Divinarum Institutionum

hanc totam opinionem quasi a poetis fictam Sallustius respuit uoluitque ingeniose interpretari, cur altores. Iouis dicantur fuisse Curetes, et sic ait, quia principes diuini intellegendi fuerunt, uetustatem ut cetera in maius componentem altores Iouis celebrauisse.

quantum errauerit homo eruditus, iam res ipsa declarat. si enim princeps est Iuppiter et deorum et religionum, si ante illum nulli dii uulgo colebantur, quia nondum nati fuerant qui coluntur, apparet Curetas ex diuerso principes fuisse diuini non intellegendi, per quos error omnis inductus est et dei ueri memoria sublata.

ex ipsis itaque mysteriis et caerimoniis intellegere debuerunt hominibus se mortuis supplicare.

non igitur exigo, ut aliquis [*](EPITOME 1-10] c. 18, 11. ) [*](AUCTOMES 3 s.] IV 207. 11] Histor. III 60 Dietsch. ) [*](BRSHVVJ 3-10] cf. Kruegerum, de Ouidi Fastis recensendis pag. 14. 3 iandudum BI, corr. B2 innitibus P idae B1 (0 del. et exp. B2) SH, i idem RPV 4 Tutus, in mg. ut, V uagiat (i ras. ex e) H 5 elye peos R 6 coribantes SH 6-7 opus res] pur. es. (e s. I. m. 2) B opus om. H 7 priseique] prisca B 8 aera deae] tradidere B raucaquWe B terga] turba H 9 cymbalia (exp. m. 2) V 10 da⌈t⌉ H2 frygios (fri- S) BSH, frygiam P1 (am expunx. et os s. I. add. m. recentiss.) V utj ui R 11 ha⌊nc⌋ H2 factam P1 (corr. P2) V salustius S 12 uoliuijtque H2 cur altores] curatores H aliores R 13 intelle⌈gen⌉di R1 14 uetustate H ut in mg. P componentes B, conponantem V1 15 altiores V celebrauis ea quam tum H 16 tam M prince⌊ps⌋ P2, principes sic V 18 colebanturj celebrantur S qui V nundum H 20 erras P sublata] sublata est H 21 cerimoniis BSHP )

si quis autem percepta sapientia deposuerit errorem, profecto ridebit ineptias hominum paene dementium, illos dico qui uel inhonesto saltatu tripudiant uel qui nudi uncti coronati aut personati aut luto obliti currunt. quid de scutis uetustate iam putribus dicam?

quae cum portant, deos ipsos se gestare umeris arbitrantur.

nam Furius Bibaculus inter praecipua pietatis exempla numeratur: qui cum praetor esset, tamen lictoribus praeeuntibus ancile portauit, cum haberet magistratus beneficio muneris eius uacationem.

non ergo ille Funus, sed plane furiosus fuit, qui praeturam hoc ministerio se putauit ornare. merito igitur, cum haec a uiris non inperitis ac rudibus fiant, Lucretius exclamat:

1. o stultas hominum mentes, o pectora caeca!
2. qualibus in tenebris uitae quantisque periclis
3. degitur hoc aeui quodcumque est!

quis haec ludibna non rideat qui habeat aliquid sanitatis, cum uideat homines uelut mente captos ea serio facere, quae si quis faciat in lusum nimis lasciuus et ineptus esse uideatur? [*](AUCTORES 10-14] Valer. Max. I 1, 9. 17 ss.] II 14 ss. ) [*](BRSHPV] 1 finctionibus RH 3 ⌈quã⌉ Px inferimus H 4 conimentitia B 5 sacris SH 6 illeptias] dementias H 7 inhonestu B\', corr. B3 saltotu R1, saltu S trepudiant (e ex i) H2 8 nudi. (&? cr.) V obliniti H 9 qui H eacutis B\', ⌈d⌉escutis B3 10 gestare se BSH post umeris s. I. suis P2 11 uiuaculus BH 13 ac beneficio II uocationem S 15 praeturam] praeturam homiuirs\' (s m. 2) R, praetura S ornate R1 16 clamat H 17 o stultasJ o miserae B, o miseras R, o miseras o stultas H 18 uita* (e er.) R quantisqu.e (a er.) B 19 ⌈est⌉ P1 20 aliquis S 21 ueluti R mentet (s er.) P ⌈captos⌉ P2 seri\'o B si quis] sicut R 22 lusu PV nimis lasciuus] minislasci- U bus (sed b dubium) B\', min*s**sanus B2 mimus cum Petro Fabro Schegkius in Gruteri Lampad. IV 913 lasciuius SVar esse] e se H )

Harum uanitatum aput Romanos auctor et constitutor Sabinus ille rex fuit, qui maxime animos hominum rudes atque inperitos nouis superstitionibus implicauit: quod ut faceret aliqua cum auctoritate, simulauit cum dea Egeria nocturnos se habere congressus.

erat spelunca quaedam peropaca in nemore Aricino, unde riuus perenni fonte manabat. huc se remotis arbitris inferre consueuerat, ut mentiri posset monitu deae coniugis ea sacra populo se tradere, quae acceptissima diis essent.

uidelicet astutiam Minois uoluit imitari, qui se in antrum Iouis recondebat et ibi diu moratus leges tamquam sibi a Ioue traditas adferebat, ut homines ad parendum non modo imperio, sed etiam religione constringeret.

nec difficile sane fuit persuadere pastoribus. itaque pontifices flamines Salios augures creauit, deos per familias discripsit: sic noui populi feroces animos mitigauit et ad studia pacis a rebus bellicis auocauit.

sed cum alios falleret, se ipsum tamen non fefellit. nam post annos plurimos Cornelio et Baebio consulibus in agro scribae Petili sub Ianiculo arcae duae lapideae sunt repertae a fossoribus, quarum in altera corpus Numae fuit, in altera septem Latini libri de iure pontificio, item Graeci totidem de disciplina sapientiae scripti, quibus religiones non eas modo quas ipse instituerat, sed omnes praeterea dissoluit. [*](EPITOME 1-3. 12—16] c. 17, 2. ) [*](AUCTORES § 1—4] cf. Flor. I 2, 1—4; 8, 3 (ferox- mitigaretur, cf. Lact. § 4); an Lact. et. Flor. communi fonte (fort. Senecae patris historiis) usi sunt? § 5 s.] Valer. Max. I 1, 12 (Liu. 40, 29). ) [*](BRSHPVj 2 supra sabinus ille add. numa R2 maximos S animos om. S hominum] rerum B 4 dea] de H re\'geria P, geria V 6 arocino H, ericino PV perhenni (h add. Rt) RS manaebat H 7 remotissimus H arbitriis B 9 astutia H minrous Bs, mynois (y ex i) P7, mino his V 11 \'a\' R2 traditas a tunc SH ad parendum] apparendum BP1 (corr. m. post.) V 14 alios R deos] et eos Dukerus ad Flor. 1 2, 2, sed cf. Epit. 17, 2. per familia H discripsit scripsi, descripsit C siguoui (g ex c) B2 15 feros P1, corr. m. post. 17 nam] non R bebio B, boebio SP 18 petilii RPV, petulii S artę V lipideae H 19 sunt∗∗ r*epertae P a om. R forsoribus P\' (corr. P7) V 20 de iu*re P, dei uere V iuri Bt, corr. B3 21 disciplinae (exp. na. 3) B sapientia⌊e⌋ B3 22 quasi ParV omnis RlP1 (corr. R2P2) V )

ita eos Quintus Petilius praetor urbanus in contione populi concremauit.

insipienter id quidem: quid enim profuit libros esse combustos, cum hoc ipsum, quod sunt ideo combusti, quia religionibus derogabant, memoriae sit traditum?

nemo ergo tunc in senatu non stultissimus: potuerunt enim et libri aboleri et tamen res in memoriam non exire. ita dum uolunt etiam posteris adprobare quanta pietate defenderint religiones, auctoritatem religionum ipsarum testando minuerunt.

sed ut Pompilius aput Romanos institutor ineptarum religionum fuit, sic ante Pompilium Faunus in Latio, qui et Saturno auo nefaria sacra constituit et Picum patrem inter deos honorauit et sororem suam Fentam Faunam eandemque coniugem consecrauit; quam Gauius Bassus tradit Fatuam nominatam, quod mulieribus fata canere consuesset ut Faunus uiris.

eandem Varro scribit tantae pudicitiae fuisse, ut nemo illam quoad uixerit praeter suum uirum mas uiderit nec nomen eius audierit.

idcirco illi mulieres in operto sacrificant et Bonam Deam nominant. et Sextus Clodius in eo libro quem Graece scripsit, refert Fauni hanc uxorem fuisse; quae quia contra morem decusque regium clam uini ollam ebiberat et ebria facta erat, uirgis myrteis a uiro ad mortem usque caesam; postea uero cum eum facti sui paeniteret ac desiderium [*](EPITOME 9—14. 19 (Bonam Deam)] c. 17, 1. ) [*](AUCTORES 13. 19 ss.] cf. Arnob. V 18 (pag. 190, 1-6). ) [*](BRSHPVJ 1 u (i. e. ii) RI, n (i. e. duo ut uid., non uero) R7, hii HV adolerentur P 2 ita eos quintus RPV, itaque (que fort. ex q B\') eos (om. Quintus) BSH 3 concre⌈m⌉auit R2 4 fuisse SH ipsuuiquod I ipsumque S sunt om. S 5 de religionibus S sit om. R 6 in senatu tunc SH posuerunt H adoleri H 7 memoria S 8 posteris om. P 11 Faunus — Saturno] faunus qui est in latio saturno B 13 fentam Rl ffentam R1) P, fenteiam B, fenam SH, sentam V; fentau cud. Taur. Epit. 17, 1; cf. Feuta Arnob. 136 (ef. V 18) fa⌈u⌉nam B 14 gauius R, gabius BSPV, gabinius H tradidit BH 15 farwnus B 17 quowd P, quod ad V ⌈mas⌉ Bz, masculus H 19 et (unte Sextus) om. H 20 sextu S, C. P1 (in G corr. P2\') V 22 regilum V2 23 murteis RPacV, misteriis S ad om. B\' (add. B3) S 24 eum om. H ac] et BS)