Divinarum Institutionum

non enim magnum illut aut omnino consilium dicendum fuit, sed inpudicorum hominum perdita et deplorata nequitia, qui liberos suos, quos erudire ad honestatem deberent, prostituerunt libidini iuuentutis: a quibus flagitiorum deos et in illis potissimum locis, ubi nuda corpora corruptorum luminibus patent, et in illa coli aetate uoluerunt, quae simplex et inprouida prius inretiri et in laqueos potest cadere quam cauere.

quid mirum si ab hac gente uniuersa flagitia manarunt, aput quam uitia ipsa religiosa sunt eaque non modo non uitantur, uerum etiam coluntur? et ideo huic sententiae, tamquam Graecos prudentia uinceret, adiecit: uirtutes enim oportere, non uitia consecrari.

quod si recipis, o Marce Tulli, non uides fore ut inrumpant uitia cum uirtutibus, quia mala bonis adhaerent, et in animis hominum potentiora sunt? quae si uetas consecrari, respondebit tibi eadem illa Graecia se alios deos colere ut prosint, alios uero ne noceant. haec enim semper excusatio est eorum qui mala sua pro diis habent, ut Romani robiginem ac febrem.

si ergo uitia consecranda non sunt, in quo tibi [*](EPITOME 22 robigiuem ac febrcm] c. 16,2. ) [*](AUCTORES 2. 16] de legg. frg. 2; II 11, 28; cf. Vahleuum ad hunc loco ) [*](B(G)RSHPV] 1 profectos (puncta add. m. 2) ibi (om. si) V 2 magnũ cicero audaxq.j V2 cicerone (exp. m. 3) B 4 cynuiasiis PV1 cousecrassent H 5 a Cet attico incipit codicis G pag. 7 (50), in quapkruque lcgebantur derisit SH 6 illud magnum R illum G 7 qui] qua H 8 honestate (te minus ccrt., an m ?) G, houesta PV 9 flagitio eorum V 11 quem S inritiri II 12 cauere] uide∗∗ri (i-e ? er.) B 13 diuersa B 14 eaquae B uetantur II 16 adiectus S1, in ras. corr. S2 uirtu⌜te⌝s B2 18 ut inrupantj P2 19 uet***as (ust exters.) B consecrari* (i er.) B 20 ibi H 21 uero om. PV ue s. 1. P1? V2 excusatio semper SH est excusatio B, idem G, sed minus cert. 22 eorum est S mala sua] mala* (s er.) S rubiginem SV, robigine H 23 consacranda H, consecrata Vac )

itaque praeclaram illam legem tuam derideo quam ponis his uerbis: ast olla, propter quae datur homini ascensus in caelum, Mentem Virtutem Pietatem Fidem: earumque laudum delubra sunto. atquin haec separari ab homine non possunt. si enim colenda sunt, in homine ipso sint necesse est.

si autem sint extra hominem, quid opus est ea colere quibus careas? uirtus enim colenda est, non imago uirtutis, et colenda est non sacrificio aliquo aut ture aut precatione sollemni, sed uoluntate sola atque proposito.

nam quid est aliut colere uirtutem nisi eam conprehendere animo ac tenere? quod unus quisque simulac coepit uelle, consequitur. hic solus uirtutis est cultus: nam religio ac ueneratio nulla alia nisi unius dei tenenda est.

quid igitur opus est, o uir sapientissime, superuacuis extructionibus loca occupare quae possint humanis usibus cedere? quid sacerdotes constituere uana et insensibilia culturos? quid immolare uictimas? quid tantos sumptus uel fingendis uel colendis imaginibus inpendere?

firmius et incorruptius templum est pectus humanum: hoc potius ornetur, hoc ueris illis numinibus inpleatur.

has ergo falsas consecrationes sequitur quod necesse est. qui enim sic uirtutes [*](EPITOME 1-4] c. 16, 1. 8 s.] c. 16, 2 quamuis — substautia. 23 falsas consecrationes] c. 16, 2 quae — execranda 24 ss. 76, 3 fides, 4 pietas, 6 pax, concordia, 8 pudicitia] cf. c. 16, 1. ) [*](AUCTORES 5] de legg. II 8,19; cf. Lact. I 15, 23. ) [*](B(G)BSHPVJ 1 adsentio (ad euan. in G) BG ⌞ne⌟ P2 raut scutiunt1 B3 2 aedificulas BarG factos II 3 in [ue sint falsae] (si extra) desinit codicis G pug. 7 (50), sequitur pag. 8 (49), in qua nihil agnoscebatur 5 his] in his B 6 illa BM ⌜propter⌝ V quwe B2 in] ad SH 7 earumdem H 8 sunt* (o cr.) BP, sunt SH, sunt 0 V 9 sin (ante autem) S 10 sunt S edd. 12 trh\'ure R2 15 simulaccoepit Bl, simulat occoepit B-, simul*ut (a er.) cepit R, simul accepit SPY, simulat coepit H 17 est om. R 19 cadere H 20 cultoros B1, corr. B1, cultores VI sumptos (sed o ex u B3) BP1, corr. P2 22 pectus] corpus H 23 numinibus B, nominibus cett. )

itaque nulla in quoquam uirtus est, uitiis ubique dominantibus, nulla fides, omnia pro se quoque rapiente, nulla pietas, nec consanguineis nec parentibus parcente auaritia et cupiditate in uenena et in ferrum ruente, nulla pax, nulla concordia, publice bellis saeuientibus, priuatim uero inimicitiis usque ad sanguinem furentibus, nulla pudicitia, libidinibus effrenatis omnem sexum et omnes corporis partes contaminantibus.

nec tamen desinunt ea colere quae fugiunt et oderunt. colunt enim ture ac summis digitis quae sensibus intimis horrere debuerunt: qui error omnis ex illius principalis ac summi boni ignoratione descendit.

urbe a Gallis occupata obsessi in Capitolio Romani cum ex mulierum capillis tormenta fecissent, aedem Veneri Caluae consecrarunt.

non igitur intellegunt, quam uanae sint religiones uel ex eo ipso, quod eas his ineptiis cauillantur.

a Lacedaemoniis fortasse didicerant deos sibi ex euentis fingere. qui cum Messenios obsiderent et illi furtim deceptis obsessoribus egressi ad diripiendam Lacedaemonem cucurrissent, a Spartanis mulieribus fusi fugatique sunt.

cognitis autem dolis hostium Lacedaemonii sequebantur. his armatae mulieres obuiam longius exierunt. quae cum uiros suos cernerent parare se ad pugnam, quod putarent Messenios esse, corpora sua nudauerunt.

at illi uxoribus cognitis et aspectu in libidinem concitati, sicuti erant armati permixti sunt, utique [*](EPITOME 13-15] c. 15, 5. ) [*](BRSHPVJ 1 quia V uirtutuum Rac, uirtutem H consecrantur (exp. m. 2) R 2 nullo B 4 quemque H, uno quoque edd. rapiente om. S 5 parcent B, non parcente H 6 saeuenientibus V 7 inimiciti\'is V2 9 post desinunt eras. ut B 11 dic*tis (i er.) R horrere cod. Got/Jan. et alia recent., colere C 13 a om. S 14 capillis] calis S 15 consacrarunt B, consecrauerunt RH sunt S 16 ineptis H cauellantur Pl, corr. P1 17 didicerunt B 18 messennios H 19 lacedemonem B, pariter 21 20 spartanibus S fugatiue R 21 iis H a 0 23 quo* (Q m. 2) V messenios B 24 cognotis P, cognatis (sic corr. m. 2) V et] ex H libidine B 25 con\'ci\'tati (n in ras. et ci m. 2) P, cogitati V armati, sed i in rasura 2 hastarum m. 2 P, armatae cett. commixti H promiscue S)

nec enim uacabat discernere — sicut iuuenes ab isdem antea missi cum uirginibus, ex quibus sunt Partheniae nati. propter huius facti memoriam aedem Veneri Armatae simulacrumque posuerunt: quod tametsi ex causa turpi uenit, tamen honestius uidetur armatam Venerem consecrasse quam caluam.

eodem tempore Ioui quoque Pistori ara posita est, quod eos in quiete monuisset, ut ex omni frumento quod habebant panem facerent et in hostium castra iactarent: eoque facto soluta esset obsidio desperantibus Gallis inopia subigi posse Romanos. quae ista religionum derisio est?