Divinarum Institutionum

magnum esse credis uidere caelum atque solem: cur ergo non gratias . agis ei qui huius beneficii auctor est? cur non ipsius uirtutem prouidentiam potestatem metiris animo, cuius opera miraris? necesse est enim multo mirabilior sit qui mirabilia perfecit.

si te quispiam uocasset ad cenam in eaque optime acceptus esses, num sanus uiderere, si pluris faceres ipsam uoluptatem quam uoluptatis auctorem? adeo philosophi ad corpus referunt omnia, nihil prorsus ad mentem nec uident amplius quam quod sub oculos uenit.

atquin remotis omnibus officiis corporis in sola mente ponenda est hominis ratio. non ergo ideo [*](EPITOME c.9 § 11.13.17.19; c. 10 § 1. 14] c. 29, 6 (— caritatem). ) [*](B(G)RHPV] 1 a+mittet (d er.) B, amittet (e ex i) P quod] quod si BHP; cf. ad p. 198, 3 ab Animae non incipit codicis G pag. 50 (15) paene tota lecta 2 num carebunt] non carebunt H, carebuntne P 3 quaecumque R numeribus BI, nominibus in ras. corr. B* 4 doctrina sapientiae G 5 ocolis (alt. o ex u) sic B3, oculis om. R1, s. I. post solis add.R2 solis om. BG 6 rnatus es\'P3 quid] qui V 7 caelo rerumque] soli I caelorumque (soli add. m. 2) R rerum G, irerilquae V2 natura G 8 et] atque R confitere (alt. e ex i m. 2) R rerum esse omnium P 9 rerum] [re]m G constirtultorem V2 10 induxerit R 11 e\'rgo B 12 agis ei] ei V1, reddis 8.1. V2, in mg. R- reddis eadem yian. 13 prouides[e]t (p)otestatem G 14 enim] enim ut V 15 caenam C, nisi quod pr. a eras. B acceptos F1 16 num] numquid H, recte? uiderere] uidere se H, uidereTe1 PV plures Blpac, corr. B3Pl* uoluntatem GV1, n in p corr. V2 17 uolumtatis G 18 prosus P metem R\', mentem it s. I. R2 19 oculis G ad quid G, adquin (s. I. d eras., t add. m. 3, n exp. tn. 1) P remotis] in remotis R 20 ergo om. H )

quare si quis hominem qui uere sapiat interroget, cuius rei causa natus sit, respondebit intrepidus ac paratus colendi se dei gratia natum, qui nos ideo generauit, ut ei seruiamus.

seruire autem deo nihil aliut est quam bonis operibus tueri et conseruare iustitiam.. sed ille ut homo diuinarum rerum inperitus rem maximam redegit ad minimum duo sola deligendo, quae sibi diceret intuenda.

quodsi natum se esse dixisset, ut mundum intueretur, quamquam omnia conprehenderet ac maiore uteretur sono, tamen non inplesset hominis officium, quia quanto pluris est anima quam corpus, tanto pluris est deus quam mundus, quia mundum deus et fecit et regit.

non ergo mundus oculis, quia utrumque corpus est, sed deus animo contemplandus est, quia deus ut est ipse inmortalis, sic animum esse uoluit sempiternum. dei autem contemplatio est uenerari et colere communem parentem generis humani.

quod si a philosophis afuit proiectique in terram fuerunt diuina ignorando , existimandus est Anaxagoras ad quae uidenda natum esse se dixerit, nec caelum uidisse nec solem.

expedita est igitur hominis ratio, si sapiat: cuius propria est [*](EPITOME 20-202, 2] cfr. c. 29, 4 s. ) [*](B(G)RHPV] 1 in ipsum fac desinit codicis G pag. 50 (15), sequitur pag. 51 (170) ter scripta, cuius in uerss. 1. 13. 14. nonnulla legebantur 2 id est mente P, mente id est mente B, id est mentem mente RH, id est mentemente (up. m. 2) V 4 colendis I adei B\', colendise I * dei B2 5 natum s. l. et in mg. add. V quia P 6 est aliud V rest! B3 8 redigit V deligendo] adfligendo BI, adfingendo in ras. B1, diligendo BP1 (pr. i in e corr. P3) V, diligenda H 9 -si natum se] se natum H O 10 omnia H ad H 11 implerct H 12 quanta o (corr. m. 2) V corpus — deus quam om. P 13 deus fecit H, et deus fecit P et regit i (ii om. H rexit (corr. m. 2) V 15 est (ante quia) om. H est (ante ipse) om. P 16 uoluit esse P esse om. V 17 est om. H 18 ad H proiecitque V 19 est om. B ad quae edd., ea ad quae alii, ad ea quae C, nisi quod ea expunx. V1 20 dixerat H, supra dixerit add. t dixit V1 21 rsÎl B3 )

Summum igitur hominis bonum in sola religione est. nam cetera, etiam quae putantur esse homini propria, in ceteris quoque animalibus reperiuntur.

cum enim suas uoces propriis inter se notis discernunt atque dinoscunt, conloqui uidentur. ridendi quoque ratio apparet in his aliqua, cum demulsis auribus contractoque rictu et oculis in lasciuiam resolutis aut homini adludunt aut suis. quid coniugibus ac fetibus propriis? nonne aliquid amori mutuo et indulgentiae simile inpertiunt?

iam illa quae sibi prospiciunt in futurum et cibos reponunt, habent utique prouidentiam. rationis quoque signa in multis deprehenduntur. nam quando utilia sibi adpetunt, malo cauent, periculum uitant, latibula sibi parant in plures exitus dispatentia, profecto aliquid intellegunt.

potest aliquis negare illis inesse rationem, cum hominem ipsum saepe deludant? nam quibus generandi mellis officium est, cum adsignatas incolunt sedes, castra muniunt, domicilia inenarrabili arte componunt, regi suo seruiunt, nescio an in his sit perfecta prudentia.

[*](EPITOME 3-8] c. 28, 4. 6. c. 10,1. 14] c. 29, 6 (religionem). )[*](AUCTORES 16-19] cf. Verg. Georg. IV 149-221. )[*](EXPILATORES 16-19] Isidor. orig. XII 8,1. )[*](B(G)RUPV] 1 sed addidi, uel ipsa (autem) scribendum uidetur; nam ipsa P, sinc dubio e coniectura iustitia ? quid iustitia nisi om. P quid iustitia om. R, quid est iustitia V hinc fere incepit codicis G pag. 52 (169) ter scripta, in qua nihil agnosci poterat. 2 aliut] aliut est B pareutes H 4 esse homini] hominis H, recte? \'inl B7 6 natis Vsc 7 apparet in mg. V iis R aliquam P 8 demultis Pac (in ras. corr.) Vae, s. I. corr. rutu (c er.) B, rkrtu P resolufris P1 9 quid] quique H ac fetibus] adfectibus Rl, aut affectibus Rx1, aut fetibus H 11 inpertiunt (in ras. ex 2 uel 3 litt. et t s. I. m. 3) B qu╷ae B3 12 et habent B i prouidentiam edd. conI. de ira 7, 10, prudentiam C 13 mu*tis P utili*a* (t et s ut uid. er.) P mala (alt. a ex o) P3*, malo (sic corr. ne. 2) V 14 carent P1, corr. pH uitant (uita in ras. ex auent ? ni. 2) B latibula] quando latibula P pluris V 15 dispatentia] disputant a R1, l reo disputant iam R2, dispatentia (corr. tn. 2) V 16 homines ipsos P 18 inenarribili B1, corr. B2, non narrabili H, inenarrabili* (a er.) V cõlpoQunt B 19 in] non H iis R )

equidem sic arbitror, uniuersis animalibus datam esse rationem, sed mutis tantummodo ad uitam tuendam, homini etiam ad propagandam. et quia in homine ratio ipsa perfecta est, sapientia nominatur, quae in hoc eximium facit hominem, quod soli datum est intellegere diuina.

qua de re Ciceronis uera sententia est: ex tot inquit generibus nullum est animal praeter hominem quod habeat notitiam aliquam dei, ipsisque in hominibus nulla gens est neque tam mansueta neque tam fera, quae non etiamsi ignoret qualem haberi deum deceat, tamen habendum sciat.

ex quo efficitur ut is agnoscat deum, qui unde ortus sit quasi recordetur.

qui ergo philosophi uolunt animos omui metu liberare, tollunt etiam religionem et orbant hominem suo proprio ac singulari bono: quod est a recte uiuendo atque ab omni humanitate diiunctum, quia deus ut cuncta uiuentia subiecit homini, sic ipsum hominem sibi.

nam quid est cur idem ipsi disputent eo dirigendam esse mentem quo uultus erectus est? si enim nobis in caelum spectandum est nihil [*](A UCTORES 5 et quia. - nominatur] cf. Cic. de legg. I 7, 22 quae cum — sapientia. 8] ibid. I 8, 24. 19 idem ipsi] ibid. I 9, 26; de nat. deor. II 56, 140. ) [*](BBHPV] 1 est igitur edd. utrum P 2 siut] sunt HVac (ras. corr.) certe sunt religionis (-is ex -es) P experte*setquidem (i ? er., t ante q renou. m. 3) B experti R, experieutia, in mg. t expertia V 3 et quidem RH animalibus] aliquam animalibus P 4 tantummodo (exp. m. 1 2) P etiam] autem P, om. V 5 prorpalgalldam P3 et owi. V 6 quod om. V1, a. 1. t quod V3 7 post soli s. I. eidem R2 9 aliquam om. H 10 hominibus (h et i add. m. 3) P mansueta C 11 non etiamsi] notitiam si H etrilam ■ si V 12 habere codd. Cic. ex om. P 13 quod P1, d tkl. P3 effigitur P1 (corr. pSt) V ut] illud ut codd. t. Cic. is] si H sit] est H 14 recordetur] retortur V qui (corr. m. 2) V philosophos H omni. V 15 urbane ut uid. BI, ornant (sic) in ras. corr. B3 16 a om. H recto P1, corr. P3 17 diiunctum B, disiunctum cett. quira deus ut1 B3, quatenus (sed atenus in ras. et in tng. i quia deus m. 2) ut V 19 quod V 20 nihil] ad nihil H edd., sed cf. c. 8, 6; c. 16, 1 al. )

itaque aut eo spectandum est aut in terram procumbendum. in terram procumbere ne si uelimus quidem possumus, quorum status rectus est.