Divinarum Institutionum

quodsi in uno corpore tantarum rerum gubernationem mens una possidet et uniuersis simul intenta est, cur aliquis existimet mundum non posse ab uno regi, a pluribus posse? quod quia intellegunt isti adsertores deorum, ita eos praeesse singulis rebus ac partibus dicunt, ut tamen unus sit rector eximius.

iam ergo ceteri non dii erunt, sed satellites ac ministri, quos ille unus maximus ac potens omnium iis officiis praefecerit, ut ipsi eius imperio ac nutibus seruiant. si uniuersi pares non sunt, non igitur dii omnes sunt: nec enim potest hoc idem esse quod seruit et quod dominatur.

nam si deus nomen est summae potestatis, incorruptibilis esse debet, perfectus inpassibilis nulli rei subiectus. ergo dii non sunt quos parere um maximo deo necessitas cogit.

sed quia non frustra falluntur qui hoc ita putant, causam huius erroris paulo post aperiemus. nunc unitatem diuinae potestatis testimoniis conprobemus.

Prophetae, qui fuerunt admodum multi, unum deum praedicant, unum locuntur, quippe qui unius dei spiritu pleni quae futura essent pari et consona uoce praedixerint.

at enim ueritatis expertes non putant his esse credendum: illas enim [*](18 paulo post] c. 8, 8 ss. EPJTOME 14-16] c. 3, 1. 21-23] c. 3,2 (- praedicatoribus). ) [*](BRSMpPV] 1 (m)ulti B effectus M 2 c(up)iditatem B u(el> (post metum) B admi⌜se⌝rationem B3, administrationem PV 3 onvnibus1 P, om V mente(s) B ⌜p⌝utarentur (a ex e) P, utarentur V 4 pr(o)fecto B ipsa P\' (~ add. P2) V 5 uidebitur B tantum M 6 gnbernatione M possideat M simul edd., semel C 7 est om. R 8 quod — isti a- conglutinatione fissurae periit R 9 〈prae〉esse B 10 eetera) B dii non P 11 un(us) B ac ante potcns] et R omn ium R 12 iis scr., his BSMPV, hiis R ut edd., et C edd. a cn utibus B seruient B edd., seruiunt S 13 nec] sed PV 14 q(uod) B seniit R1 15 dns M 18 qui] quia M reputant M 19 aperi⌜e⌝mus B3 21 quia B 22 loquntur (q ex c) B3 uniu(s) B 23 praedixerunt BS)

atquin inpleta esse inplerique cottidie illorum uaticinia uidemus et in unam sententiam congruens diuinatio docet non fuisse furiosos. quis enim mentis emotae non modo futura praecinere, sed etiam cohaerentia loqui possit?

num ergo fallaces erant qui talia loquebantur? quid ab his tam longe alienum quam ratio fallendi, cum ceteros ab omni fraude cohiberent? idcirco enim a deo mittebantur, ut et praecones essent maiestatis eius et correctores prauitatis humanae.

praeterea uoluntas fingendi ac mentiendi eorum est qui opes adpetunt, qui lucra desiderant: quae res procul ab illis sanctis uiris afuit.

ita enim delegato sibi officio functi sunt, ut derelictis omnibus ad tutelam uitae necessariis non modo in futurum, sed ne in diem quidem laborarent contenti extemporali cibo quem deus subministrasset. et hi non modo quaestum nullum habuerunt, sed etiam cruciatus atque mortem.

amara sunt enim uitiosis ac male uiuentibus praecepta iustitiae. itaque ii quorum peccata et arguebantur et prohibebantur excruciatos eos acerbissime necauerunt. ergo a quibus afuit studium lucri, afuit etiam uoluntas et causa fallendi.

quid quod aliqui eorum prmcipes aut etiam reges fuerunt, in quos cadere non potest suspicio cupiditatis ac fraudis, [*](BRSMpPV] 1 uoces fuisse SM 3 adquin B et sic fere ubique, atquin R, atqui S et sic fere ubique, at*quin ex antquin P; in RMHPV plerumque atquin, raro adquin uel atqui in plerisque BM co∗tidie (t er.) B et sic saepissime, cottidie B, sed plerumque cotidie cum cett. * ci uitinia (a s. I. m. 2, ci m. 1) P, u⌞a⌟ticinia V1 4 congruens om. S furiosos fuisse R 5 semotae (s s. 1. R2) RSM G posset (e ex i) R2 ert (i. e. erunt) M 7 qui talia loquebantur om. BRSM \'his R2 8 ceteris RlVac, ceteros (0 ex alia litt. m. 2) S 10 humanam VI 11 petunt M 12 ad illis V ⌞ab⌟fuit S2, fuit PV 13 sibi1 P2 14 non B \\indi)em B 15 temporali M 16 et om. PV hii R, hi qui M nou ulla (inter n et u uidet. n euanuisse; II euanid. restituit m. 3) B, ullum M 17 mortem amaram. M s:unte)nim B 18 ii edd., hii BRJf, hi SP V et om. M 19 aceruissime BacPac V uegauerunt PacV 20 (ante studium) affuit (pr. f in eras. d) R, a,b:fuit 82, fuit l\'V affuit R, ⌞ab⌟fuit S7 re 22 adere (s. I. m. 2) R, in mg. t cadere m. al. antiqua posset M suspitio MPac(corr. Plt) )

Sed omittamus sane testimonia prophetarum, ne minus idonea probatio uideatur esse de his quibus omnino non creditur.

ueniamus ad auctores et eos ipsos ad ueri probationem testes citemus, quibus contra nos uti solent, poetas dico ac philosophos. ex his unum deum probemus necesse est, non quod illi habuerint cognitam ueritatem, sed quod ueritatis ipsius tanta uis est, ut nemo possit esse tam caecus, quin uideat ingerentem se oculis diuinam claritatem.

poetae igitur quamuis deos carminibus ornauerint et eorum res gestas amplificauerint summis laudibus, saepissime tamen confitentur spiritu uel mente una contineri regique omnia.

Orpheus, qui est uetustissimus poetarum et aequalis ipsorum deorum, siquidem traditur inter Argonautas cum Tyndaridis et Hercule nauigasse, deum uerum et magnum πρωτόγονον appellat, quod ante ipsum nihil sit genitum, sed ab ipso sint cuncta generata. eundem etiam Φάνητα nominat, quod cum adhuc nihil esset, primus ex infinito apparuerit et extiterit.

cuius onginem atque naturam [*](EPITOME 3 omittamus-propbetarum] cf. ad p. 11,21. 5-13] c. 3, 2. 13-14, 10. 15 sq.] c. 3, 3. ) [*](AUCTORES 13-14, 7] frg. 57 et 75 Abel (cf. Orphica ed. Herm. p. 465; Lobeckii Aglaopbam. I 480. 496). ) [*](BRSMpPV] 1 ad praeconium M eadem qua] eodam modo quo M, eademq⌜ua⌝ P2, eademq. V diuinationem M 3 ommittemus M m\'inus B2 4 de quibus his B1 PV edd. (sed cf. p. 11, 24), ante his add. ab B1; malim iis 5 auctorem M probationem ueri PV 8 quo PV edd., sed cf. IV 7, 8; Epit. 37, 5 habuerunt BMP 9 qui non BSM 10 diuinitate Sx, diuinitatis S2 quam*uis (q er.) P 11 ornauef S t re⌜s⌝V2 amplificauerun* (t m. 2?) S 13 regiq; (q; m. 2) S post omnia 6 fere litt. eras., S et M 15 tyndaridis (alt. d in ras. ex n et s in ras. m. 2) B, tyndaiis PV 16 ΠΡΩΤΓΟΝΩΝ B1, corr. B3, ΙΙΡΩ- TOTONON (alt. T in ras. V) MV, UPOTOTONON M post graecum primogenitum BP, idem ante SM, primigeuitum in mg. V1 appellat om. S, in ras. M post nihil eras. eẽt M 17 generatum B 18 ΦΑΝЄTA BS, ΦΑΝ⌞H⌟TA P, phaneta M post graecum prima apparitio P, ante quod est illuminatorem S quodj quoniam M ex infinito] nihil finito PV rinifinito B3 19 et om. M )

1. πρωτόγονος Φαέθων περιμήϰεος ἠέρος υἱός
.

aliut enim amplius quod diceret non habebat. hunc ait esse omnium deorum parentem, quorum causa caelum condiderit liberisque prospexerit, ut haberent habitaculum sedemque communem:

1. ἔϰτισεν ἀθανάτοις δόμον άϕθιτον
.

non poterat enim dicere Iouem esse principem rerum, qui erat Saturno genitus, neque ipsum Saturnum, qui caelo natus ferebatur; caelum autem tamquam deum primum constituere non audebat, quod uidebat elementum esse mundi, quod ipsum eguerit auctore. haec eum ratio perduxit ad deum illum primogenitum, cui adsignat et tribuit principatum.

Homerus nihil nobis dare potuit quod pertineat ad ueritatem: qui humana potius quam diuina conscripsit. potuit Hesiodus, qui deorum generationem unius libri opere conplexus est: sed tamen nihil dedit non a deo conditore sumens exordium, sed a chao, quod est rudis inordinataeque materiae confusa congeries, cum explanare ante debuerit chaos ipsum unde quando quomodo esse aut constare coepisset.