Divinarum Institutionum

Sit ergo nostri operis exordium quaestio illa consequens ac secunda, utrum potestate unius dei mundus regatur anne multorum. nemo, qui quidem sapiat rationemque secum putet, non unum esse intellegat, qui et condiderit omnia et eadem qua condidit uirtute moderetur.

quid enim multis opus est ad mundi regimen sustinendum? nisi forte arbitrabimur, si plures sint, minus habere singulos neruorum atque uirium: [*](EPITOME 3—9] c. 1, 3 s. c. 3] c. 2. 17-19] c. 2, 1. 19-8, 5] c. 2, 3 sq. ) [*](BESMpPVJ 1 (prauasen)tientium B praue S, praue M sentri\'entium PV7 2 adque B, sic fere ubique, raro in cett. codd. disscntientium M 3 tam (ante feris) om. P qui R, qui non M, quia Par (a er.) V 5 supra aliquam add. s. prouidentiam RW 6 mo(tudis)positione B motus PV constantiae M 7 ⌜fieri⌝ B3 quin om. PV 8 constat] constat nisi M consiliu V1, in ras. corr. V3 9 itaque S 10 quaml〈ib〉et B, quamlicet PV mu(ltum) B agita\'ta\' F2 11 〈res〉 B tollenti(bus) B 13 <ho)c B 14 nos om. S amittamus (pr. a ex o) S2 hanc in presenti M qu(es)tionem B 15 disser ri B 16 post dissoratur uerba utrum-regatur ex c. 3, 1, ubi tamen non desunt, S 19 quidem qui B qui postea add. S1, om. MPV quidem (i ex e m. 2) R, qui dm M 20 un(um) B co<ndi)derit B, condidit M 21 quae M 〈uirtute〉mod〈eret〉ur B (multisopusest) B 22 mun(dircgimensustinen)dum B arbitramur P )

quod quidem faciunt ii qui esse multos uolunt, quia necesse est inbecillos esse, siquidem singuli sine auxilio reliquorum tantae molis gubernaculum sustinere non possunt. deus autem, qui est aeterna mens, ex omni utique parte perfectae consummataeque uirtutis est:

quod si uerum est, unus sit necesse est. potestas enim uel uirtus absoluta retinet suam propriam firmitatem. id autem solidum existimandum est, cui nihil decedere, id perfectum, cui nihil possit accedere.

quis dubitet potentissimum esse regem qui totius orbis habeat imperium? neque inmerito. cum illius sint Quae ubique sunt omnia cum ad eum solum omnes undique copiae congerantur.

at si plures partiantur orbem, minus certe opum, minus uiriuni singuli habebunt, cum intra praescriptam portionem se quisque contineat.

eodem modo etiam dii, si plures sint, minus ualebunt, aliis tantundem in se habentibus. uirtutis autem perfecta natura in eo potest esse in quo totum est quam in eo in quo pars exigua de toto est. deus uero si perfectus est, ut esse debet, non potest esse nisi unus, ut in eo sint omnia.

deorum igitur uirtutes ac potestates infirmiores sint necesse est, quia tantum singulis deerit, quantum in ceteris fuerit: ita quanto plures tanto minores erunt.

quid quod summa illa rerum potestas ac diuina uis ne semel quidem diuidi potest? quidquid enim capit diuisionem, et interitum capiat necesse est. si autem interitus procul est a deo, quia incorruptibilis [*](EPITOME 5-10, 13] c. 2, 5—8. 15-19] 2, 8 is — imnimum. ) [*](BRSWPVJ 1 ii edd., hii BR, hi SMPY uolunt multos B 2 inbeecillos B, sic, pariter inbeccillitas fere ubique, iubecilles (imb-, et alt. e ex o ? S) SMPV 7 solidum (exp. m. rec.) P 9 orbis (0 ex u) B 10 sunt] sint Rac, corr. R1 11 ad B, sic saepissime 12 patiantur P1, corr. m. ree. 13 habebant P™ pres〈cri〉ptam〈portion〉em B co(utiueate)odem B 14 (etiamdiisiplure)s B sunt S 15 aut (~ m. 2) S 16 quam] no in ras. ex quit S2 in eo] in co (exp. m. 2) R, in eo non M qua. M 17 rsi\' S2 si perfectus est] si perfectus est quia perfectus est M 18 u(on) B, an* PV, in utroque u ? er. (eo) B 19 sint necesse est] sint p omnia necesse est (p add. m. 2) R 20 tantum om. M 21 quid] qui M, quod P quod] quo V 22 uis] ius M 23 quicquid (c ras. ex d) R, sic saepe, quicquid SMPV et sic plerumque hi codd., quidquid ubique fere B, ubique G 23 interitum capiat necesse est quae euan. s. I. repet. B3)

deus ergo unus est, si nihil esse aliut potest quod : tantundem capiat potestatis: et ii tamen qui multos esse arbitrantur officia inter se dicunt esse partitos. de quibus omnibus suo loco disputabimus.

illud interim quod ad praesentem locum pertinet teneo: si partiti sunt inter se officia, eodem reuoluitur res, ut ex iis quilibet sufficere omnibus nequeat. perfectus igitur non erit qui cessantibus ceteris non potest omnia gubernare. ita fit ut ad regendum mundum unius perfecta uirtute opus sit quam inbecillitate multorum.

qui autem putat hanc tantam magnitudinem non posse ab uno regi, fallitur neque quanta sit uis ac potestas diuinae maiestatis intellegit, si existimat singularem deum qui facere mundum potuit, eundem regere non posse quem fecit.

at si concipiat animo quanta sit diuini huius operis inmensitas (eamque) cum antea nihil esset, tamen uirtute atque consilio dei ex nihilo esse conflatam, quod opus nisi ab uno inchoari perficique non potuit, iam intelleget multo facilius esse ab uno regi quod est ab uno constitutum.

dicat fortasse aliquis ne tabricari quidem tam inmensum opus mundi nisi a pluribus potuisse. quamlibet multos, quamlibet magnos faciat, quidquid in multis magnitudinis potestatis uirtutis maiestatisque posuerit, id totum in unum confero et in uno esse dico, ut tantum in eo sit istarum rerum, quantum nec cogitari nec dici potest.

qua in re quoniam et sensu deficimur et uerbis, quia neque tantam intellegentiae lucem pectus humanum neque explanationem tantarum rerum capit lingua mortalis, id ipsum [*]( 5 suo loco] c. 8 ss. EPITOME 23-10, 1] c. 3, 1. ) [*](BRSMpPV] 1 diuidi non possit potestas diuina P 2 nil P 3 et] at M ii edd., hii BR, hi SJfPV 4 (quib)us B 5 disputauimus BacPacV1 i iis edd., his C 9 post fit add. enim V m. recentiss. 13 mundum facere S 14 at* (q ? er.) V 15 eamque addidi 17 conflata SM inchoare R 18 intellegit B, intellegat R esse ab uno conglutinatione fissurae periit B 20 opus] hoc opus B mu(ndi n)isi B 24 \'il\'stanum (i m. 1 uel 2) B dici (alt. i in ras. ex o uel ii) B 25 deficimus (deficim\' S) SM 26 tantae M lucet M explanationum P1, corr. P2 27 rerum om. M )

uideo rursus quid e contrario dici possit, tales esse illos plures qualem nos uolumus unum. at hoc fieri nullo pacto potest, quod singulorum potestas progredi longius non ualebit occurrentibus sibi potestatibus ceterorum. necesse est enim ut suos quisque limites aut transgredi nequeat aut si transgressus fuerit, suis alterum finibus pellat.

non uident qui deos multos esse credunt fieri posse ut aliquid diuersum uelint, ex qua re disceptatio inter eos et certamen oriatur; sicut Homerus bellantes inter se deos finxit, cum alii Troiam capi uellent, alii repugnarent.

unius igitur arbitrio mundum regi necesse est. nisi enim singularum partium potestas ad unam prouidentiam referatur, non poterit summa ipsa constare, uno quoque nihil curante amplius quam quod ad eum proprie pertinet, sicut ne res quidem militaris nisi unum habeat ducem atque rectorem.

quodsi in uno exercitu tot fuerint imperatores quot legiones, quot cohortes, quot cunei, quot alae, primum nec instrui poterit acies uno quoque periculum recusante nec regi facile aut temperari, quod suis propriis consiliis utantur omnes, quorum diuersitate plus noceant quam prosint: sic in hoc rerum naturae imperio nisi unus fuerit ad quem totius summae cura referatur, uniuersa soluentur et conruent.

dicere autem multorum arbitrio regi mundum tale est, quale si quis adfirmet in uno corpore multas esse mentes, quoniam multa et uaria sint ministeria membrorum, ut singulos corporis sensus singulae mentes regere [*](EPITOME 11 s.] c. 2, 3 nec potest-referantur. 14—22 (res militaris)] c. 2, 4 s. 22 —11, 8] c. 2, 3 regatque — mens una. ) [*](BRSMpPV]1 quid de PV 2 posset B esse] ee∗∗ (se er.) V uolimus R\', corr. m. rec. 3 at C er., t in ras. ne. 2) V 4 tibi V 5 aut om. M 7 mul(tose)sse B (fi)eri B 8 d〈iuersumuelintexquare〉 B ue**lint (li ? er.) M 9 bellantis V 11 singularem P1, corr. P2 14 ad om. P\' (s. I. P1) V nec M 16 in quot legiones - alae quater quod B, primo loco quod, altero quot, sed t ex d m. 2, V 17 qu\'u\'nei B 18 re<gifacile) B aut] ac B imperari M 19 pro(priis) B diuersitates BM, diuersitate\'s\' R1S1P2 22 solue(n)tur B corruant SI <di)cere B arbit(rior)egi B arbitriorum M 23 t{a)le B quiis (alt. i minus. cert.) B in om. M cor〈poremultasessementesquo〉niam B 24 mẽb⌜r⌝orum (me in ras. et r s. I. m. 2) V )