Divinarum Institutionum

sed omittamus id quod est ab omnibus semper inrisum: illut satis est ad coarguendum furiosi hominis errorem, quod inter uitia et morbos misericordiam ponit. adimit nobis adfectum quo ratio humanae uitae paene omnis continetur.

cum enim natura hominis inbecillior sit quam ceterorum animalium, quae uel ad perferendam uim temporum uel ad incursiones a suis corporibus arcendas naturalibus munimentis prouidentia caelestis armauit, homini autem quia nihil istorum datum est, accepit pro istis omnibus miserationis adfectum qui plane uocatur humanitas, qua nosmet inuicem tueremur.

nam si homo ad conspectum alterius hominis efferaretur, quod facere uidemus animantes quarum natura soliuaga est, nulla esset hominum societas, nulla urbium condendarum uel cura uel ratio, sic ne uita quidem satis tuta, cum et ceteris animalibus exposita esset inbecillitas hominum et ipsi inter semet ipsos beluarum more saeuirent. non minor in aliis dementia.

quid enim dici [*](EPITOME 9-25] c. 33, 6-8. 25—254,2] c. 34,2 (Anaxagoras). ) [*](BJtSHPVJ 1 an] ac S inquit om. SH in om. S 2 inmergar B 3 illum BP 4 potes codd. recent., Heumannus, potest C 5 es* (t er.) P succurre H 6 supra tuditani add. I dementium R2 7 post sparge a. I. pecuniam R2 diripienda V potes et] potest V eit B2 8 bene om. P 9 paria] propria SH probet Heurnanflus 10 hominibus H 11 coercendum V 12 an (eum) adfectum ? quo* (d er.) P 14 \'uel\' B3 1 cur 15 ruim1 P3 incussiones (corr. m. 2) R, cursiones V 16 arcenda V munumentis V 17 ornauit II quia* (d er.) II accipit H 18 omnibus istis P a*fectum (d er.) P phane V 19 quia V; quo nolui nosmet] nosmet ipsos BR tuemur B ad conspectu B 20 aufferretur B uide I tur B, uideamus V 21 quorum V 22 condidarum sic V sta1 B* 23 et cum B et om. V 24 ipsi** B, si H semet P3, 25 alias B7 )

Xenophanes dicentibus mathematicis orbem lunae duodeuiginti partibus maiorem esse quam terram stultissime credidit et quod huic leuitati fuit consentaneum, dixit intra concauum lunae sinum esse aliam terram et ibi aliut genus hominum simili modo uiuere, quo nos in hac terra uiuimus.

habent igitur illi lnnatici homines alteram lunam, quae illis nocturnum lumen exhibeat sicut haec exhibet nobis, et fortasse noster hic orbis alterius inferioris terrae luna sit.

fuisse Seneca inter Stoicos ait qui deliberaret, utrumne soli quoque suos populos daret: inepte scilicet, qui dubitauerit. quid enim perderet, si dedisset? sed credo calor deterrebat, ne tantam multitudinem periculo committeret, ne si aestu nimio perissent, ipsius culpa euenisse tanta calamitas diceretur. S

Quid? illi qui esse contrarios uestigiis nostris antipodas putant num aliquid locuntur ? aut est quisquam tam ineptus qui credat esse homines quorum uestigia sint superiora quam capita? aut ibi quae aput nos iacent, inuersa pendere, fruges et arbores deorsum uersus crescere, pluuias et niues et grandines sursum uersus cadere in terram P et miratur aliquis [*](EPITOME 4-12] c. 34,1. c. 24] c. 34, 2. ) [*](AUCTORES § 12] Cic. Acad. II 26, 82 et 39, 123; cf. Dielsium, doxogr. graec. p. 121 adn. 1. 12] frg. 22. ) [*](EXPLLATORES c. 24] cf. Augustin. de ciu. dei XVI 9; Isidor. orig. IX 2, 133. ) [*]( ill. BRSHPVJ 6 laeuitati B 7 dixit contra cauum V 8 ibi] ibi esse H humanum P 10 exhibewt B3 rsicut haec exhibet1 Bs 12 lune P1, corr. P3 seneca* (m er.) B histoicos B, istoicos H deliberare V 13 quodque H inepte (i ex e m. 3) P 14 qui] quord1 ps perderet (t in ras. ex 2 uel 3 litt. m. 2) S diedisset Y 15 ne* (c er.) S, nec V 16 ne ex ni P3 ne si] nisi H perisset P culpae uenisse RY uenisse Bl (corr. B1) P 19 aliquod P1, corr. P3 loquntur B, loquuntur SPV 21 ubi RH 22 deorsus P et niues om. P grandines S, grandinem cett. 23 ruersus1 P3 caedere V )

nam semper eodem modo falluntur. cum enim falsum aliquid in principio sumpserint ueri similitudine inducti, necesse est eos in ea quae consecuntur incurrere. sic incidunt in multa ridicula, quia necesse est falsa esse quae rebus falsis congruunt.

cum autem primis habuerint fidem, qualia sint ea quae secuntur non circumspiciunt, sed defendunt omni modo, cum debeant prima illa utrumne uera sint an falsa ex consequentibus iudicare. quae igitur illos ad antipodas ratio perduxit?

uidebant siderum cursus in occasum meantium, solem atque lunam in eandem partem semper occidere et oriri semper ab eadem.

cum autem non perspicerent quae machinatio cursus eorum temperaret nec quomodo ab occasu ad orientem remearent, caelum autem ipsum in omnes partes putarent esse deuexum, quod sic uideri propter inmensam latitudinem necesse est, existimauerunt rotundum esse mundum sicut pilam et ex motu siderum opinati sunt caelum uolui; sic astra solemque, cum occiderint, uolubilitate ipsa mundi ad ortum referri.

itaque et aereos orbes fabricati sunt quasi ad figuram mundi eosque caelarunt portentosis quibusdam simulacris, quae astra esse dicerent.

hanc igitur caeli rotunditatem illut sequebatur, ut terra in [*](BBSHPVJ 1 septos ex septem sic B* miraII B 2 et maria et urbes B 3 quodque H nam/f (n ex ett ttel eti m. 3, 8. l. eras. en, quod add. m. 2) B 4 senserint P, sumpserunt V 5 necesse est eos om. P eos in ea — quia necesse est om. H 6 consequuntur BSP inentaa currunt (corr. m. 3) P, currere Y 8 quilia V sunt HP sequuntur SP 9 cum] tamquam B 10 sequentibus V 11 rad anttyodas Ps 13 eodem P 14 quae] nec quae B 15 ob occasu P occasti (~ er.) H remaneant (corr. m. 2) V 16 in omnes] ∗om∗nes (Ti et i er.) in (— et — m. 3) B, in omnis RXV, homini ex H, in omnes fere P parte H 17 aestimauerunt H 18 rutundum B sic paene omnibus, Vsic nonnullis, rotundum B, sed 0 ex u, sic omnibHS locis insequentibus, paucis SPl, sed corr. P3 motu] modo P 19 fcitf B3, sicut R, et sic Heumarmus cum om. H occidere et BH 20 ex uolubilitate SH aeris Bx, corr. B2, aere et H 21 orbis HP fabrica V ad] et S \'mundi1 B3 celarunt B, caelanerunt P 22 portentos in (e s. I. m. 2) B, portentos his H )

si autem rotunda etiam terra esset, necesse esse ut in omnes caeli partes eandem faciem gerat, id est montes erigat, campos (ex)tendat, maria consternat. quod si esset, etiam sequebatur illut extremum, ut nulla sit pars terrae quae non ab hominibus ceterisque animalibus incolatur. sic pendulos istos antipodas caeli rotunditas adinuenit.

quodsi quaeras ab iis qui haec portenta defendunt, quomodo ergo non cadant omnia in inferiorem illam caeli partem, hanc respondent rerum esse naturam, ut pondera in medium ferantur et ad medium conexa sint omnia, sicut radios uidemus in rota, quae autem lenia sunt, ut nebula fumus ignis, a medio differantur, ut caelum petant.

quid dicam de his nescio, qui cum semel aberrauerint, constanter in stultitia perseuerant et uanis uana defendunt, nisi quod eos interdum puto aut ioci causa philosophari aut prudentes et scios mendacia defendenda suscipere, quasi ut ingenia sua in malis rebus exerceant uel ostendant.

at ego multis argumentis probare possem nullo modo fieri posse ut caelum terra sit inferius, nisi et liber iam concludendus esset et adhuc aliqua restarent quae magis sint praesenti operi necessaria. et quoniam singulorum errores percurrere non est unius libri opus, satis [*](BRSHPVj 1 sinu eius] siue ius* (s er.) Y conclusa S quid H esse Heumannmi secutus addidi 2 enim — rotundo om. V posse Thilo, posset C ut om. B 3 esse B tenetur P, tenere teneretur V si — terra] si etiam rotunda terra H 4 esse] est Bl (corr. Bs) P, esset H \'in\' B3, ad II omnis RXV, omnes (sed s add. m. 3) P 5 eadem H gerant B extendat scripsi conl. p. 114, 15, tendat C 6 si] si ita R iam BV 9 adinuenitur Viis R, his cett. portenta F1 10 ergo bo om. P cadunt SHV 11 respondont hanc SII respondeant (a del., sic corr. m. 3) P 12 ferantur et ad medium om. Bl (in inf. mg. add. B3) P sint (i ras. ex u) P sicut om. S 13 rota B laeuia B ut om. BH tdef 14 diffenintur B, differantur (corr. m. 2) R, deferantur P 15 aberrauer S 16 stultitiam H uanis om. H 18 inscios B, socios H defenidendaj B7 19 at ego] adeo BI, corr. BS, at ergo S, ego H 20 possum B, possim H 21 nisi] ni II et] ut (sed del. m. 3) et P libellriam Bl, liberji*iam B7 claudendus S 22 sunt SP opere B, operis H 23 pencurrerej H7 unius om. P )