Epistulae

Nec hoc dico, - quod sit aliquid in me tale, quod uel possis uel uelis discere, sed quod ardor. tuus et discendi studium absque nobis per se probari debeat; ingenium docibile et sine doctore laudabile est. non, quid inuenias, sed, quid quaeras, consideramus. mollis cera et ad formandum facilis, etiamsi artificis et plastae cesset manus, tamen δυνάμει totum est, quidquid esse potest.

Paulus apostolus ad pedes Gamalihel legem et prophetas didicisse se gloriatur, ut armatus spiritalibus telis postea diceret confidenter: arma [*]( 3 cf. Plin. opist. II 3, 10. Cic. de or. III 213 13 cf. Act. 22, 3 15 *II. Cor. 10, 4—6. ) [*]( 1 currerent J.. currcrem S cucurrissent Â. carrisset H habet—inson.] multum quidem lectione, sed pluss (alt. s eras.) uina doctoris (ex -res m2) uoce profi(i ex e m2)cimus, quia doctrina in aures (ex oris m2) discipuli de auctoris ore transfuaa quodam modo fortius sonat V habet nescio] abethenis Â. ab athenis H 2 evspfetas scripsi ENPTIAI P inergiae Â. inertiae H energiae cet. uox] add. catns (in mg. at actus vi2) 2 et om. H anre S autoris Î. ori tranfusa H 3 insonat Â. sonat cet. aeschinea P ascenes Â. ascinis H escines DS essci* nes 2 cum om. Â. rodi XHDS,VZa.c. exultaret XH 4 et om. H demostenis DS,2a.c.m2 demonstenis H quam] que H 5 landerit. /. ludent. H 6 best. aud. H audistis 2 uerba suae (sic) H resonentem Â. .7 nec hoc] haec. non S pr. quod] quo P,Da.c.m2 al. in me Â.Z in me al. cet. tali H 8 possis s. I. 2 dicere (sic) nelis (s. l.) 2 uellis XH quo PS,Zp.r.Da.c.m2 ador Â.a.c. et om. flac S 9 absque ?.H etiam absque cet. pro S se om. H docibile Â. docibiles H docile cet. 10 et] ut H non] num H 11 quaeras] gratias S caera 2 cere H et om. Å. 12 fac. est H et-man.] man. et plaste caera cesset H cessent S tameJ}-pot.] et cera X, om. H 13. I ATNAMEI P, om. cet. x-g SuvajAet S apost. et H 14 gamalihel P gamaliel XH gamalielis cet. legem XII. add. moysi cet. se om. PS,2a.c. gloriflcatur H ut] et ut H 15 spiro tel. arm. H poste II confitenter H armae H )

Timotheum instruit ab infantia sacris litteris eruditum et hortatur studium lectionis, ne neglegat gratiam, quae data est ei per inpositionem manus presbyterii. Tito praecipit, ut inter ceteras uirtutes episcopi, quem breui sermone depinxit, scientiam quoque in eo eligat scripturarum: continentem eum. qui secundum doctrinam est, fidelem sermonem, ut potens sit et exhortari in doctrina sana et contradicentes reuincere.

sancta quippe rusticitas sibi soli prodest et, quantum aedificat ex uitae merito ecclesiam Christi, tantum nocet, si contradicentibus non resistit. Malachias propheta, immo per Malachiam dominus: interroga, ait, sacerdotes legem; in tantum sacerdotis officium est interrogatum [*]( 6 cr. I Tim. 4, 13-14 9 cf. Tit. 1, 7-8 .11 *Tit. 1, 9 17 Agg. 2, 12 ) [*]( 1 enim om. S miliae H,Pa.c. sunt carn. XH earn. sunt PZ carn. DS potentia-6 inob.] spiritalia et cetera X spiritalia et aeterna H 2 dei S cogitationis ZS concilia S 3 destr. om. ZDS 4 captiuantis Zp.c. 5 obed. Fa.c.rS \' 6 cunctam om. Z inobed. Za.e.S ad timotheum H timotheo Dp.c.mXS instruit X scripsit II scribit cet. 7 erudito Dp.e.m28 ortatum H stud. XH ad stud. cet. 8 dictionis H ne s. I. m2S, om. H non s. I. m2X est XH sit cet. illi S 9 praespiteri X prbis H prae(e)cepit ID ut om. H inter ex in Z 10 in eo quoque P 11 in eo om. S elegit H legat S continentem XH ob(pS)tinentem cet.; add. inquid(t) eodd. praeter /. post eum tr. inquid I 12 ut] et ut DS 13 pr. et P, om. cet. exortari ASD exortare H 14 quippe om. i7 sibi soli (soli s. l. F) rXH solum (solummodo S) sibi cet. 15 quantam H 16 contradicentibus λΗ destruentibus (distr- r) cet. resistat PD Mal.] Aggaeus S profeta A; add. angelus domini interprt H 17 Mal.] Aggaeum S interroga ait P interrogauit (ante dominus DS) ZDS interrogat XII sacerdotem D )

in psalmo quoque centesimo octauo decimo: cantabiles mihi erant iustificationes tuae in loco peregrinationis meae. et in descriptione iusti uiri, cum eum arbori Dauid, quae est uitae in paradiso, conpararet, inter ceteras uirtutes etiam hoc intulit: in lege domini fuit uoluntas eius et lege eius meditabitur die acnocte. Danihel in fine sacjatissimae uisionis iustos ait fulgere quasi stellas et intellegentes, id est doctos, quasi firmamentum.

aides, quantum distent inter se iusta rusticitas et docta iustitia? alii stellis, alii caelo conparantur, quamquam iuxta Hebraicam ueritatem utrumque possit; ita enim apud eos legimus: qui autem docti fuerint, fulgebunt quasi splendor firmamenti et, qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates.

cur Paulus apostolus uas electionis? nempe quia uas legis et sanctarum [*]( 1 *Deut. 32, 7 3 Ps. 118, 54 5 cf. Ps. 1, 3 7 *Ps. 1, 2 8 cf. Dan. 12, 3 Dan. 12, 3 16 cf. Act. 9, 15 ) [*]( 1 et om. 2DS deuternomio Â. 2 adnuntiauit HD,Za.c. adnnntiaui Â, presb.—tibi om. X prbos H senes P seniores DS maiores 2 3 CXVIII 2D CXVIIII H centissimo Â, dec. oct. S 4 er. mihi D iustificationis H iustitie D 5 discriptione XII arb. dau. quae e. uit. X arb. (arbor HD) uit. dau. quae e. cet. dan. arb. uit. quae e. S 6 paradisso Â, paradyso HPD,Ip.c.m2 comparet 13 7 etiam] et S hoc om. H intullit Â, fuit XH, om. cet. 8 eteius om. H med.] add. et in lege eius meditabitur Â, die] di H daniel XS,Pa.c. 9 iustos H iusti 2D fulgent 2D quassi X sicut S stelle D 10 et-est om. Â, id] hoc\'2D docti D 11 dist. int. se X int. distant II int. se dist. cet. et docta] edocta H 12 caeli H iusta P ebraicam H ebreicam Â, 13 possit X de eruditis (de er. om. H) possit intellegi cet. 14 docto Pa.c. non (eras.) docti H fulgebant H,Pa.c. firm. splendore H 15 ad s. I. 2 16 stellas inter H aeternitatis H cur] add. dicitur S 17 apost. om. S el. uas. P2 nimppe Â. 8 nimphe H uas om. s et om. H stribt. (sic) sanct. H script. sacrarum 2 )

Nisi forte rusticum Petrum, rusticum dicimus et lohannem, quorum uterque dicere poterat: etsi inperitus s e rmone, non tamen scientia. Iohannes rusticus, piscator, indoctus? et unde illa, obsecro: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum? λόγος Graece multa significat — nam et uerbum est et ratio et supputatio et causa uniuscuiusque rei — , per quae sunt singula, quae subsistunt; quae uniuersa recte intellegimus.

hoc Plato nesciuit, hoc Demosthenes eloquens ignorauit. perdam, inquit, sapientiam sapientium et prudentiam prudentium reprobabo. uera sapientia perdit falsam sapientiam et, [*](1 cf. Luc. 2, 47-48 2 cf. Act. 4, 13 5 cf. I Thess. 4, 9 6 cf. Luc. 2, 42-48 v10 *II Cor. 11, 6 12 Ioh. 1, 1 17 I Cor. 1, 19 ) [*]( 1 armarum Da.c.m2 erat armanum S armarium est S di H 2 et mir. S 3 quidquid Za.r.D eott. HZ quot. S 4 sanct. sp. P 5iuxtaom. S ETuAAKTOl D 0EOATAOKATOI S eteodidAKtui P ettuaktoi 2\' do docibiles Â. di docibiles H 6 senes] sedens ID 7 questione H quessioue Â. magos H uir studiosus et sapiens, etiam si discere aliquid uult, magis r 9 et (s. I.) ioannem die. λ dicamus S et Â. (s. I.) H, om. cet. 10 dicere-rust.] dicatur II, om. Â. 11 scientiam (m exp.) P iohannis P 12 et unde 6 H unde et J. illa X; add. ioh oratio H uoi cet. 14 logus J. locus H; add. enim g est om. S ratio] oratio est (est om. S) HS 15 subp. HI suppositatio D unius om. H quae] q: (= quae) J. que H quae I qua D quam PS 16 subiungunt H recta Â. intell. X; add. in dfio spo H in xpo cet. plato XH doctus plato cet. 17 demosthenis P demonstenes D demonstenis H dimostinis Â. eloquentissimns P 18 sapientum S; add. inquid (eras.) 2 19 reprob.] add. perdam inquid (eras.) J. perdet IDS ) [*]( UV. llieron. Epist. I. ) [*]( 29 )

dei sapientia Christus est; Chnstus enim dei uirtus et dei sapientia. haec sapientia in mysterio abscondita est, de qua et noni psalmi titulus praenotatur \'pro occultis filii\',in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi et qui, jn mysterio absconditus, praedestinatus est ante saecula, praedestinatus autem et praefiguratus in lege et prophetis. unde et prophetae appellabantur uidentes, quia uidebant eum, quem ceteri non uidebant.

Abraham uidit diem eius et laetatus est. aperiebantur caeli Ezechieli, qui populo peccatori clausi erant. reuela, inquit Dauid, oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua; lex enim spiritalis est et reuelatione indiget, ut intellegatur ac reuelata facie dei gloriam contemplemur. , [*]( 1 cf. I Cor. 1, 21 2 *I Cor. 2, 6—7 6 cf. I Cor. 1, 24 8 Ps. 9, 1 9 Col. 2, 3 10 cf. I Cor. 2, 7 12 cf. I Keg. 9, 9 etc. 13 cf. Ioh. 8, 56 14 cf. Ezech. 1, 1 cf. Deut. 11, 17 etc. 15 Ps. 118, 18 17 cf. II Cor. 8, 18 ) [*]( 1 praed. stult. sit in cr. S stultitiam H sit] sic H 2 inter] in H alt. sapientia S autem om. X 3 neque H principium /,,Sa.r. 4 quae 2 distruontur XH,Ia.c. destruunt D loquimur 2D dei] di II sapientia H; add. quae s. I. mSX 5 misterio X mini- sterio HS absc.-mJst. om. X abscondita H quam] quia H praedistinauit H2 7 et om. S est et H haec sap. om. H mist. H minist. S 8 et om. XH pronuntiatur X notatur H 9 scientiae] add, dei 2DS 10 absconditi—myst. om. S absconditus X; add. et H erat cet. praed.-saec. om. Â. 11 praed. om. H autem om. HD praef.] add. est H 12 apellantur XS adpellantur (d in ras. m2) D uidentes om. X quia] qui S 13 non cet. H 14 laet.] gauissus XH aperiebatur Xa.c.m2 ezechibeli 2 biezechiheli P qui pop. om. H 15 clausi er.] clauserat eos H Dauid om. HS 17 est om. X indiget II indeget i opus est cet. )

Liber in Apocalypsi septem sigillis signatus ostenditur; quem si dederis homini scienti litteras, ut legat, respondebit tibi: \'non possum, signatus est enim\'. quanti hodie putantes se nosse litteras tenent signatum librum nec aperire possunt, nisi ille reserauerit, qui habet clauem Dauid, qui aperit et nemo claudit, qui claudit et nemo aperit!

in Actibus apostolorum sanctus eunuchus, immo uir — sic enim eum scriptura cognominat —, cum legeret Esaiam, interrogatus a Philippo: putas intellegis, quae legis? respondit: quomodo possum, nisi me aliquis docuerit? ego, ut de me interim loquar, nec sanctior sum hoc eunucho nec studiosior, qui de Aethiopia, id est de extremis mundi finibus, uenit ad templum, reliquit aulam regiam — et tantus amor diuinae scientiae fuit, ut etiam in uehiculo sacras litteras legeret — et tamen, cum librum teneret et uerba domini cogitatione conciperet, lingua uolueret, labiis personaret, ignorabat eum, quem in libro nesciens uenerabatur.

uenit Philippus, ostendit ei Iesum, qui clausus latebat in littera, et — o mira [*](1 cf. Apoc. 5, 1 5 Apoc. 3, 7 7 cf. Act. 8, 27 9 *Act. 8, 30 10 *Act. 8, 31 17 cr. Act. 8, 35-38 ) [*]( 1 liber] add. dei 2 in om. H apocalipsi XS apocaly(exim2Σ)psin H2 2 respondit X 3 poss. aperire H signatum X est om. P putantes P putant cet. 4 et tenent S 5 reserarit P rcseraret Za.c. reserauit Da.c. reuelauerit H aperit-6 aperit] claudit et nemo ap., qui ap. et nemo claudit H 6 cludit utroque loco P qui] et 2, om. DS 7 actis S iunuchus Xa.c.m2 uir] add. sanctus H enim om. PS 8 legerit H i(y5)saiam HS; add. prophetam 2 interrogatur 2DS 9 philipo X putas λa.c.m2P putasne cet. quod P responditque 2DS 10 possum intellegere H si non D al. me DS 11 int.] ipso iterum H santior 2 scentior (en in ras. m,2) X huic Da.c.m2 iunucho X,Pa.c. 12 id est] uere 2 alt. de om. H mundi om. H 13 uen.—rel.] relinquerit uen. ad templum querit H relinquit X amor XH amor legis 8 amator P amator legis 2D 14 diuina H diuinaeque S sententie S fuit] add. in eo s. I. m2X uechiculo ).a.r. ueiculo Za.c m2D 15 pr. et om. 2DS alt. et a. l. 2 uerbum H dei 2 cogitationi H 16 perciperet DS ling. uolu.] om. X et H linguam 2 17 piluphus X 18 et PS, om. cet. ) [*]( 29* )

Haec a me perstricta sunt breuiter — neque enim epistularis angustia euagari longius patiebatur —, ut intellegeres te in scripturis sanctis sine praeuio et monstrante semitam non posse ingredi. taceo de grammaticis, rhetoribus, philosophis, geometricis, dialecticis, musicis, astrologis, medicis, quorum scientia mortalibus siel utilissima est et in tres partes scinditur: zo , δόγμα, τὴν μέϑοδον, τὴν ἐμπειρίαν.

ad minores ueniam artes et quae non tam λόγω̩, quam manu administrantur. agricolae, caementalii, fabri, metallorum lignorumque caesores, lanarii quoque et fullones et ceteri, qui uariam supellectilem et uilia opuscula fabricantur, absque doctore non possunt esse, quod cupiunt. [*](1 credidit XHS; add. euiiuchus codd. praeter XII baptizabatur H 2 est om. X ac] et fit S de disc. mag. ς; add. efficitur λ de] e S 3 sy(i)n. templo repp. coda. praet. XH 4 perBtrincta Za.r.D perstrinta Â. praestrincta (n eras.) P scripta H breu. sunt D nec H enim om. S epistolares angustiae P aepistularis angussia Â. 5 uagari P patiebantur P 7 gramat. XS; add. et H rethor. XHDS hrethor. 2 phil. geom. om. H (cf. infra ad 453, 2) philophis ex pliilopis X geumetricis X geometris P 8 dialeticis S dialectis dualis dictio dialixis dualis dictio proponit sumit formam testimoniis atque cludit H mussicis a astrologis XH astronomis (-micis 2S) astrologis cet. quarum S 9 uelud H OAOA- MATHNMEOOAONTNNEMTIOPIAn P todocmaten. metontoten. perien X to dogma ten disciplina metototen experimentum perian peritia H in doctrinam EPEATMANNMEOAEN rationem IHNZAPINPAN et usum 2 (simil. D) in doctrina. TOAOrNtUTHNME. ratione. eOAONTHXMITlnON. et usu S 10 ad] et ut ad S uen. art. X art. (partes 2) nen. cet. 11 et om. Â. logo X logo uerbo H loco ex lingua 2 ling (in ras.) D agriculae XH,2a.c. agrigulae ex acrigulae P 12 cementarii (ii ex i m2) X cimentarii H lignorumue 2 (ue add. m1) D et lignorum S cessores). lanari Â. 13 follones H suppell. S suppel. P supel. II suppl. X2 14 fabricant Dp.c. doctorem H non om. S 15 quod cup.] qui cupium H )

Sola scripturarum ars est, quam sibi omnes passim uindicent: scribimus indocti doctique poemata passim. hanc garrula anus, hanc delirus senex, hanc soloecista uerbosus, hanc uniuersi praesumunt, lacerant, docent, antequam discant. alii adducto supercilio grandia uerba trutinantes inter mulierculas de sacris litteris philosophantur, alii discunt — pro pudor! — a feminis, quod uiros doceant, et, ne parum hoc sit, quadam facilitate uerborum, immo audacia disserunt aliis, quod ipsi non intellegunt.

taceo de meis similibus, qui si forte ad scripturas sanctas post saeculares litteras uenerint et sermone conposito aurem populi mulserint, quicquid dixerint, hoc legem dei putant nec scire dignantur, quid prophetae, quid apostoli senserint, sed ad sensum suum incongrua aptant testimonia, quasi grande sit et non uitiosissimum dicendi genus deprauare sententias et ad uoluntatem suam scripturam [*]( 1 Horat. epist. II 1, 115 sq. 4 ibid. 117 ) [*]( 1 med. est] in iecore med. est H, om. (add. in iecore in mg. m2) i med. Za.c. 2 tranctant XP tractant in H fabri] add. philosophi geometrici (cf. ad p. 452, 7) H 3 scirturarum X est om. H quam] que H omnes homines H passim om. S 3 uindicent HP discent i uindicant ZDS 4 indocti] docti X 5 anus] auis Sa.c. alt. hanc] ac H delerus XHS,Da.c.m2 senis k senes ZD tert. hanc] ac H soloeg. P solic. XH soph. SDS 6 uerb.] add. questiones H ant. disc. dolent (sic) H docent om. ZD 7 discant uel discunt X alia docto H super concilio\' i trudinantes H trutinant D trutinantur S 9 a fem. pro pud. H pro pud.J quod (s. l. m2) pro pud. est (est in mg. m2) X docent H ne ut (eras.) Z paruum XH 10 sitj Fič (= sicut) H quadam om. XII rac.-intell.] sunt alii, qui nimia fac. uerborum, immo audacia edisserunt (ex disserunt m2) aliis, quod ipsi non intell. r audaciae P -cie Za.c. -ci D cum (s. I. m2) audacia magna it X deserunt XII edisserunt rp.c.m2DS 11 alis X alii H mei S 12 sacras 2 uenerent II uenirent X 13 sermonem H aures P mulcerint XSD mulcirent H dicerent;. 14 hoc om. H dei put.] deputant ZDS ne Z quid ap., quid pr. P 15 ad 8. l. Z, om. H suum sens. H 16 quasi nou II uiciosissime H uitiosum X discendi II docendi S 17 scripturarum II )

quasi non legerimus Homerocentonas et Uergiliocentonas ac non sic etiam Maronem sine Christo possimus dicere Christianum, quia scripserit: iam redit et uirgo, redeunt Saturnia regna, iam noua progenies caelo demittitur alto, et patrem loquentem ad filium: nate, meae uires, mca magna potentia solus, et post uerba saluatoris in cruce: talia phs tab at memorans fixusque manebat. puerilia sunt haec et circulatorum ludo similia, docere, quod ignores, immo, ut cum Clitomacho loquar, nec hoc quidem scire, quod nescias.