Divinarum Institutionum

deos autem neque patres neque dominos esse posse non tantum multitudo, ut supra ostendi, sed etiam ratio declarat, quia neque fictum esse a diis hominem traditur neque deos ipsos antecedere originem hominis inuenitur,

siquidem fuisse in terra homines ante quam Vulcanus et Liber et Apollo et ipse Iuppiter nascerentur apparet; sed neque Saturno fictio hominis neque Caelo patri eius adsignari solet.

quodsi nullus eorum qui coluntur formasse a principio atque instituisse hominem traditur, nullus igitur ex his pater hominis nuncupari potest, ita ne deus quidem. ergo fas non est uenerari eos a quibus non sit homo generatus, quia neque .... a multis generari potest.

unus igitur ac solus coli debet qui Iouem, qui Saturnum, qui caelum ipsum terramque antecessit. [*]( 11 supra] c. 3, 11-23. ) [*](AIJCTORES 6] cf. supra I 8,1. 7] de legg. I 7, 22. ) [*](BRHSPVJ 1 ac om. H numinis Heumannus ueru* V esse patrem om. V patrem] parentem B 2 utrimque H rdeorunr H2 3 qui* (a er.) B, qui H ut (ante nihil) S, autem P 4 ult. aut (~ er.) S etiamsi uim] etiam suum V 5 intellex̃er̃. V 6 m . emtullius sic S 7 quadam] quuim ut uid. Rl, quidem corr. R2, quidam Sl, a in e corr. S2 contendicione sic V 8 sununo (ex supremo inB)B3V 9 tãquã V2 reddit (~ m.l?) sic S 11 post esse eras. non B 12 fictuW B3, finctum H a diis] ab his BP 13 hominis originem H homines V1 inueniturfictio hominis (15) in inf. mg. add. P2 15 et om. P (i. e. P2) post ipse s. I. qq (i. e. quoque) add. P3 iuppitur V nasceretur B Saturno] h ficturno V finctio H 16 patri eius] patritius V nulli H 18 iis R 20 raJ H2 post neque (minus probabile est alio loco esse lacunam) intercidisse mihi uideri significabam fere haec ab eis ante quos ipse iam fuit neque 21 unus — debet add. P2 22 qui (ante Saturnum) om. V terramque J qui terramque R )

solus pater uocandus est qui creauit, solus dominus nuncupandus qui regit, qui habet uitae ac necis ueram et perpetuam potestatem: quem qui non adorat, et insipiens seruus est, qui dominum suum aut fugiat aut nesciat, et inpius filius, qui suum uerum patrem uel oderit uel ignoret.

Nunc, quoniam docui sapientiam et religionem non posse diduci, superest ut de ipsa religione ac sapientia disseramus.

sentio quidem quam sit difficilis de rebus caelestibus disputatio, sed tamen audendum est, ut inlustrata ueritas pateat multique ab errore atque interitu liberentur, qui eam sub uelamine stultitiae latentem aspernantur ac respuunt.

sed priusquam incipiam de deo et operibus eius dicere, pauca mihi de prophetis ante dicenda sunt, quorum testimoniis nunc uti necesse est: quod in prioribus libris ne facerem temperaui.

ante omnia qui ueritatem studet conprehendere, non modo intellegendis prophetarum uocibus animum debet intendere, sed etiam tempora per quae quisque illorum fuerit diligentissime requirere, ut sciat et quae futura praedixerint et post quot annos praedicta conpleta sint.

nec difficultas in his colligendis inest ulla. testati sunt enim sub quo quisque rege diuini spiritus

fuerit passus instinctum, multique scriptores libros de temporibus ediderunt initium facientes a propheta Moyse, qui [*](EPITOME 8 s.] c. 37,1. ) [*](BRHSPV] 1 *is (Ti er.) R friglurauerit (1g m. 1 uel 2) B 3 dominus] deus H nuncupandus est H 4 ac necis ueram] necisue V et] ac P 5 est om. V dominum] deum HP 6 et] aut H 8 num B 9 diuelli B ex c.2,6, deduci RHP1, de- in di- corr. P3 ut om. P rdeł Sif 11 audiendum V pait,eat B3 12 atque] atque ab H, ab P 14 eius om. P mihi pauca S 15 sunt om. B testimoniaSi V2 16 rlibrisl P* ne facerem] facere B nec (exp. m. 2) V temperari V 17 conprehendere] cognoscere B intellegend;i)s B, intellegendo V1 19 \'quae\' P3 fuit R iuquirere B, requisita cognoscere R 20 predixerit P1 V1, -int corr. P3F2 quod BHP1 (corr. P\'J) V 21 nec difficultas om. Viis R 22 diuinis H 23 instinctu S multi*que (s er.) R scriptores FasiUlius, scriptos C (nisi qtiod scribtos RH) 24 moyse SP, moysen sic BH, mose R, mse sic V quo P1, corr. P3 )

exmde sub iudicibus fuerunt per annos trecentos septuaginta. tum mutato statu reges habere coeperunt. quibus imperium tenentibus per annos quadringentos quinquaginta usque ad Sedeciae regnum obpugnati a rege Babylonio captique Iudaei diuturnum seruitium pertulerunt, donec septuagesimo post anno Cyrus maior terris ac sedibus suis redderet, qui per idem tempus in Persas suscepit imperium quo Romae Tarquinius Superbus.

quare cum omnis temporum series et ex Iudaicis et ex Graecis Romanisque historiis colligatur, etiam singulorum prophetarum tempora colligi possunt; quorum sane ultimus Zacharias fuit, quem constat sub Dario rege, secundo anno regni eius octauo mense cecinisse. adeo antiquiores etiam Graecis scriptoribus prophetae reperiuntur.

quae omnia eo profero, ut errorem suum sentiant qui scripturam sacram coarguere nituntur tamquam nouam et recens fictam, ignorantes [*](A UCTORES 18.] cf. Theophil. ad Autolyc. 131 G (139 A). 14 (ultimus)] cf. Theophil. 132 D. 14 ss.] cf. Zach. 1, 1.. ) [*](BRHSPVJ 1 noogentis] nungentis BV, . DCCCC S, septingentis RHP edd. plerique; illud recepi conl. loco Theophili (cf. Lact. I 23, 2) 131 C ω̄στε ϰαὶ ix τούτων twv ὰναγραϕω̃ν δείϰνυσθαι προγενέστερον εὶ́ναι τὸν Μωση̃ν xatl touj ouv autw ὲναϰοσίους i) ϰαὶ χιλƖους ὲνιαυτοὺς zpb tou \'Ιλιαϰου̃ πολέμου; cf. Tertull. Apol. c. 19 (pag. 190) (Moses annis) mille circiter cladem Priami antecedit fere] f,ac,ere S7 annos V *is (h er.) P 3 iesun V septem ac uiginti BHV, septem ac XX R, VII et XX SP; semper fere uariant codices in scribendis numeris. aut post priucipatum excidisse Iudaeorum existimo aut Iudaei post exinde 4 CCCLXXX H 5 tum] et B tenentibus imperium H 6 quadringentoslf//t V sedeciae B, se\'de\'ciae PJ, sedecia Rx, sedechiae R1 (Ti s. l.) HSV, sed chi s. l. F1 7 oppugnanti P1, alt. n del. P2 capti B, captiuique S Iudaei haud scio an eiciendum 8 septuagensimo Par (n expunx. m. 1?) V postea H 9 annos S cyrus, H2 post maior hoc captiuos iudaeos (iuda\'e\'os B3, sic saepe) BRHPV, omisi cum S 10 persis Raf V, persidis H 11 quare cum] qua regum V 12 iudaeis B ex om. H graegis R, caecis V colliguntur B 13 possent V sane] tamen P 14 za,c,carias B3, zaccharias RV sub] cum P 15 adeo] ad haec S, om. V antiores V 16 gregis H, gre*cis F 17 refero B sentia\'n\'t B7 sanctam BH 18 nitutatur VJ re*ens (g er., c m. 2) R ignorant Y )

quodsi quis collectis perspectisque temporibus fundamentum doctrinae salubriter iecerit, et ueritatem penitus conprehendet et errorem cognita ueritate deponet.

Deus igitur machinator constitutorque rerum, sicut in se- s cundo libro diximus, antequam praeclarum hoc opus mundi adoriretur, sanctum et incorruptibilem spiritum genuit, quem filium nuncuparet.