3 societati\'s P3 14 igitur utrumque] igitrumque R repugnatus B1, repugnatur B1 15 sed] et B 16 sint P e] e* (x ? er.) B, et PV; post et s. I. in m. 1 uel 2, nunc erasum, terra del. m. 3 P 17 dracones Bcorr. B2 rdentibusl P2 perseminati P1, corr. Ps fuerunt (exp. m. 3) P 18 factus H fictus] fictus est RPV 19 eadem scilicet] ea H post rursus eras. cum ut uid. B 20 di*luuium (1 er.) B 21 congregati[o] P1 )

fingamus tamen illa uera esse quae otiosi et inepti senes fabulantur, ut eos suis potissimum sensibus et suis rationibus refellamus.

si hac de causa sunt homines congregati, ut mutuis auxiliis inbecillitatem suam tuerentur, succurrendum est igitur homini qui egeat auxilio.

cum enim praesidii causa homines societatem cum hominibus inierint et sanxerint., foedus illut a principio sui ortus inter homines tutum aut uiolare aut non conseruare summum nefas putandum est.

nam qui se a praestando auxilio remouet, etiam ab accipiendo remoueat necesse est, quia nullius opera indigere se putat qui alteri suam denegat.

huic uero, qui se ipse dissociat ac secernit a corpore, non ritu hominis, sed ferarum more uiuendum est. quod si fieri non potest, retinendum igitur omni modo uinculum societatis humanae, quia homo sine homine nullo modo potest uiuere. retentio autem societatis est communitas, id est auxilium praestare, ut possimus accipere.

sin uero, ut illi alii disputant, humanitatis ipsius causa facta est hominum congregatio, homo certe hominem debet adgnoscere.

quod si fecerunt illi rudes et adhuc fen homines et fecerunt nondum constituta loquendi ratione, quid putemus hominibus expolitis et sermonis rerumque omnium [*](EPITOME 10—20] c. 60, 4 s. ) [*](B(G)RHPV] 1 non loquerentur] conloquerentur BlPlV, corr. B3P3 hinc fere incepit codicis G pag. 135 (72), in qua nihil legi poterat intellegit (it ex et) P3 3 eis P1 (corr. P3) V 4 suis om. PV defellamus P1 (corr. P3) V 5 inbe*cillitatem (c er.) B 6 succurrendus B 7 praersi\'dii P2 8 inierunt Bl, corr. B3 sancserint JB1, corr. B* a om. H inter eras. B 9 tutum PV, ///tum (tu ut uid. er.) B, ictum B, statum H 10 praestandi B, praestanduin R 11 (se) remoueat edd. opera indigere] opere BI, corr. B3 12 se indigere R qui* (ante alteri) ex quia B 13 post corpore fort. generis humani uel simile excidit 14 feralrum (ra add. m. 2) B uiuenduw B% 15 igitur] igitur est R, \'est1 (add. m. 2) igitur P humanae — societatis est (17) in mg. add. B3 16 homine] omne pI, co-rr. P3 20 adhuc feri] adueteri BI, corr. B3 f*eri (1 er.) P, fieri V 21 et] haec B fecerunt expunx. B3 loquendi constituta H ratione* (m er.) B 22 ante expolitis s. I. et P ab E[xpolitis] incipit codicis G pag. 136 (71) paene tota lecta sermonis — copulatis] sermonis latis, cetera om. R )