Divinarum Institutionum

sed concedamus timiditati, quae in sapiente esse non debet: quid ergo ipse in eodem uersaris errore? uideo te terrena et manu facta uenerari: uana esse intellegis et tamen eadem facis quae faciunt ii quos ipse stultissimos confiteris.

quid igitur profuit uidisse te ueritatem, quam nec defensurus esses nec secuturus? sed libenter errant etiam ii qui errare se sentiunt: quanto magis uulgus indoctum, quod pompis inanibus gaudet animisque puerilibus spectat omnia, oblectatur friuolis et specie simulacrorum capitur nec ponderare secum unam quamque rem potest, ut intellegat nihil colendum esse quod oculis mortalibus cernitur, quia mortale sit necesse est!

nec mirandum est si deum non uideat, cum ipsi ne hominem quidem uideant quem uidere se credunt. hoc enim quod oculis subiectum est non homo, sed hominis receptaculum est: cuius qualitas et figura non ex liniamentis uasculi quo continetur, sed ex factis ac moribus peruidetur.

qui [*](BRSHPV] 1 qui⌊n⌋ V2 si om. V 2 re* (s er.) B ubi] ut S 3 ue∗∗rendum (ne ? er.) P supra te add. tibi R2 bona causa 8 bono P1, corr. P2 4 alias P1, mal*as P2 5 defendisti* (s er.) H sed] et H C ad V 8 ⌈ob⌉ B morerere R, morte morereris B, morereris SH, morere⌈re⌉ P, morere V 9 laudes (e ex i) P2 10 tua* (m er.) B dispositione BH 11 sapientes H, sapient⌊ae⌋ sic V 12 errorem (exp. m. 2) R 13 te om. H uenerari] adorare uenerari H 14 ii RI, hii B, hi R2SHPV 16 sed] si B ii R1, hii BPV, hi R2SH 17 errare se] t\\rrari RV 18 expectat B 19 fribolis BRIH, friuulis V 21 quod] quia quod R quia om. R 22 est codd. recent. et eM., esse C uideant H, fort. recte 23 ipsi i. e. idem, cf. Sittelium, die lok. Verschied. d. lat. Spr. pay. 115 quem] quo P1, corr. P2, quam V1 credunt Y, credant cett. 25 liniamentis C uasculh (s er.) P 26 facta R ac] ex R, et P)

quos homines idem ille philosophus ac poeta grauiter accusat tamquam humiles et abiectos, qui contra naturae suae rationem ad ueneranda se terrena prosternant. ait enim:

1. et faciunt animos humiles formidine diuum
2. depressosque premunt ad terram.

denique alio loco religiones et cultus deorum inane esse officium confitetur:

1. nec pietas ulla est uelatum saepe uideri
2. uertere se ad lapidem atque omnis accedere ad aras
3. et procumbere humi prostratum et pandere palmas
4. ante deum delubra nec aras sanguine multo
5. spargere quadrupedum nec uotis nectere uota.

inpugnatae sunt ergo a prudentioribus falsae religiones, quia sentiebant esse falsas, sed non est inducta uera, quia qualis aut ubi esset ignorabant.

itaque sic habuerunt tamquam nulla esset omnino, quia ueram non poterant inuenire, et eo modo inciderunt in errorem multo maiorem [*](EPITOME 4-9] c. 20, 4. ) [*](AUCTORES 8 s.] Lucr. VI 52 s. 13 ss.] V 1198 ss. ) [*](BRSHPV] 2 corporibus H dediderant HI 4 corporis H illo om. SH 5 ac] et S 6 ratione S 7 prosternunt SH, ait enim] \'ut\' ait B2 10 aliut - non curent eicit Volkmannus, obseruat. misc. 1872, pag. 14 dicere S utique nichil S 13 est uelatum] est uulgatmn BR; uelatumst codd. Lucr. 14 uertere se ut uid. in uerteris corr. m. 2, tunc restituit eadem man. R, ueteres se S, ue⌈r⌉tere se P; uertier codd. Lucr. lapides SH omnes BHP 15 et] nec codd. Lucr. prostratu S 16 delubra deum B neque B 17 quadru, om. pedum, sed spat. relict. S necte∗re (r er.) R 18 sic assa ( ⌣ P2V2) PV sublimes (e ex i) B 19 aduocari S praemi∗ (i er.) B 22 qaales P1, corr. P2 23 potuerant H 24 eodem P )

nam isti fragilium cultores quamuis sint inepti, quia caelestia constituunt in rebus corruptibilibus atque terrenis, aliquid tamen sapientiae retinent et habere ueniam possunt, qui summum hominis officium etsi non re ipsa, tamen proposito tenent, siquidem hominum atque mutorum uel solum uel certe maximum in religione discrimen est.

hi uero quanto fuerunt sapientiores, quod intellexerunt falsae religionis errorem, tanto sunt facti stultiores, quod esse aliquam ueram non putauerunt.

itaque quoniam facilius cst de alienis iudicare quam de suis, dum aliorum praecipitium uident, non prospexerunt quid ante pedes suos esset.

in utraque igitur parte et summa stultitia inuenitur et odor quidam sapientiae, ut possis dubitare quos dicas potissimum stultiores, illosne qui falsam religionem suscipiunt an eos qui nullam.

sed ut dixi uenia coucedi potest inperitis et qui se sapientes non esse fateantur: iis uero non potest, qui sapientiam professi stultitiam potius exhibent.

non sum equidem tam iniquus, ut eos putem diuinare debuisse ut ueritatem per se ipsos inuenirent, quod ego fieri non posse confitear, sed hoc ab iis exigo quod ratione ipsa praestare potuerunt.

facerent enim prudentius, si et intellegerent esse aliquam ueram religionem et falsis inpugnatis aperte pronuntiarent eam quae uera esset ab hominibus non teneri. sed mouerit eos fortasse illut, quod si qua esset uera religio, exereret se ac uindicaret nec pateretur esse aliut quicquam.

uidere enim nullo modo poterant quare aut a quo et quemadmodum religio [*](BRSHPV] 1 fragili P1, carr. P2? 2 quam\'uis\' p2 enepti P1, corr. P2, sic saepius qui BSH cormptilibus R 3 aliquit. B, sic saepe tamell] tamen se habere P 4 quia coni. 1\'hilo 5 res S atque expunx. m. post. R 7 hii P 8 religiones P1, corr. P2 errore S facti (c ex alia litt., i in ras. ex o) B 9 putauerunt s. l. ex potuerunt V quoniam] quia SH 11 prospe\'xe\'runt P2 suos pedes R 15 illperitis (s add. m. 2) P et om. H 16 sapielltis V fatelltur H iis R\', liis BRISHV, *iis (h er.) P 18 illiqus B, iniquis (-qs) S putes S diuinari (i final. ex e) B debuisse1 potuisse edd. W se om. H confiteor SH 20 iis RI, his R2 cum cett. 21 et om. H 22 ueram om. B religionem add. Aldinac pronuntiarunt S 2:3 esset] esset et P 24 quod om. RH esse P1, corr. P2 25 aduindicaret (om. ac) H uideri H 26 poterat H et] aut B)

mperiti et iusipieutes falsas reiigioucs pro ueris habent, quia neque ueram sciunt neque falsam intellegunt, prudentiores autem quia ueram nesciunt, aut in his quas falsas esse intellegunt perseuerant, ut aliquid tenere uideantur, aut omnino nihil colunt, ne incidant in errorem, cum id ipsum maximi sit erroris, uitam pecudum sub figura hominis imitari.

falsum uero intellegere est quidem sapientiae, sed humanae, ultra hunc gradum procedi ab homine non potest, itaque multi philosophorum religiones ut docui sustulerunt: uerum autem scire diuinae sapientiae est; homo autem per se ipsum peruenire ad hanc scientiam non potest, nisi doceatur a deo.

ita philosophi quod summum fuit humauae sapicntiae adsecuti sunt, ut intellegerent quid non sit: illud adsequi nequiuerunt, ut dicerent quid sit. nota Ciceronis uox est: utinam tam facile uera inuenire possem quam falsa conuincere.

quod quia uires humanae condicioiiis excedit, eius officii facultas nobis adtributa est, quibus tradidit deus scientiam ueritatis. cui explicandae quattuor posteriores libri seruient: nunc interim falsa ut coepimus detegamus.