Divinarum Institutionum

dei autem m aeternum umentis uiuum et sensibile debet esse simulacrum. quod si a similitudine id nomen accepit, qui possunt ista simulacra deo similia iudicari quae nec sentiunt nec mouentur? itaque simulacrum dei non illut est quod, digitis hominis ex lapide aut aere aliaue materia fabricatur, sed ipse homo, quoniam et sentit et mouetur et multas magnasque actiones habet.

nec intellegunt homines ineptissimi quod, si sentire simulacra et moueri possent, ultro adoratura hominem fuissent a quo sunt expolita: quae [*](B(G)RSHPV] 1 audientibus BG 2 uisi S quemadmodum om. S 6 contemplatur R 7 saepe SH nt edd., et C absentis (s in ras. ex a ?) P 8 contemplandam imaginem BO 9 eaqua[e] 0, eaqn*e (a er.)P 10 ue*lit (1 er.) B, uellit 0 11 at (ad Н) superuacua SH in futum cum pre[s] desinit codicis 0 pag. 14 (7), sequitur pag. 15 (65) paene tota lecta incipiens a [Presto] (sic) 12 autem] est S nomen SHP ac] a V 13 nusquam S superuacua] imago superuacua H 14 om∗nis (i er.) P, omnes H uana] uacua V 15 in om. P 17 omnes H uiuens H, uinentes P1, corr. P2 18 ad similitudine S 19 qui] quomodo OH 21 est illud P aere] ex aero H 22 fabrica*tur (n er.) R ante et mouetur hoc et mouet Rl, del. R2 23 rationes BG habeat G, habent H nee] hec S 24 quod si] non recte explicat locum Wichertus, lat. Stillehre pay. 404 sentire simulacra] simulacra deorum sentirent BG 25 adoratur⌈a⌉ B2 hominum B1, corr. B2 expoli∗ta (a? er.) P )

homo igitur illorum quasi parens putandus est, per cuius manus nata sunt, per quem figuram speciem pulchritudinem habere coeperunt, et ideo melior qui fecit quam illa quae facta sunt.

et tamen factorem ipsum nemo suspicit aut ueretur: quae fecit timent, tamquam possit plus esse in opere quam in opifice.

recte igitur Seneca in libris moralibus simulacra inquit deorum uenerantur, illis supplicant genu posito, illa adorant, illis per totum adsident diem aut adstant, illis stipem iaciunt, uictimas caedunt: et cum haec tanto opere suspiciant, fabros qui illa fecere contemnunt.

quid inter se tam contrarium quam statuarium despicere, statuam adorare et eum ne in conuictum quidem admittere qui tibi deos faciat? quam ergo uim, quam potestatem habere possunt, cum ipse qui fecit illa non habeat? sed ne haec quidem dare iis potuit quae habebat, uidere audire loqui moueri.

quisquamne igitur tam ineptus est, ut putet aliquid esse in simulacro dei, in quo ne hominis quidem quicquam est praeter umbram ? sed haec nemo considerat: infecti sunt enim persuasione (uana) ac mentes eorum penitus sucum stultitiae perbiberunt.

adorant ergo insensibilia qui sentiunt, [*](EPITOME 22-102,2] c. 20, 15. ) [*](AUCTORES 8] frg. 120. ) [*](В(G)RSHPV] 1 aformis Rt ae rudis] incrudis R 3 putaudus] habendus R, putendus V manu B1G, manu B3 6 factorum H nemo V2 suscipiat V ueneratur BG fecit] fecit autem B, facit antem G, facit H in facit autem desinit codicis G pag. 15 (65), sequitur pay. 16 (66), in qua nihil legi poterat timet RHP 7 possht (n er.) B in (ante opifice) om. B 8 igitur] enim H 9 posito (a minus cert., add. m. 2) B 10 aut om. V ⌈ad⌉stant B3 11 et cum - contemnunt in mg. H tantopere BSPV suscipiant RP, sustpicLant V2 13 ⌈quam statuarium⌉ P2 dispicere B statutus S\', statuta S2 17 iis Rt, his BR2V, is SH, diis P 18 tam** (en er.) B 19 sumulacro P nec P homines Bt, corr. B2 quicquam quidem P 21 uana addidi (cf. I 11,39), uel simile (inepta V 1,8; cf. II 1, 1) excidit sucum codd. recent., cum y Antonio Augustino (ap. Thomasium) edd., fucum U, nisi quod focum (corr. m.2) P 22 peruiderunt B)

iuuat igitur uelut in aliqua sublimi specula constitutum, unde uniuersi exaudire possint, Persianum illud proclamare :

1. o curuae in terris animae et caelestium inanes
!

ille uobis sublimem uultum dedit, uos in terram curuamini, uos altas mentes et ad parentem suum cum corporibus suis erectas ad inferiora deprimitis tamquam uos paeniteat non quadrupedes esse natos.

tas non est caeleste animal cum terrenis in terramque uergentibus coaequari. quid uos beneficiis caelestibus orbatis pronique in humum uestra sponte procumbitis? humi enim miseri uolutamini, cum deorsum quaeritis quod in sublimi quaerere debuistis.

nam ista mortalium digitorum ludicra et fragilia figmenta ex quolibet materiae genere formata quid aliut sunt nisi terra ex qua nata sunt?

quid ergo rebus inferioribus subiacetis? quid capitibus uestris terram superponitis? cum enim uos terrae submittitis humilioresque facitis, ipsi uos ultro ad inferos mergitis ad mortemque damnatis, quia nihil est inferius et humilius terra nisi mors et inferi.

quae si effugere [*](AUCTOliES 5] II 61. § 19 ss.] cf. Cyprian, ad Demetr. c. 16. ) [*](BRSIIPV] 1 ante iuratiouabilia er. iuratiouabili P iurationalia R, in∗rationalia (0 er.) V exanimata (ta s. I. R1) BR, exa⌊nim⌋a V2 2 a] e H caelo] dõ P iubat H ueluti P sublimis S spectacula (exp. m. 3) B 3 uuiuersi] uel uuiuersi SH possunt H illu S 5 o curas hominum o (0 om. S) quantum est iu rebus iuaue (Pers. 1, 1) SP, sequitur in S uersus qui supra est 2, 61, omissus in P terris B cum codd. Persii, terras cett. ti potius om. P a⌈d⌉ B1 exspectaculum Y uox V1 7 post uobis er. ille P sublimes B, subliiu S, sublimen V sublime (~ m. 2) dedit uos I uultum (uos in ras. m. 2, uultum add. m. 2) P uultus B 8 curuamin⌈i⌉ R2 alta S 9 suis V, om. cett. et edd., sed cf. Epit. 05, 3 corporis sui depraemitis P 10 paeniteat (pen- S) uos quadmpedes non SH quadripedes Vac 14 quos ut uid. Bx, in ras. corr. B-f 15 digitoruiu om. P ludricra P 10 ex] et P ialiud Suut, V7 17 \'ex\' P2 18 subicitis R 19 enim] ergo V terra Pcorr. P1 humilioresque facitis om. P 20 alt. ad orH. P mortemque (exp.m.2)P 21 \'et\' P2 humili⌈u⌉s S2)

contemnere autem et calcare terram nihil aliut est quam simulacra non adorare, quia de terra ficta sunt, item diuitias non concupiscere, uoluptates corporis spernere, quia opes et corpus ipsum cuius hospitio utimur terra est. uiuum colite, ut uiuatis: moriatur enim necesse est qui se suamque animam mortuis adiudicauit.

Sed quid prodest ad uulgus et ad homines inperitos hoc modo contionari, cum uideamus etiam doctos ac prudentes uiros, cum religionum intellegant uanitatem, nihilo minus tamen in iis ipsis quae damnant colendis nescio qua prauitate perstare? intellegebat Cicero falsa esse quae homines adorarent.

nam cum multa dixisset quae ad euersionem religionum ualerent, ait tamen non esse illa uulgo disputanda, ne susceptas publice religiones disputatio talis extinguat.

quid eo facias, qui cum errare se sentiat, ultro ipse in lapides inpingat, ut populus omnis offendat, ipsi sibi oculos eruat, ut omnes caeci sint? qui nec de aliis bene mereatur quos patitur errare nec de se ipso qui alienis accedit erroribus nec utitur tandem sapientiae suae bono, ut factis impleat quod mente percepit, sed prudens et sciens pedem laqueo inserit, ut simul cum ceteris quos liberare ut prudentior debuit et ipse capiatur. [*](AUCTORES 15] de nat. deor. frg. 1. ) [*](BRSHPV] 1 uellitis HV1 contemneritis SI 2 statum H quo V, ut cett., cf. VII 14,6 3 possitis BP 4 caluare 8 5 quia] quae H facta H uoluptatem H, uuluptatis P1, corr. P2, uoluutates V 6 ⌈ipsum⌉ P2 8 adiudicabit B, adiudicauerit R 9 prodeest B 11 nihil∗ominus (11 er.) P, nihil homin\' (n\' add. m.2) V tamen om. B 12 iis R1, om. B, uis R2SHPV prauitare ut uid. B\', in ras. corr. B2 prestare V 13 intellegant V false R1, falsa* (s er.) H 14 dixissent (exp. m.2) P a diuersionem P1 (corr. P2) V uersiouem S, ⌈e⌉uersionem H 15 suscepta. S 16 public*e (a er.) B ei in ras. ex eo B3, de (a. l. m. 2) eo 1ł edd. 17 factas P se (ante seutiat) a. 1. B3 ipse] se ipse codd. recent. et edd. 19 mercatur R1 20 ue S alienis] de alienis H accedit (exp. m. 3) B, acceudit H 21 sapientia P1, carr. P2 22 prudentes P1, corr. m. 1 et 2 23 prudentior∗ H et om. P )

quin potius si quid tibi, Cicero, uirtutis est, experire populum sapientem. digna res est ubi omnes eloquentiae tuae exersas non enim uerendum est ne te in tam bona causa deciciatdeficiat oratio, qui saepe etiam malas copiose ac fortiter decendistidefendisti.

sed nimirum Socratis carcerem times ideoque pattoruiumpatrocinium ueritatis suscipere non audes. at mortem ut saprettssapiens contemnere debuisti, et erat multo pulchrius ut ob benedicta potius quam ob maledicta morerere, nec plus tibi laudis Philippicae adferre potuerunt quam discussus error geueris humani et mentes hominum ad sanitatem tua disputatione reuocatae.