Divinarum Institutionum

sed cum inter se magna concertatione dissideant secumque ipsi plerumque discordent, apparet eorum iter nequaquam esse directum, siquidem sibi quisque ut est libitum proprias uias inpresserunt [*](RSMPPV(g)] 3 rsii P1 arbitria M 4 instirtuJtiones F5 7 stιΦlieidiis R2 8 conseruanda PV de spe om. PV 9 supcrstiones R 10 post sopiamus in RSg locus hic (13) Quod opus nunc nominis tui auspicio inchoamus, Constantine imperator maxime, qui primus Romanorum principum repudiatis erroribus maiestatem dei singularis ac ueri et cognouisti et honorasti. nam cum dies ille felicissimus orbi terrarum inluxisset, quo te deus summus ad beatum imperii columen (culmen g) euexit, salutarem uniuersis et optabilem (optabile*, ~ m. 2, S) principatum praeclaro initio auspicatus es, cum euersam sublatamque iustitiam redunens taeterrimum aliorum facinus expiasti. (14) pro quo facto dabit tibi deus felicitatem uirtutem diuturnitatem, ut eadem iustitia, qua iuuenis exorsus es, gubernaculum rei publicae etiam senex teneas (tenews g2) tuisque liberis ut ipse a patre accepisti tutelam Romani nominis tradas. (15) nant malis qui adhuc aduersus iustos in (et Sg) aliis terrarum partibus saeuiunt quanto serius tanto uehementius idem omnipotens mercedem sceleris exsoluet, quia ut est erga (ex erra JP) pios indulgentissimus (g ex c R2) pater, sic aduersus impios seuerissimus (seuerissimos RI, s. 1. corr. R2, reuerentissimus Sg) iudex. (16) cuius religionem cultumque diuinum cupiens defendere quem potius appellem, quem adloquar nisi eum, per quem rebus humanis iustitia et sapieutia restituta est? cf. Prolegomena 11 omisse M 12 deferentibus R, adserentibus M 13 et ipse om. R 16 decretum PV 17 quique M uias] uitiis R inpresserunt] ingressi sunt Volkmannus, epist. gratulat. p. 5 )

nobis antem qui sacramentum uerae religionis accepimus cum sit ueritas reuelata diuinitus, cum doctorem sapientiae ducemque uirtutis deum sequamur, uniuersos sine ullo discrimine uel sexus uel aetatis ad caeleste pabulum conuocamus:

nullus enim suauior animo cibus est quam cognitio ueritatis. cui adsereudae atque inlustrandae septem uolumina destinavimus, quamuis ea res infiniti sit paene operis et inmensi, ut si quis haec dilatare atque exsequi plenissime uelit, tanta illi rerum copia exuberet, ut nec libri modum nec finem reperiat oratio.

sed nos idcirco breviter omnia colligemus, quod ea quae adlaturi sumus tam clara sunt et lucida, ut magis mirum esse uideatur tam obscuram uideri hominibus ueritatem et iis praecipue qui sapientes uulgo putantur, uel quod tantummodo instituendi nobis homines erunt hoc est ab errore quo sunt implicati ad rectiorem uiam reuocandi.

quod si fuerimus ut spero adsecuti, mittemus eos ad ipsum doctrinae uberrimum ac plenissimum fontem, cuius haustu atque potu conceptam uisceribus sitim sedent ardoremque restinguant, eruntque illis omnia facilia prona manifesta, modo ne pigeat ad percipiendam sapientiae disciplinam legendi uel audiendi patientiam commodare.

multi enim superstitionibus uanis pertinaciter inhaerentes obdurant contra manifestam ueritatem, non tam de suis religionibus quas praue adserunt bene meriti quam de se male. qui cum habeant iter rectum, deuios secuntur anfractus, planum deserunt, ut per praecipitium labantur, lucem relinquunt, ut [*](RSMPPVJ 2 uerae om. PV 3 relata M 4 uirtutis] ueritatis 11M, sed s. I. I uirtutis add. M1; ueritatis tuetur Buenemannus, sed cf. §17 idoneos ad bene uiuendum duces — sequerer 6 cogitatio V, in ras. corr. V1 7 inlustra⌜nd⌝ae (ndae add. m. 2) R scptem spatio relicto om. R 8 bene S 9 plenisse P1 corr. Pz 10 repperiat RMPar (pr. p er.), reperiat SV, similis plerumque in eis formis uarietas, constanter fere PP in B 11 collegimus P, collegemus (corr. m. 2) V 13 et] ut M his SMPV praecipuạe (exp. m. 1?) P, praecipuae Vac 17 mittemus om. S 18 ceptam S 19 restingt S 21 commendare PL (commodare in mg. m. rec.) V 22 ⌜uanis⌝ P2 23 obdurantur R1 (supra antur linea a R2) M, obdurant se edd. 24 praue adserunt] praeferunt PV 25 sequautur M 26 praecipitia lauantur R1, praecipiti* uolantur R2 precipiuin M post labantur 6 fere litt. eras., P )

his consulendum est, ne contra se pugnent uelintque se tandem ab inueteratis erroribus liberari: quod utique facient, si quare sint nati aliquando peruiderint.

haec enim prauitatis est causa, ignoratio sui: quam si quis cognita ueritate discusserit, sciet quo referenda et quemadmodum sibi uita degenda sit. cuius scientiae summam breuiter circumscribo, ut neque religio ulla sine sapientia suscipienda sit nec ulla sine religione probanda sapientia.

Suscepto igitur inlustrandae ueritatis officio non putaui adeo necessarium ab illa quaestione principium sumere, quae uidetur prima esse natura, sitne prouidentia quae rebus omnibus consulat an fortuito vel facta sint omnia uel gerantur.

cuius sententiae auctor est Democritus, confirmator Epicurus. sed et antea Protagoras qui deos in dubium uocauit et postea Diagoras qui exclusit et alii nonnulli qui non putauerunt deos esse quid aliud effecerunt nisi ut nulla esse prouidentia putaretur? quos tamen ceteri philosophi ac maxime Stoici acerrime rettuderunt docentes nec fieri mundum sine diuina ratione potuisse nec constare, nisi summa ratione regeretur.

sed et Marcus Tullius quamuis Academicae disciplinae defensor esset, de prouidentia gubernatrice rerum et multa et saepe disseruit Stoicorum argumenta confirmans et noua ipsa adferens plurima: quod facit cum in omnibus philosophiae suae libris tum maxime in iis qui sunt de natura deorum.

nec difficile sane fuit. [*](EPITOME 9-7, 3] Epit. c. 1,1 sq. ) [*](AUCTORES 9-13 (Epicurus)] cf. ad frg. 368 (p. 247, 23). ) [*](B(a 16)BSMPPVJ 2 uelint quod M 4 prauitas M 5 quo* (d er.) V 7 sapientia post ulla R 8 relegio ne1 (alt. e ex i corr. et ne add. m. 2) P 11 sine ltf, si*ne (t er.) V 12 fortuitu M sunt M \'omnia\' P2 ta generantur (s. I. m. 2) R 13 senteu,tiae V2 14 ante M pytagoras M 15 putarunt PV 16 nulla] illa S a putaretur incipit cod. B 17 tam(ence)teri B tameni M filosofi B, omnino plerumque f pro ph 18 retuderunt (pr. e ex & R nt. 1 et 2) BS, retunderunt 3f, reddiderunt PV dicentes M 19 const(areni)si B ratio(ne) B 20 Marcus] B, M. uel m. cett., praenomina constanter plena in BG, raro in cett. 21 et (ante saepe) om. M 23 filosopiae B tunc P 24 iis edd., his C ⌜d⌝eorum B fu<it) B)

nemo est enim tam rudis, tam feris moribus quin oculos suos in caelum tollens, tametsi nesciat cuius dei prouidentia regatur hoc omne quod cernitur, aliquam tamen esse intellegat ex ipsa rerum magnitudine motu dispositione constantia utilitate pulchritudine temperatione nec posse fieri quin id quod mirabili ratione constat consilio maiore aliquo sit instructum.