Divinarum Institutionum

item sub regibus finitimorum bellis ob delicta uexati, postremo capti abductique Babylonem poenas inpietatis suae graui seruitio pependerunt, donec Cyrus ueniret in regnum, qui statim Iudaeos restituit edicto.

exinde tetrarchas habuerunt usque ad Herodem, qui fuit sub imperio Tiberii Caesaris: cuius anno quinto decimo id est duobus Geminis consulibus ante diem decimum Kalendarum Aprilium Iudaei Christum cruci adfixerunt.

hic rerum textus, hic ordo in arcanis sanctarum litterarum continetur. sed prius ostendam qua de causa in terram uenerit Christus, ut fundamentum diuinae religionis et ratio clarescat.

Cum saepe Iudaei praeceptis salutaribus repugnarent atque a diuina lege desciscerent aberrantes ad inpios cultus deorum, tum deus iustos et electos uiros sancto spiritu inplebat, prophetas, in media plebe constituens, per quos peccata ingrati populi uerbis minacibus increparet et nihilominus hortaretur ad paenitentiam sceleris agendam:

quam nisi egissent atque abiectis uanitatibus ad deum suum redissent, fore [*](EPITOME 14-305, 3] o. 38, 5. ) [*](AUCTORES 15-17. 305, 3—6] cf. Cyprian. pag. 39,19. ) [*](BRHSPV] 1 susceperunt B ad H hiis P1, h det. Ps, his cett. 2 post totiens hoc eos BRP, dos S 1, eos ras. corr. S1 alienis H rursus om. R 3 seruituW\' (~ er.) S 4 adductique V babylone B, in babilonem S 5 poenos Bac ppenderunt P 6 c6yrus (exp. m. 1 ?) P iudeos BP; hinc uariae scripturae huius uocis non adferentur 7 exin B tethrarcas BV 8 T. S, tiberi V ■ XV • (pumta om. V) HSV id est om. B, idem H 9 conss. Rl (s. 1. sulibus add. R2) V, cons. S, CONSS. P X. (•X• V) Kal. RPV, XKi S 10 apriles R, ap. S, aprit P, apr. V aut eundevi atque Lact. aut alios dies tradunt ceteri auctores; cf. Lipsium, die Pilatus-Acten, ed. alt. (1886) p. 27 cruci (1 ex e m. 2) R affige- runt R1, corr. R2, adfecerunt H hic] is H testus Rl, corr. R2 11 in om. P arctoanis R, arcani P sanrctarum R2 12 terra HSl (~add. S3) Y **uenerit (In er.) B, uenerat P 15 a om. H, a* (d er.) S disciscerent HP ad ex ab S2 cultis H 16 tunc B uiros S2 spiritu sancto S inplebat] repletba,t iterum H7 17 plene Bl, corr. B2 18 ingrata V et] e P ortarentur V 20 atque] et S sum R )

illi autem a prophetis increpiti non modo uerba eorum respuerunt, sed quod sibi peccata exprobrarentur offensi eos ipsos exquisitis cruciatibus necauerunt. quae omnia diuinae litterae signata conseruant. dicit enim propheta Hieremias:

misi ad uos seruos meos prophetas. ante lucem mittebam, et non audiebatis me neque intendebatis auribus uestris, cum dicerem uobis: conuertantur unus quisque a uia sua mala et a nequissimis adfectationibus uestris, et habitabitis in terra ista, quam dedi uobis et patribus uestris a saeculo usque in saeculum. nolite ambulare post deos alienos, ut seruiatis eis, et ne incitetis me in operibus manuum uestrarum ad disperdendos uos.

Hesdras etiam propheta, qui fuit eiusdem Cyri temporibus a quo Iudaei [*](EPITOME 2-6] c. 38, 6. ) [*](AUCTORES 7] Ier. 25, 4—6; cf. Cyprian. p. 39, 20. 15] II Esdr. (Nehem.) 9, 26; cf. Cyprian. p. 40,11. ) [*](BBHSPVJ 1 hereditate (~m. 2) S, heredilatem (. m. 3) P post uitae add. et H7 inmortalitatis H 2 sibi populum bis V1, alt. del. F2 fideliorum H 3 a postea add. P 4 increpiti RV, increpeti H, increpati BSP; cf. c. 14,17; 16,12 5 exprobrarentur B2 exquisitis (tert. i ex o m. 1 ?) P 6 negauerunt V conserbant BI, corr. B2 8 audiebatis BRHV cum Cypriano, obaudiebatis SP 9 aurirbuls B1 cum dicerem uobis] dicens Cyprian., λέγων LXX 10 conuertantur recepi, conuerta*tur (n er.) B, cf. conuerta*tur Cypriani cod. L, conuertatur cett. Lactantii et Cypriani codd., edd.; ἀποστράϕητε ἔϰαστος LXX conuertantur — dedi uobis (12) om. S unus quisque uestrum s. l. add. B* a post et] a* (d er.) H 11 adfectationibus BV cum Cypriani codd. bi paene omn., adfectionibus RHP cum Cypriani cod. B habjtatas P 12 ista om. B parentibus B 13 usque] et usque S cum Cypriani cod. MI et Vulg. 14 et (ante ne) RHS cum omn. codd. Cypriani pag.40,5; pag. 324,2; pag. 355,3; et om. BPV pariter Pirmic. Mat., de err. prof. rel. c. 28, 12) ante et ne incitetis omissum hoc et ne adoraueritis eos, cf. Ierem. d Cyprian. 15 manum V uestrarum R1, urarum (~ m. 2) S dispergendos P *uos (s eras.) S ad locum leremiae cf. Roenschium p. 573 haesdras B, hesdra P, esdras V 16 fuirtl P3 ) [*]( IVIIll. Lact. 1. ) [*]( 20 )

item Helias m libro Basilion tertio: aemulando aemulatus sum domino deo omnipotenti, quia dereliquerunt te filii Israhel, altaria tua demolierunt et prophetas tuos interfecerunt gladio: et remansi ego solitarius et quaerunt animam meam auferre eam.

propter has illorum inpietates abdicauit eos in perpetuum, itaque desiit prophetas mittere ad eos. sed illum filium suum primogenitum, illum opificem rerum et consiliatorem suum, delabi iussit e caelo, ut religionem sanctam dei transferret ad gentes, id est ad eos qui deum ignorabant, doceretque iustitiam, quam perfidus populus abiecerat.

quod iam pridem denuntiauerat se esse facturum, sicut Malachiel propheta indicat dicens: non est mihi uoluntas circa uos, dicit dominus, et sacrificium acceptum non habebo ex manibus [*](EPITOME 8-14] c. 38, 6. 16—307, 2] c. 43, 5. ) [*](AUCTORES 4] III(I) Reg. 19,10; cf.Cyprian. pag.40,7. 10 primogenitum] pag. 286,9. 11 opificem rerum] twv rcavrwv ποιητής pag. 287, 2, cf. pag. 15, 20. consiliatorem] pag. 291, 8. 12 ss.; c. 13, 1; c. 20, 11] cf. Cyprian. pag. 54, 1; 58, 13. 15] Mal. 1, 10 s.; cf. Cyprian. pag. 50, 7. ) [*](BRHSPVJ 1 restituti*is (s er.), om. sic, S a te ovi. R et abiecerunt — ad te (3) om. S 2 suum om. R 3 reuertarentur F1 a te H 4 ad loco Esdrae cf. Roetischium pag. 601 helpas 121 Basilion] regnorum V tertio] tertio ait B aemula*tus V 5 suum Bl, pr. u del. B1 6 te B2, e R, itej H2 filiril Bz israhel RH, isdrahel BI, istrael B\', ihl S, isrf PV altaria BlH cum Cypriano et Vulg., etiam in LXX copula deest; et altaria B3 (s. I. add.) RSPV demoliarunt H 7 solus HV cum Cypriani codd. MB et Vulg. 8 auferre] ut auferant P cum Vulg. eam BRHSP cum Cypr. cod. L (eam a me Cypr. cod. M) et Vulgata, a me V cum Cypriani codd. AB, sed cf. LXX ζητοῡσι τὴν ψυχήν p.ou λαβεῑν αὺτήν ad loc. Regum cf. Roenschium pag. 542 has] \'uas in ras. Str 9 eorum H *abdicauit S 10 ad om., sed s. I. est rasura, S 12 Labi V ecelo S, aecelo P 13 ad eos om. V doceret V 14 abiceret R se denuntiauerat S adnuntiauerat V 15 se esse] sese B sic S malachihel H, malaehiieL P indicat dicens] adnuntiat dicens H, dicit SP iudicat Bx, in ras. corr. B3 17 et — manibus] sacrificia non accipiam de manibus V abeo S ex] in H )

item Dauid in psalmo XVII: constitues me in caput gentium: populus quem non cognoui seruiuit mihi.

Esaias quoque sic loquitur: uenio colligere omnes gentes et linguas, et uenient et uidebunt claritatem meam. et dimittam super eos signum et mittam ex iis conseruatos in gentes quae longe sunt, quae non audierunt gloriam meam, et nuntiabunt claritatem meam in gentes.

uolens igitur deus metatorem templi sui mittere in terram noluit eum in potestate et claritate caelesti mittere, ut ingratus in deum populus in errorem maximum induceretur ac poenas pro facinoribus suis luerent qui dominum ac deum suum non recepissent: quod olim prophetae cecinerant sic esse futurum.

Esaias [*](EPITOME 4—6] c. 48, 6. ) [*](AUCTORES 3] Ps.17, 44 s. ; cf. Cyprian. pag. 55,13. 4] Is. 66,1ss.; cf. Cyprian. pag. 56,14. 10 metatorem templi] Ezech. c. 40 ss. ) [*](BRHSPVJ 1 quoniam C cum codd. Cypriani et plerisque testibus Italae, quia Epit. 43, 5 cum paucis testibus Italae; cf. Sabaterium II 1006 ft. usque C Epit. Cypriani codd. BM, et usque rell. Cypr., sed xal om. cod. Alexandr. LXX in Bl cum cett. et codd. Cypriani (cf. Tertull. adu. Marc. III22, II pag. 153), ad B3 cum Vulg. (cf. etiam Tertull. ibid. IV 1, pag. 161) clarificabitur CEpit., clarificatum est Cyprian., δεδό- ξασται LXX 2 apud] inter B ad loco Malach. cf. Boenschium p. 585 idem H 3 XVII SP, XV BI, XVI BWV (idem numerus in Cypriani codd. LMB, haud scio an Lactantio restituendus), numerum om. H ante constitues hoc ait B 4 cognoui* (t er.) S seruiuit V cum plerisque codd. Cypr. et Vulgata, seruiet BRHSP cum Cypr. cod. A, sed cf. eSouicuae LXX ad loc. Psalmi cf. Boenschium pag. 587 eseias BB, et esaias P 6 demittam B 7 iis R, his BHSPV cum codd. Cypriani post gentes graeca εὶς θαρσὶς — xai εὶς τἀς vrjaou; cum Cypriano om. Lact., cf. Roenschium pag. 564. 619 8 sunt quae] sunt qua H, sunt et que P inter audierunt et gloriam omissa haec nomen meum neque uiderunt, cf. Cyprian. et Isai. 9 nuntiauerunt V 10 sumittere (om. sui) S 11 celesti et claritate H ut] et V eum B 12 errorem] e rerum H poenas] poa (p ex p tn. 2) ac poenas V 13 luerent] luerunt (alt. u linea del.) B, lucerent (exp. m. 2) V, lueret BHSP edd. ac] et B, om. H recepissent BHSV, recepisset BP edd. 14 cecinerunt (-r S) BHS futurum codd. recent., facturum C edd., sed cf. c. 18,13 haec autem sic ) [*]( 20. )

cognouit tempus suum turtur et hirundo, et ruris passeres custodierunt tempora introitus sui, populus autem meus non cognouit indicium domini. quomodo dicetis: sapientes sumus et lex domini nobiscum est? in cassum facta est metatura falsa scribae, confusi sunt sapientes, trepidauerunt [*](AUCTOBES 2] Is. 1, 2 s.; cf. Cyprian, p. 40,16. 7] Ier. 8, 7—9; cf. Cyprian. pag. 41, 11. ) [*]( futura esse — denuntiatum est; VII18,1 haec ita futura esse — cecinerunt; Epit. 39, 1 haec sic futura — praedixerant; 41, 1 quae — sic futura esse praedixerant eseias BR, lyjsaias 82 ) [*](BRHSPV] 1 enim] quidem V ipsi BHI, idem in mg. add. H2, idem ipsi RSPi cf. Sittelium, die lok. Verschied. d. lat. Spr. pag. 115 2 auribus percipe S 3 generaui H cum Cypriani (pag. 40, 17) codd.LM, genui BRSPV cum Cypriani codd. AB, ro-rt. recte, eadem uarietas ap. Cypr. etiam pag. 273,16; 430, 9 et ap. alios testes Italae, cf. Sabaterium 11515; enutriui Vulg. extalui BI, ex∗altaui B2 4 spreuerunt me P spraeuerunt B, spreuerunt H7 adgnouit, sed d del. m. 3 B possessorem BR cum Cypriani (pag. 40, 18) codd. LB (cf. pag. 273, 17), possessorem suum HSPV cum Cypriani rell. codd. et Vulg., sed cf. LXX fyvto βοὺς tov ϰτησάμενον 5 praesepem BHar (m er.) cum Cypriani codd. LV, praesepium BSPV cum rell. Cypr. codd., praesepe Vulg. i cf. Boenschium pag. 543 et Itala u. Vulgata pag. 260 6 agnouit H cum Cypr. codd. LM, cognouit BBSPV cum rell. Cypr. et Vulg. populus meus edd., sed ex Vulg., contra codices Lact. et Gypr. (exc. Mz), cf. LXX Ó λαός (AE ou awijxEv ieremias BP 7 turtur tempus suum P hyrundo H, erundo V 8 et (ante ruris) expunct. et cum punctis eras., B, om. Cypr. et Ambros., hexaem. VI 20 (I 119 F Maur.) et epist. 23, 6 (II 882 C), cf. Sabaterium II 659; etiam in LXX copula deest rures P1 (corr. P3) V 9 cognouit BBSPV cum codd. Cypr. et Vulg., agnouit H 10 dicetis BRSV cum Cypr. cod. L, dicitis HP3 cum cett. codd. Cypr. et Vulg., dicites sic P1; rcw; Ipeire LXX 11 est om. P 12 falsa H cum codd. Cypr., falsi cett. confusi HSP cum codd. Cypr. et Vulg., deest copula in LXX, et confusi BPV cf.LXX εὶς μάτην ὲγενήθη σχοῑνος ψευὸὴς γραμμα- τεῡσιν. ἠ̩σχύνθησαν aofol sapientes] et sapientes H trepidauerunt om. B )

ergo, ut coeperam dicere, cum statuisset deus doctorem uirtutis mittere ad homines, renasci eum denuo in carne praecepit et ipsi homini similem fieri, cui dux et comes et magister esset futures.