Excerpta ex Operibus Augustini

LII. DE, LD QVOD AIT MOSES, VIDEBIS VITAM TVAM PENDEN- TEM, ET NON CREDES VITAE TVAE. EX LIBRO CONTRA PAVSTVM XVI AD LOCVM.

Quasi uero quicquam sit peius inter maledicta, quae Iudaeis pro merito superbiae impietatis acciderunt, quam uidere uitam [*]( 1 cf. Num. 21, 9 20 Dent. 28, 66 ) [*]( 1 pertinet et] pertinens D1P1v 2 xpi D1 fincxisse DP 3 aerfl (0 a m. 2 in ras.) D qua DXP 4 qaam] qua Dl 5 noluit isto P1 6 haeremo V illam TV attenderint DP attenderet T aanabatnr T 8 fatimur Dl 9 pendere] pondere P 10 moyse Pv 11 quasi] quia si T 15 uenatio] uenenatio DPlv talis D 16 insectare D prius tales OWl. v inritire D talis Dl 18 eruti] eruditi DMlV 19 cap. LXV T LXVII D LXVIII v; om. GP 20 id MY: eo DPTv moyses DPv 21 credis (i ex e corr.) D 22 ad loeam om. DPTv 24 superbae D\'P su.pbae D\' impietates Dl accederunt DlPl )

suam, id est filium dei, pendentem et non credere uitae suae. maledicta enim cum ex prophetia dicuntur, non sunt de malo noto imprecantis, sed de praescio spiritu denuntiantis. nam illa quae de malo uoto sunt prohibentur, cum dicitur: benedicite et nolite maledicere. haec autem saepe inueniuntur in sermone sanctorum; sicut apostolus Paulus: Alexander, inquit, aerarius multa mala mihi ostendit; reddet illi dominus secundum opera sua. nam illud tamquam stomachatus et indignatus etiam male optasse uidetur apostolus: utinam et abscidantur qui uos conturbant quod utique, si consideres personam scribentis, magis cum elegantissimo ambiguo bene optasse intelleges. sunt enim spadones, qui se ipsos absciderunt propter regnum caelorum. quod in his quoque uerbis Faustus sapuisset, si pium palatum ad escas dominicas attulisset. sic enim sonuit fortasse Iudaeis quod dictum est: uidebis uitam tuam pendentem et non credes uitae tuae, ut inter minas et dolos hostium suorum uitam suam uidentes ei incerto pendere uicturos se esse non crederent. sed filius euangelii audit: ille enim de me scripsit; in hac ipsa ambiguitate sententiae uidet quid prophetae porcis proiciant, quid hominibus innuant, statimque illi occurrit uita hominum Christus pendens eique non credentes Iudaei ob hoc ipsum, quia pendentem uident. et alius quidem aliquis cito diceret [*]( 4 Rom. 12, 14 6 II Tim. 4, 14 10 Gal. 5, 12 12 Matth. 19, 12 20 Io. 5, 46 ) [*]( 1 filium) xpm filium D 2 dicantur M 3 imprecandis P\' denunciantes Z)1 4 quae] qui P\' 7 herarius P 8 reddat DP\' dominus om. T nam] nam et T 9 sthomacatus Mk F1 sthumacbathus D\' 11 consideres] consideris D\' consuleris P 12 cam MV: eum DPTv eligantessimo Dl optasse] aptasse MV 14 Faustus) factus M 17 credis DM tuae] suae v 18 minas P et] uel DPT dolus D\'P uidentis D\' 19 uicturos D\'MY: uictores DlPTv crederint D 20 audit M V: cum audit DPTv 21 uidit Dv prophetiac P proiciunt P1 23 credentis Dl 24 dicerit D\' ) inter cetera maledicta, quae in illa lectione ad aliquid de Christo intellegendum non pertinent, hoc solum ibi esse de Christo quod scriptum est: uidebis uitam tuam pendentem et non credes uitae tuae; neque enim fieri non posset, ut inter diuersa maledicta, quae impio populo prophetice pronuntiabantur, hoc quoque poneretur. sed ego et qui mecum aliquanto attentius cogitant euangelicam illam dominicamque sententiam, qua non ait: ũlle enim et de me scripsit", ut et alia quae ad Christum non pertinent scripsisse crederetur, sed ait: de me enim ille scripsit, ut omnem scripturae illius intentionem non nisi ad intellegendam Christi gratiam perscrutando consuleremus, etiam cetera in illa lectione maledicta propter Christum praedicta cognoscimus.

LIII. QVOD REQVIES SABBATI ETIAM IN SEPVLTVRA DOMINICA POS- SIT INTELLEGI, ET OCTAVI DIEI CIRCVMCISIO EXPOLIATIONEM SIGNIFICET MORTALITATIS. ITEM EX EODEM LIBRO CONTRA FAVSTVM XVI.

Illud sabbatum, quod imperite atque impie deridetis, nisi et ipsum inter prophetias, quae de Christo scriptae sunt, haberet intellectum, non ei Christus sic attestaretur. qui cum propria uoluntate, sicut ipse in eius laude posuisti, pateretur, [*]( 1 illa om. Tv ad eras. D; om. M 2 intellegendam M 3 uidibis D\' uidebus P 4 credis D\' 5 possit D 6 pro- pheticae MPlTV praenuntiabantnr D\'v poneritur Dl 7 aliquando P\' 8 qua] quam D et om. M 9 pertenent D 10 enim om. T ut] et v 11 intellegendfl P gratiam xpi v 12 perscrutandam P1 consolerimus D\' illa] ida MV ista PTv 18 xp̌ο MV praedicata D1 noscimus Dv 14 cap. LXVI T LXVIII D LXVIIII v; om. GP 15 sabbati etiam om. D\' 16 diei] die T dei P 17 item om. PT" 18 XVI] XI P 19 imperitae V inperitum D\' deriditis D 20 scripta DlPv haberit D\' 21 sic] sicut P1 testaretur P1 22 propria uoluntatS v laude eius P potuisti om. D\' pateritur D\' )

ideoque tempora passionis et resurrectionis suae haberet in potestate, id egit ut caro eius in sepultura sabbato requiesceret ab omnibus operibus suis, ut tertio die resurgens, quem dominicum dicimus, qui post sabbatum numeratur octauus, etiam circumcisionem octaui diei ad se prophetandum pertinere declararet. quid enim significat circumcisio carnis ? quid nisi expoliationem mortalitatis, quam de carnali generatione portamus? propter hoc dicit apostolus: exuens se carnem principatus et potestates exemplauit fiducialiter, triumphans eos in semet ipso. quod enim dicit exuisse se carnem, eo loco carnem mortalitatem carnis intellegimus, secundum quam proprie corpus hoc caro nominatur. quae mortalitas proprie caro appellata, quia in illa resurrectionis immortalitate non erit. propterea scriptum est : caro et sanguis regnum dei non possidebunt. de quibus uerbis soletis calumniari fidei nostrae, qua credimus huius corporis futuram resurrectionem, quae in ipso domino iam praecessit, dissimulantes ea quae secuntur; in quibus aperte apostolus quid dicat exponit. nolens enim ostendere quid eo loco dixerit carnem, continuo subiecit: neque corruptio incorruptionem possidebit. hoc enim corpus, quod propter mortalitatem proprie caro nominatur, mutari dicit in resurrectione, ut iam non sit corruptibile atque mortale. quod ne putetur nostra suspicione dici, ipsa eius quae secuntur uerba consulite: ecce, inquit, mysterium dico: omnes quidem resurgimus, non tamen omnes immutabimur, in atomo, in ictu oculi, in nouissima [*]( 8 Coloss. 2, 15 15 I Cor. 15, 50sqq. ) [*]( 1 tempore D\' haberit D1 habens PT 2 potestatem V 5 die T praphetandum D 6 declaratur DxPv 7 carnale D1 8 ezsnens V carne T 12 propriae DMPTV 13 illis (u a m. 2 in ras.) P 15 possidebnnt] poBsib P ante de quibus add. D1Pv: nt ergo indnatnr immortalitatem 16 calumniare D1 fidaei T 18 sequontnr Tv 19 apostolns aperte DPv 20 diserat P 22 propriae DIPITV 25 consolitae D1 mistirio D\' 26 quidem om. T resnrgemus T\'v omnia D\' 27 athomo Pv icto D\' ) tuba; canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti, et nos immutabimur; oportet enim co rruptibile hoc induere incorruptionem et mortale hoc induere immortalitatem. ut ergo induatur immortalitate, exuitur mortalitate. hoc est circumcisionis mysterium, quae octauo die fieri iussa est, et octauo die, id est dominica post sabbatum, iam in ueritate a domino impleta. unde dicitur: exuens se carnem principatus et potestates exemplauit. per hanc enim mortalitatem nobis inuidae diabolicae potestates dominabantur; quas exemplasse dictus est, quia in se ipso capite nostro praebuit exemplum, quod in toto eius corpore, id est ecclesia ex diaboli potestate liberanda, in ultima resurrectione complebitur. haec est fides nostra. et quoniam, sicut testimonium propheticum Paulus commemorat: iustus ex fide uiuit, haec est iustificatio nostra. mortuum quippe Christum et pagani credunt; resurrexisse autem Christum propria fides est christianorum. si enim confitearis, ait apostolus, in ore tuo, quia dominus est Iesus Christus, et credideris in corde tuo, quia deus illum suscitauit a mortuis, saluus eris. quia ergo ex ista resurrectionis fide iustificamur, ideo et illud de Christo apostolicum est, quia mortuus est propter delicta nostra et resurrexit propter iustificationem nostram. et quia ista resurrectio, quae credita nos iustificat, illa octaui diei circumcisione figurata est, propterea de ipso Abraham, cui primum tradita est, dicit apostolus : et signum [*]( 6 cf. Gen. 17, 12 15 Rom. 1, 17 Hab. 2, 4 17 Rom. 10, 9 22 Rom. 4, 25 26 Rom. 4, 11 ) [*]( 1 canit D resurgent cf. p. 243, 18 incorrnpfce Dl 2 oportit D1 4 immortalitate Dl ut - immortalitate om. DxPl immortalitatem P1 5 eiuetur DP\'v mortalitate] mortalitate P; om. D1 circumoisione P\' mysterium circumcisionie v 7 a domino in ueritate v 9 enim om. v inuidię Pv diabulicae Dl 10 dicttl (Q in ras. a m. 2) P 12 diabuli Dl 18 Iesus est PT 19 ChristUS om. DPTv 21 ideo] adeo F* 22 mortuos D1 delscta D\' 24 ista om. P 25 octaua. P1 ) accepit circumcisionis signaculum iustitiae fidei. ergo et istam circumcisionem inter alias figuras propheticas de Christo scripsit Moses, de quo ipse dicit: de me enim ille scripsit.

LIIII. NON SOLVM DIEBVS SED ET MENSIBVS NOMINA DEORVM SVORVM IMPOSVERE PAGANI. EX LIBRO CONTRA FAVSTVM XVIII.

Diebus quippe istis, quorum septenarius numerus in orbem redit, deorum suorum nomina gentes imposuerunt; de quibus ait apostolus, quod coluerunt et seruierunt creaturae potius quam creatori. quos in hac parte etiam uos imitamini, nisi quod cum eis lucidiora duo lumina, cetera uero sidera non cum eis adoratis. sed et mensibus imposuerunt nomina deorum suorum. propter honorem quippe Romuli, quia eum Martis filium crediderunt, primum mensem Marti dicantes martium uocauerunt; et inde aprilem nullo dei sui nomine, sed a re ipsa quasi aperilem, quod tunc plurimum germinis aperiatur in florem. inde tertium mensem maium, quod Maiam, Mercuri matrem, deam colunt. inde quartum iunium a Iunone, inde ceteros usque ad decembrem a numeris nominarunt. sed ei eis quintilis atque sextilis nominibus hominum, quibus diuinos honores decreuerunt, appellati sunt iulius et augustus. nam septimus september et ceteri, ut dixi, usque ad decembrem numerorum ex ordine nominibus enuntiantur. [*]( 3 Io. 5, 46 11 Rom. 1, 25 ) [*]( 1 accipit D circumcisionis-istam om. T 2 ista D\' 3 moyaes DPv 5 cap. LXXVII T LXVHII D LXX Gv, om. P 9 Beptinarios Dl 10 gentis D\' 12 inmitamini P 13 duo lumina Pv: uolumina MV duo luminaria DT 14 sidera] ad ridera D 16 crediderant V decantes Dl dicantia P1 dicentes P* 17 aplilem P nullll D 19 mense D 20 mercurii DPTv inde-Iunone om. vi 21 iunonae (om. a) Tl iunonem 3fP\'F nominauerunt Pv numerauerunt D 24 agustus D 25 ei] et T enuciantur D ) [*]( vnn. ) [*]( 19 )

porro ianuarius a Iano appellatus est, februarius a februis, sacris lupercorum. uultis ergo ut et uos dicamini in mense martio Martem colere? illo enim mense bema uestrum cum magna festiuitate celebratis. si autem nobis in mense martio licere arbitramini aliud considerare, non Martem, cur ex die septimo, quod sabbatum a requie nominatum est, diuinis scripturis Saturnum importare conamini, quia eum diem Saturni gentes appellauerunt? nempe iam uidetis cum quanta impietate deliretis.

De sacrificiis autem animalium quis nostrum nesciat magis ea peruerso populo congruenter imposita quam deo desideranti oblata? sed tamen etiam in his figurae nostrae fuerunt, quia nostra mundatio et dei propitiatio nobis sine sanguine nulla est; sed illarum figurarum ueritas Christus est, cuius sanguine redemti et mundati sumus. nam in figuris eloquiorum diuinorum et taurus dictus est propter uirtutem crucis, cuius cornibus impios uentilabit, et aries propter innocentiae principatum et hircus propter similitudinem carnis peccati, ut de peccato damnaret peccatum; et si quod aliud sacrificii genus expressius commemoraueris, in eo quoque tibi Christum prophetatum esse monstrabo. quocirca siue circumcisio siue sabbatum siue differentia ciborum siue immolatio sacrificiorum, omnia haec figurae nostrae fuerunt et prophetiae, quas Christus non soluere, sed adimplere uenit, cum ea quae his praenuntiabantur impleuit. [*]( 18 cf. Rom. 8, 3 23 cf. I Cor. 10, 6 ) [*]( 1 febroarius Dlf) a februis om. v februis] ferbuis Dl fruis T 2 dicamini in] dicam v 3 colere] colore P 5 ex] et PT 7 eum-iam om. MV die D1 8 gentis Dl quantam M 9 impietate] pietate M deliratis v deleritis Dl deleretis P1 11 desiderante P 12 figura P1 14 xpi D 17 impius P1 uentilauit DPTv 18 hyrcus DPv 19 sacrificiis P 20 commemoraberis T* 22 differentiae DlPv ciborum] aborum T 24 ea] eo P1 praenuntiabuntur Px pnuntiabantur (pnunt a m. 2 in ras.) D 25 implebit MV )

LV. QVOD OCVLVM PBO OCVLO NON SIT CONTRARTVM: QVI TE PERCVSSERIT IN DEXTRAM MAXILLAM ET CETERA. EX LIBRO CONTRA FAVSTVM XVIIII.

Iam uero illud quod antiquis dictum est: oculum pro oculo, dentem pro dente, quomodo contrarium habet quod ait dominus: ego autem dico uobis non resistere malo; sed si quis te percusserit in maxillam tuam dextram, praebe illi et alteram et cetera, quando quidem et illud antiquum ad reprimendas flammas odiorum saeuientumque immoderatos animos refrenandos ita praeceptum est? quis enim tandem facile contentus est tantum reponere uindictae, quantum accepit iniuriae? nonne uidemus homines leuiter laesos moliri caedem, sitire sanguinem uixque inuenire in malis inimici unde satientur? quis pugno percussus non aut iudicia concitat in damnationem eius qui percusserit? aut, si ipse percutere uelit, totum hominem etiam, si non telo aliquo arrepto, pugnis calcibusque contundit? huic igitur immoderatae ac per hoc iniustae ultioni lex iustum modum figens poenam talionis instituit, hoc est ut qualem quisque intulit iniuriam, tale supplicium pendat. proinde oculum pro oculo, dentem pro dente non fomes, sed limes furoris [*]( 2 Ei. 21, 24 Matth. 5, 39 ) [*]( 1 cap. LXVni T LXX D LXXl rh; om. P 2 oculo] oculi D\' contrarium] c. illi dominico dicto v 3 dexteram Pv dextra D 4 XVmi] XVIII V 6 oculo] ocultl D\' dente] dentem D\'P\' 8 malo D\' 9 dexteram Pv dextera Dl altera D\' 11 saeuientumquae V seuientiumque PTv inmoderatus animus refrenandue D 12 reponere] rependere D 13 accipit D uidimus Dl 14 lesos PVv lesus Dl sitiri P 15 aut non v 16 concidat D1 in om. V damnatione D\'P 17 repercutere P uellit DPl si non etiam DPT 18 arepto D pugnis∗∗ (cu? ras.) D 19 iniuste Vv ultione D\' ultionis P1 21 intullit D\' pendit DxPlv 22 octllo] ocula D\' dentem] dente D\' ) [*]( 19* )

est, non ut id quod sopitum erat hinc accenderetur, sed ne id quod ardebat ultra extenderetur impositus. est enim quaedam uindicta iusta iusteque debetur ei qui fuerit passus iniuriam. unde utique cum ignoscimus, de nostro quodam modo iure largimur. unde etiam debita dicuntur, quae in oratione dominica humanitus dimittere monemur, ut nobis et nostra diuinitus dimittantur. quod autem debetur, etsi benigne remittitur, non tamen inique repetitur. sed sicut in iurando etiam qui uerum iurat propinquat peiurio, unde longe abest qui omnino non iurat; et quamuis non peccet qui uerum iurat, remotior tamen a peccato est qui non iurat — unde admonitio non iurandi conseruatio est a peccato peiurii\': — ita cum peccet qui per immoderationem iniuste uult uindicari, non peccet autem qui modum adhibens iuste uult uindicari, remotior est a peccato iniustae uindictae qui non uult omnino uindicari. peccat enim qui exigit ultra debitum; non peccat autem qui exigit debitum: sed tutius longe est a peccato iniusti exactoris qui omnino non exigit debitum, praesertim ne cogatur et ipse reddere debitum ab eo qui nullum habet debitum. [*]( 6 cf. Matth. 6, 12 ) [*]( 1 sopitum] supitum D5 subitam Dlv accinderitur Dl 2 ardeat v extenderitur Dl impositum v quaedam] qddam v 3 iusta uindicta DPT ius uindictq v ei] et P\'v 5 largirous V 6 demittere DP\' monemur T 8 remittetur D remitatur P1 9 uero D* periurio DPTv 10 peccit D 11 post iurat add. DIGPfJ: maluit nos dominus et non iurantes non recedere a uero quam uerum iurantes propinquare periurio 12 periurii DM PTv 18 (14. 15) uindicare Dlv peccat v 14 modo 0 15 uindicari omnino D 17 tutius] totius DP1T iniuste v 19 qui] quod P habit D\' )

LVI. QVOMODO INTELLEGENDVM SIT: IN QVIBVS DEVS SAECVLI HVIVS EXCAECAVIT MENTES INFIDELIVM. EX LIBRO CONTRA FAVSTVM XXI.

Apostolus ait: deus saeculi huius excaecauit mentes infidelium. quam quidem sententiam plerique nostrum ita distingunt, ut deum uerum dicant excaecasse infidelium mentes. cum enim legerint: in quibus deus, suspendunt pronuntiationem; at tunc inferunt: saeculi huius excaecauit mentes infidelium. quia etsi ita non distinguas, sed exponendi gratia ita uerborum ordinem mutes: "in quibus deus excaecauit mentes infidelium saeculi huius" idem qui in illa distinctione sensus elucet. potest enim etiam talis operatio, qua excaecantur mentes infidelium, secundum quendam modum pertinere ad uerum deum. quod non facit malitia, sed iustitia, sicut idem Paulus alibi dicit: numquid iniquus deus, qui infert iram? item alibi: quid ergo dicemus? inquit; numquid iniquitas est apud deum? absit. Moses enim dicit: miserebor cui misertus ero, et misericordiam praestabo cui misericors fuero. cum ergo praemisisset, quod inconcusse retinendum est, non esse iniquitatem apud deum, paulo post attende quid dicat: si autem uolens deus ostendere iram et demonstrare potentiam suam attulit in multa patientia [*]( 2 II Cor. 4, 4 16 Rom. 3, 5 17 Rom. 9, 14 sq. 19 Et. 33, 19 23 Rom. 9, 22 sq. ) [*]( 1 eap. LXVHII T LXXI D LXXII Gv; om. P 2 sit] om. D; sit illud apostoli T 4 XXI] XXII T 6 sententia D\' plerumque PV 7 distinguunt P*v distinguit P1 9 praenuutiaticnem Pv at F: ac DPTv 10 distifcguant P\'T . 11 mutes] mutis D mateit PT 12 huius sseculi v idem quti] idemque e 18 elucit D1 po*teet (s ras.) D tafes P1 15 pertenere D\' uerum) uersu̅ D1 17 dicimus D\'a dknus P 18 inquit OWl. D1v 19 moyses DPlv moysi P* ero] fuero T 21 praemirissit D1 promisisset T 24 attullit D )

uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, et ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam? et cetera. certe hic nullo modo dici potest alium deum esse, qui ostendit iram et demonstrat potentiam suam in uasis, quae perfecta sunt ad perditionem, et alium qui ostendit diuitias in uasis misericordiae. nam unum eundemque deum facere apostolica doctrina testatur. hinc est et illud: propter hoc tradidit illos deus in concupiscentiam cordis eorum in immunditia, ut contumeliis afficiant corpora sua in semet ipsis; et paulo post: propterea tradidit illos deus in passiones ignominiae; item paulo post: et quoniam non probauerunt deum habere in notitiam, tradidit illos deus in reprobum sensum. ecce quomodo uerus deus et iustus excaecat mentes infidelium. neque enim umquam in his apostoli uerbis, quae commemoraui, alius deus intellectus est quam ille qui filium suum misit dicentem: in iudicium ueni in hunc mundum, ut qui non uident uideant et qui uident caeci fiant. nam et hic satis apparet mentibus fidelium, quomodo deus excaecet mentes infidelium. praecedit enim aliquid occultum in occultis, ubi deus agat iustissimum examen iudicii sui, ut quorundam mentes excaecentur, quorundam inluminentur. cui uerissime dictum est: indicia tua abyssus multa. cuius profunditatis impenetrabilem altitudinem apostolus admiratus exclamat:s o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei; quam inscrutabilia sunt iudicia eius et cetera. uos autem non ualetis discernere [*]( 8 Rom. 1, 24. 26. 28 18 Io. 9, 39 24 Ps. 35, 7 26 Rom. 11, 33 ) [*]( 2 uasis D1PTv \'4 hic om. DPlv 6 ostendit] odit MY 7 facere] facere utrumque DPTv 8 tradit P1 9 concupiscentias DPTv immunditiam DPTv 10 contumiliis D 13 notitia DPv 16 commemorauit D1P1v 18 iudicium (om. in) P\' 21 excaecat Plv excaecauit Pa 28 excaecantur v 24 abjsus DT habyssns v 28 ualetis] ualentes DlPv discernere] discere T ) quid faciat deus beneficio, quid iudicio, quia et a corde et ab ore uestro longe est psalterium nostrum; ubi dicitur: misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine.

LVII. DE, ID QVOD AIT IDEM APOSTOLVS, DEVS TEMPERAVIT CORPVS. EX EODEM LIBRO CONTRA PAVSTVM XXI.

Dicit apostolus: deus temperauit corpus; et dicit iste: hyle, non deus". quid apertius his inimicitiis ante anathemandis quam refellendis. numquid et hic apostolus cum diceret: deus, addidit: huius saeculi? ubi si quis etiam diabolum intellexerit, excaecare diabolum mentes infidelium, non negamus, malis suasionibus; quibus qui consentiunt iustitiae lumen amittunt deo retribuente quod iustum est. haec omnia legimus in scripturis sanctis. nam et illud dictum est de seductione extrinsecus ueniente: timeo ne, sicut serpens Euam seduxit in uersutia sua, corrumpantur mentes uestrae a simplicitate et castitate, quae est in Christo. cui simile est: corrumpunt mores bonos colloquia mala; et illud, quod et sibi quisque seductor sit: qui autem putat se esse aliquid, cum nihil sit, se ipsum seducit; et illud de dei uindicta quod supra commemoraui: tradidit illos deus in reprobum sensum, ut faciant quae non conueniunt. ita et in ueteribus libris, cum praedixisset: deus mortem non [*]( 2 Pa. 100,1 5 I Cor. 12, 24 15 II Cor. 11, 3 18 I Cor. 15, 33 20 Gal. 6, 3 22 Rom. 1, 28 24 Sap. 1, 13 ) [*]( 1 faciant P\' a] ad D\' 4 cap. LXX T LXXII D LXXIII t7; om. GP 5 id MV: eo DPTv 6 XXI] oigisimo v 7 temperat Dl 8 hyle D* non] nom MV inimicitiis] inimici oitiit v anathaemandis D 9 refellendis] repellendis D1 refallentis v cum] dam D dicerit Dl 10 etiam si quis DPTv 11 diabulum D alterum diabolum om. DPv mentis infidilium D1 12 qui om. P1v 16 corrampantnr] ita corrumpantur DPv 19 bonus Dl quisquae D 20 putant Pl 22 commemorauit T illus D\' 23 et] ut DPlv 24 praediiiiisset D )

fecit nec laetatur in perditione uiuorum, paulo post: inuidia, inquit, diaboli mors intrauit in erbe terrarum. et rursus de ipsa morte, ne se homines extra culpam ponerent: impii autem manibus et uerbis, inquit, accersierunt illam, et extimantes illam amicam defluxerunt; alibi autem: bona et mala, uita et mors, diuitiae et paupertas a domino deo sunt. hic perturbati homines non intellegunt in uno eodemque opere malo non postea consequente alia quae manifesta erit, sed quadam continuo comitante uindicta aliud uenire de astutia suadentis, aliud de nequitia uolentis, aliud de iustitia punientis: cum diabolus suggerit, homo consentit, deus deserit. quocirca in opere malo, id est excaecatione infidelium, si intellegatur et diabolus propter suadendi malignitatem, ut sic distinguatur: deus huius saeculi, non mihi uidetur absurdum. neque enim sine additamento dicitur deus, cum adiungitur huius saeculi, id est hominum impiorum non nisi in hoc saeculo florere uolentium; secundum quod dicitur et malum saeculum, sicut scriptum est: ut eximeret nos de praesenti saeculo maligno. tale est enim et illud: quorum deus uenter; nisi esset ibi quorum, nullo modo diceret: deus uenter. nec in psalmo daemonia possent dii appellari, nisi adderetur gentium; sic enim scriptum est: quoniam di gentium daemonia. hic autem nec deus huius saeculi nec quorum deus uenter nec di [*]( 2 Sap. 2, 24 4 Sap. 1, 16 6 Eccli. 11, 14 19 Gal. 1, 4 21 Philipp. 3, 19 24 Pa. 95, 5 ) [*]( 1 perdictione Dl 2 orbem D\' PTv orbi Dx 3 ne om. D1 5 accersierant v et om. Pv extimantea MV (cfp. 159, 17): exietimantes DPTv 9 consequenti D1 mRnefesta Dl 10 comitantur DlPv uindictę v 11 suadentes D\' nolentes Dl punientes Dt 18 quodcirca D quae circa v eicaeoationS Dt" intellegantur P1 14 et] ut Dx suadenti P malignitate Dl 15 dirtengnatuT D1 18 et om. Pl 19 eremeret Pl 20 enim est T 21 modo om. T 22 dicerit D\' dii] di T 23 adderitur Dl addiretur P1 gentium] gentium daemonia T siodaemonia om. T 24 (et 25) dii DPv 25 nec di] ne dii DPl ) gentium daemonia, sed simpliciter positum est: deus temperauit corpus; qui non potest intellegi nisi deus uerus omnium creator. illa enim cum uituperatione dicuntur, hoc autem cam laude dictum est. nisi forte deum temperasse corpus non dispositione membrorum, hoc est fabricando et construendo, sed admixtione lucis suae Faustus intellegit, ut scilicet haec membra ita distincta et locata suis sedibus alter posuerit, qui haec fabricauit; deus autem miscendo bonitatem suam huius fabricae malitiam temperauit. talibus enim fabulis pueriles animas hebetant; sed neque hoc eos posse dicere permisit subueniens deus paruulis per ora sanctorum. habes enim et paulo superius: deus posuit membra singulum quodque eorum in corpore prout uoluit. quis iam non intellegat secundum hoc dictum deum temperatorem corporis, quod ex multis membris corpus fabricauit, officia diuersorum operum in unitatis compage seruantibus?

LVIII. EXEMPLO ABRAHAE CELANTIS CONIVGEM DOCET: QVANDO HABET HOMO QVOD FACIAT, NON TEMTET DEVM. EX LIBRO CONTRA FAVSTVM XXII.

Dicet aliquis: cur non potius ita de deo suo praesumsit Abraham, ut fateri non timeret uxorem? neque enim deus ab illo non poterat mortem repellere, quam timebat, eumque cum coniuge sua in illa peregrinatione tutari, ut nec uxor [*]( 12 I Cor. 12, 18 18 cf. Gen. 20, 2 ) [*]( 5 diapositionem P 6 amixtione DlP scilicet] si licet T haec] hoe P1 7 locuta (u in a corr. m. 2) D 8 haec] hoc DP T2v 9 temperauerit PT" puerilis D1 10 hebetant] ebetant P habitant DV abitaot T habicant M posse dicere] possidere T 11 partolia D 12 singulis D1 quotque MV quodque (untl add. m. 2) D 13 intellegit T1 14 dictum] dictum 5 D" 16 nnitates P1 unitate Dl 17 cap. LXXI T LXXIII D LXXlIII Gx; om. P 18 quando] ut quando PT" 21 dicit DP 22 fatere D\' timet v 24 cum om. T tutare DlPv )

eius, quamuis esset pulcherrima, appeteretur ab aliquo nec propter illam ille necaretur". poterat sane hoc efficere deus; quis ita sit demens, ut hoc neget? sed si interrogatus Abraham illam feminam indicaret uxorem, duas res tuendas committeret deo, et suam uitam et coniugis pudicitiam. pertinet autem ad sanam doctrinam: quando habet quod faciat homo, non temtare dominum deum suum. neque enim et ipse saluator non poterat tueri discipulos suos; quibus tamen ait: si uos persecuti fuerint in unam ciuitatem, fugite in aliam. cuius rei prior exemplum praebuit. nam cum potestatem haberet ponendi animam suam nec eam poneret, nisi cum uellet, in Aegyptum tamen infans portantibus parentibus fugit. et ad diem festum non euidenter, sed latenter ascendit, cum alias palam loqueretur Iudaeis irascentibus et de inimicissimo animo audientibus nec tamen ualentibus in eum mittere manus, quia nondum uenerat hora eius: non cuius horae necessitate cogeretur mori, sed cuius horae opportunitate dignaretur occidi. qui ergo palam docendo et arguendo, et tamen inimicorum rabiem ualere in se aliquid non sinendo dei demonstrabat potestatem, idem tamen fugiendo et latendo hominis instruebat infirmitatem, ne deum temtare audeat, quando habet quod faciat, ut quod cauere oportet euadat. neque enim et apostolus Paulus desperauerat adiutorium protectionemque diuinam fidemque perdiderat, quando per murum in sporta submissus est, ut inimicorum manus effugeret. non [*]( 7 cf. Deut. 6, 16 9 Mattb. 10, 23 11 cf. Io. 10, 18 12 cf. Matth. 2, 14 13 cf. Io. 7, 10 et 30 25 cf. Act. 9, 25 ) [*]( 2 negaretur D1 necatur v sane] sine D1 P1 sine dubio v\' 3 interrogatus abraham si v 4 indicaret] negaret v committere MplV 5 pudititiam Dl 8 tuere P 9 fuerunt P1 una ciuitate P2T2v 10 prior] primi V\'; scriptura m. 1 delituit; pri M1 pro M1 p.ror D nam] nam nec ea v 11 habent D\' 12 uellit D 13 euidenter] uidentur P1 14 alias] aliis P loqueritur D1 16 hora] ora PlT horae] chorae V ore P\'T hora D 17 oportunitate DPTv 20 item D 21 instruebat] ostendebat PT (tend a m. 2 in P) 22 caueri D\' 23 disperauerat D 25 effugiret D ) ergo in deum non credendo sic fugit, sed deum temtando sic fugere noluisset, cum sic fugere potuisset.

LVIIII. QVID RERVM FIGVRAVERINT QVATTVOR VXORES IACOB. EX EODEM LIBRO CONTRA FAVSTVM XXII.

Refutato crimine, quod nefarius error obiecit, de libero, ut possumus, mysteriorum secreta rimemur pulsemusque fidei pietate, ut nobis aperiatur a domino, quid rerum figurauerint quattuor istae uxores Iacob, quarum duae liberae, duae ancillae fuerunt. uidemus enim apostolum in libera et ancilla, quas habuit Abraham, duo testamenta intellegere. sed ibi in una et una facilius apparet quod dicitur; hic autem duae sunt et duae. deinde ibi ancillae filius exheredatur; hic uero ancillarum filii simul cum filiis liberarum terram promissionis accipiunt: unde hic procul dubio aliquid aliud significatur.

Quamquam enim duas liberas uxores Iacob ad nonum testamentum, quo in libertatem uocati sumus, existimem pertinere, non tamen frustra duae sunt; nisi forte, quod in scripturis aduerti et inueniri potest, duae uitae nobis in Christi corpore praedicantur: una temporalis, in qua laboramus; alia aeterna, in qua delectationem dei contemplabimur. istam dominus passione, illam resurrectione declarauit. admonent nos ad [*]( 10 cf. GaL 4, 22 sqq. ) [*]( 1 temtando] temptare metuendo T 2 aic] si Tv fugire D 3 cap. LXXII T LXXIIII D LXXV v, om. OP 4 quid] quod T1 figurauerint] significauerint v 5 XXII] uigisimo tertio v inter wtera et ad locum add. D* 6 quod] quo T libero] libro D\'P\' Tv 7 pouimns P1 fid.ei (a ras.) T 8 pietatS DIP. figuraoerunt D\' 9 uxorie D\' 12 facillius Tl apparit D 13 lneillae] ancilla & pi 14 filii] filii! V filius M 17 quo. (d eras.) P libertate MP\'TV 19 inuenire D1P1 20 pdicantur Dl praedicuntur P\' aetema] terrena T 21 delectionem D dilectionem v 22 passionem DP\' resurrcctionS DP\' ammonet P1 )

hoc intellegendum illarum etiam nomina feminarum. dicunt enim quod Lia interpretatur "laborans", Rachel autem uisum principium" siue "uerbum, ex quo uidetur principium". actio ergo humanae mortalisque uitae, in qua uiuimus ex fide multa laboriosa opera facientes, incerti quo exitu proueniant ad utilitatem eorum quibus consulere uolumus, ipsa est Lia, prior uxor Iacob; ac per hoc et infirmis oculis fuisse commemoratur; cogitationes enim mortalium timidae, et incertae prouidentiae nostrae. spes uero aeternae contemplationis dei habens certam et delectabilem intellegentiam ueritatis, ipsa est Rachel.\' unde etiam dicitur bona facie et pulchra specie.

Hanc enim amat omnis pie studiosus et propter hanc seruit gratiae dei, qua peccata nostra, etsi fuerint sicut phoenicium, tamquam nix dealbantur. Laban quippe interpretatur „dealbatio"; cui seruiuit Iacob propter Rachel. neque enim se quisque conuertit sub gratia remissionis peccatorum seruire iustitiae, nisi ut quiete uiuat in uerbo, ex quo uidetur principium; quod est deus. ergo propter Rachel, non propter Liam. nam quis tandem amauerit in operibus iustitiae laborem actionum atque passionum ? quia eam uitam propter se ipsam expetiuerit? sicut nec Iacob Liam, sed tamen sibi nocte suppositam in usum generandi amplexus et fecunditatem eius expertus est. dominus enim eam, quia per se ipsa diligi non poterat, primo ut ad Rachel perueniretur tolerari fecit, deinde propter filios commendauit. ita uero unusquisque utilis dei [*]( 8 Sap. 9, 14 11 cf. Gen. 29, 17 14 cf. Es. 1, 18 16 cf. Gen. 29, 30 ) [*]( 1 dicut T 2 interpretetar PTv interp D laborans] laboriesa P 4 humaoa t? mortalisque] mortalitatisquae T 5 proueniaat] proueni an MV proueniuat D\' 6 conflolere D 8 iacerte DxVv 13 piae D\' seruet Pl 14 phoenitium D1v phoenicum T 15 dealbabuntar v 17 quisque] qaisquam P 18 ex quo] et quod T 21 actiontJ (ntI a m. 2 in ras.) D uitam om. P ipsum T2 22 lia D subpositun DV 23 faecunditatem V 24 per D\' in rag. ipsam DPv 25 poterant D1 perueneretur tolerare P* )

seruus sub dealbationis peccatorum suorum gratia constitutus quid aliud in sua conuersione meditatus est, quid aliud corde gestauit, quid aliud adamauit nisi doctrinam sapientiae? quam plerique se adepturos et percepturos putant statim, ut se in septem praeceptis legis exercuerint, quae sunt de dilectione proximi, ne cuiquam homini noceatur, id est: honora patrem et matrem, non moechaberis, non occides, non furaberis, non falsum testimonium dices, non concupisces uxorem proximi tui. quibus quantum potuerit obseruatis posteaquam homini pro concupita et sperata pulcherrima delectatione doctrinae per temtationes uarias quasi per huius saeculi noctem tolerantia laboris adhaeserit — uelut pro Bachel Lia inopinata coniuncta sit — et hanc sustinet ut ad illam perueniat, si perseueranter amat, acceptis aliis septem praeceptis - ac si ei dicatur: serui alios septem annos propter Rachel — ut sit pauper spiritu, mitis, lugens, esuriens sitiensque iustitiam, misericors, mundi cordis, pacificus. uellet enim homo, si fieri posset, sine ulla tolerantia laboris, quae in agendo patiendoque amplectenda est, statim ad pulchrae atque perfectae sapientiae delicias peruenire; sed hoc non potest in terra morientium. hoc enim uidetur significare quod dictum est ad Iacob: non est moris in loco nostro, ut minor nubat prius quam maior; quia non absurde maior appellatur quae tempore prior est. prior est [*]( 6 Ex. 20,12 sqq. 15 Gen. 29, 27 16 cf. Matth. 5, 3 sqq. 22 Gen. 29, 26 ) [*]( 1 seraos D\' dealbationes D\'P\' constitutos Tpr. constitutis P\' 2 connenione] eonuersatione P 3 aroauit v doctrina P 4 adepturus D\'pt percepturus Dl 5 septem] septi D 6 bomine Pl 7 patrem] patrem tuum P et] aut T moecaberie V moechaueris DTl occidis D* 8 furaueris DT 9 eoDcnpisois D concupiscas e tui om. DPT 10 obseruantis T1 11 delectatione] dilectione P1 teptacionis D\' 12 tolerantiua D tollerantiam PT 14 persiueranter D\' aliis] illis r Mmptem D 16 spiritam D lugenl] ingens T 17 mandia (s del. tn. 2) T 18 enim om. T possit D tollenntia PT 19 amplectanda PT 20 pulcrae D 24 appelletnr e ) autem in recta hominis eruditione labor operandi quae iusta sunt quam uoluptas intellegendi quae uera sunt. ad hoc ualet quod scriptum est: concupisti sapientiam, serua mandata, et dominus praebet illam tibi: mandata utique ad iustitiam pertinentia; iustitiam autem, quae ex fide est, quae inter temtationum incerta uersatur, ut pie credendo quod nondum intellegit etiam intellegentiae meritum consequatur. quantum enim ualet quod amodo commemoraui esse scriptum: concupisti sapientiam, serua mandata, et dominus praebet illam tibi, tantum et illud ualere arbitror: nisi credideritis, non intellegetis, ut iustitia ad fidem, ad sapientiam uero intellegentia pertinere monstretur. proinde in his qui flagrant ingenti amore perspicuae ueritatis, non est improbandum studium, sed ad ordinem reuocandum, ut a fide incipiat et bonis moribus enitatur peruenire quo intendit. in eo quippe quod uersatur uirtus est laboriosa; in eo uero quod appetit luminosa sapientia. "quid opus est" inquit "credere quod non mihi ostenditur manifestum? aliquod uerbum prome, quo uideam rerum omnium principium. id enim est in quo maxime ac primitus inardescit, si ueri studiosus est animus rationalis". cui respondeatur: pulchrum est quidem quod desideras et amari dignissimum, sed prius nubit Lia et postea Rachel. ardor ergo iste ad id ualeat, ut ordo non recusetur, sed potius toleretur, sine quo non potest ad id perueniri quod tanto ardore diligitur. cum autem peruentum [*]( 3 Eccli. 1, 26 11 Ea. 7, 9 ) [*]( 2 quam] qua V uoluptas] uoluntas P 3 concupisce v 5 pertinent.. (m rcu.) P iustitia autem DPTv 6 inter] in T 8 ualit D\' quod amodo scripsi: quodam modo MY quod modo DPTv commemoraui. (t ras.) P 11 intellegitis DTv iustitiS v 12 ad fidem] a fide D1 intellegentiam P\'v pertenere D monstraretur T 13 fraglant T 14 ordenem Dpr. 16 quoj quod T ..tendit (in eras.) P quod] quo T 17 appedit D\' liminosa T quit T1 18 aliquid P 19 quo] quod DWF" per quod M1 .20 in om. T1 quo] quod D\'T ac] a v inardiscit Dx uere P uero v 22 nubit] nouit DtP\'tJ 23 istae T ualet v 24 recussetur P1 25 peruenire D\'Pv ) fuerit, simul habebitur in hoc saeculo non solum speciosa intellegentia sed etiam laboriosa iustitia. quamlibet enim acute sinceriterque cernatur a mortalibus incommutabile bonum, adhuc corpus, quod corrumpitur, aggrauat animam et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. ad unum ergo tendendum, sed propter hoc multa ferenda sunt.

Itaque duae sunt uxores Iacob liberae, ambae quippe sunt filiae remissionis peccatorum, hoc est dealbationis, quod est Laban. uerum tamen una amatur, alia toleratur. sed quae toleratur, ipsa prius et uberius fecundatur, ut, si non propter se ipsam, certe propter filios diligatur. labor enim iustorum maiimum fructum habet in eos quos regno dei generant inter multas temtationes et tribulationes praedicando euangelium, et eos, propter quos sunt in laboribus abundantius, in plagis supra modum, in mortibus saepius, propter quos habent foris pugnas, intus timores, gaudium et coronam suam uocant. nascuntur eis autem facilius atque copiosius ex illo sermone fidei, quo praedicant Christum crucifixum; et quidquid humanitatis eius citius humana cogitatione percipitur et infirmos etiam Liae oculos non perturbat. Rachel autem, clara aspectu, mente excedit deo et uidet in principio uerbum deum apud deum et uult parere et non potest, quia generationem eius quis enarrabit? proinde uita, quae studio contemplationis competit, ut ea quae carni sunt inuisibilia non infirmis oculis mentis per ea quae facta sunt intellecta conspiciat et sempiternam dei uirtutem ac diuinitatem ineffabiliter [*]( 4 Sap. 9, 15 15 cf. n Cor. 11, 23 16 cf. II Cor. 7, 5 17 cf. Philipp. 4, 1 19 cf. I Cor. 1, 23 22 cf. II Cor. 5, 13 cf. Io. 1, 1 23 Es. 53, 8 26 cf. Rom. 1, 20 ) [*]( 1 habibitur D\' 2 acute] acute. (a ras.) P caute v 3 sinciritflrque D\' 4 adhoc Pl 5 depremit Dl sensu P 10 (et 11) tolleratur P1T1 11 et] om. v; ut P1 faecundatur V 13 eos V: eis DPTv generat T 15 habundantius D\' Pv 16 habet P* 19 humanitatis] humilitatis paT 20 cogitatio P1 inflrmus D\' 21 ocukis Dl 22 excidit DPT uidit Dv 23 quia] quoniam DPtJ 24 enarrauit DPl 25 carnis P* 27 post nirtntem add. P: et dl sapientiam )

cernat, uacare uult ab omni negotio et ideo sterilis. affectando quippe otium, quo studia contemplationis ignescunt, non contemperatur infirmitati hominum, qui in uariis pressuris sibi desiderant subueniri; sed quia et ipsa procreandi caritate inardescit — uult enim docere quod nouit neque cum inuidia tabescente iter habere — uidet sororem labore agendi atque patiendi filiis abundantem et dolet potius homines currere ad eam uirtutem, qua eorum infirmitatibus necessitatibusque consulitur, quam ad illam unde diuinum et incommutabile aliquid discitur. hic dolor figuratus uidetur in eo quod scriptum est: et zelauit Rachel sororem suam. proinde quia liquidus purusque intellectus de illa substantia, quae corpus non est ac per hoc ad carnis sensum non pertinet, uerbis carne editis exprimi non potest, eligit doctrina sapientiae per quaslibet corporeas imagines et similitudines utcumque cogitanda insinuare diuina quam ab officio talia docendi cessare, sicut elegit Rachel ex uiro suo et ancilla suscipere filios quam sine filiis omnino remanere. Balla quidem dicitur interpretari "inueterata"; hanc habuit ancillam Rachel. de uetere quippe uita carnalibus sensibus dedita corporeae cogitantur imagines, etiam cum aliquid de spiritali et incommutabili diuinitatis substantia auditur.

Suscipit et Lia de ancilla sua liberos amore habendae numerosioris prolis accensa. inuenimus autem Zelfam eius [*]( 5 cf. Sap. 6, 25 11 Gen. 80, 1 ) [*]( 1 nagare D uacari T omne D* sterelis Tl 2 igniscunt D* ignoscunt Pl 3 infirmitate D\' qui. (a ras.) T 4 desiderant] derant T\' subaenire DPlv inardiscit D\' 6 uidit PTfJ labore. (m ras.) T 7 patienti D habundantem DPv currere homines (is D\') DPTv 8 qua] quae PlTx 9 consolitur D1 consuletur v consoletur Pl 12 liquidius P* liquib. T 13 per- tenet D 14 carni v erpremi Dl elegit Vv doctnnaa: doctrinam libri 16 diuino v ab om. T 17 eligit T rachel elegit v 18 bala D2PT2 balam v quidem V: quippe DPTv 19 interpretari dicitur DPtJ interpraetata dicitur T ueterata Tl 21 corpore T 22 subetantia diuinitatis DPTv auditor D\' 23 Buscepit DPv liberos V: filios DPTv habendi D )

ancillam interpretari "os iens". quapropter in praedicatione fidei euangelicae quorum os eat et cor non eat cum in scripturis aduerterimus, haec intellegitur ancilla Liae. scriptum est enim de quibusdam: populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. et talibus apostolus dicit: qui praedicas non furandum, furaris, qui dicis non adulterandum, adulteras. uerum tamen ut etiam per hanc condicionalem illa libera uxor Iacob laborans filios heredes regni suscipiat, ideo dominus dicit: quae dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite. unde in labore uinculorum uita apostolica: siue, inquit, occasione siue ueritate Christus annuntietur, et in hoc gaudeo, sed et gaudebo, tamquam et ancilla pariente de prole numerosiore laetata est.

LX. DE FACTO IVDAE, QVOD CVM SVA NVRV CONCVBVIT. EX EODEM LIBRO CONTRA FAVSTVM XXII.

Iudae factum consideremus, quod cum sua nuru concubuit, quid significauerit futurorum. sed prius praeloquendum est, ne quemquam prauae considerationis offendat, quod de quibusdam malis operibus hominum in scripturis sanctis quaedam non mala, sed bona futura significantur. seruat enim ubique diuina prouidentia uirtutem bonitatis suae, ut quemadmodum [*]( 4 Es. 29, 13 6 Rom. 2, 21 sq. 9 Matth. 23, 3 11 Philipp. 1, 18 16 of. Gen. 38, 18 ) [*]( 1 ieus] ∗iens P gens T (ap. JEmebium: ποϱεuόμενον arofta; ap. Hieronymtm: ambulans oa; cf. Lagarde Onomast. sacr. p. 11, 28. 191, 60) 3 intellegatur v 4 populis T 6 praedicat D\' furando D\' 7 adolterando D\' 8 libera (libere PS) illa DPTv 9 heredis D1 11 nincoloram D1 12 niretate D\' 15 cap. LXXIII T LXXV D LXXVI v LXXXII G; om. P 16 nnro D\' 17 eodem om. D" 18 considerimas D\' quod] quo P\'T concu- Unit (i ras.) D 19 loquendum D\'v 20 prauae V: paruae DPTv 22 lignificatur P1 23 diuina] bona DPv quemadmodo D\' ) [*]( VIIII. ) [*]( 20 )

ei adulterorum concubitu formatur et nascitur homo, de hominum opere malo bonum opus dei — sicut in praecedenti sermone iam diximus, de fecunditate seminum, non de turpitudine uitiorum — ita in scripturis propheticis non tantum bona hominum, etiam et mala facta narrantibus, quoniam prophetica est ipsa narratio, significetur aliquid etiam de malis operibus hominum etiam futurorum bonorum non peccantis opere, sed scribentis. neque enim ludas cum ad Thamar concupiscentia uictus intraret, hanc suae libidinis intentionem gerebat, ut inde aliquid significaretur quod ad salutem hominum pertineret; sicut nec Iudas ille, qui dominum tradidit, hoc intendit ut aliquid inde gereretur quod ad eandem salutem hominum pertineret; porro si de tam malo opere Iudae illius tam bonum opus dominus fecit, ut eiusdem suae passionis sanguine nos redimeret, quid mirum si propheta eius, de quo ipse ait: de me enim ille scripsit, ex malefacto Iudae istius boni aliquid significauit, ut suo ministerio nos doceret? ea quippe hominum facta sancto spiritu disponente atque inspirante collegit propheta narrator, quorum interpositio non uacaret ad praesignationem rerum, quas intenderat prophetare. ad significanda autem aliqua bona nihil interest, facta illa, quibus ea significantur, seu bona seu mala sint. quid enim mea interest, cum uolo aliquid legendo cognoscere, utrum ex minio reperiam scriptos nigros Aethiopes et ex atramento candidos Gallos? uerum tamen si non [*]( 16 Io. 5, 46 ) [*]( 2 opera mala D1 3 sermonem DiP. faecnnditate V 5 etiam et V: uerum etiam DPTv 6 ipsa om. o etiam om. DPTv 7 peccantes D peccatis T\' 8 operi D\' tamar MV 9 libidinis] libidis D\' libinis T 10 signiflcaritnr D\' 11 pertenerit D\' sicut-18 pertineret om. MV 12 generetur (n in r corr. m. 3) P 13 perteneret D 15 redimeret nos v redemeret DPxTl 17 malefacto] malo facto DPfJ iltiua] illius P\'T 18 ministeriQ D1 mysterio T docerit D\' ea] eo T 19 colligit T* colligi v narratur DPlVv 23 quid enim mea om. D\' 24 cognuscere D1 repperiam DT reppeream V ethjopes D 25 adramento D candidus P\' canditus D gallus DlPx scribtura D1 ) scripturam, sed picturam talem uiderem, sine dubitatione reprehenderem. ita in factis hominum, quae ad imitandum uitandumue proponuntur, magni interest bonane an mala sint. quae autem ad significandum scribuntur siue dicuntur, nihil refert in moribus facientium, quam laudem reprehensionemue mereantur, si modo habeant aliquam rei, qua de agitur, necessariam praefigurandi congruentiam. sicut enim Caiphas in euangelio, quantum ad eius noxium perniciosumque animum pertinebat, quantum denique ad ipsa uerba, si in eis uoluntatem dicentis attendas, quibus agebat ut iustus iniuste necaretur, utique mala erant, tamen magnum bonum illo nesciente significabant, quando ait: expedit ut unus moriatur et non tota gens pereat. dictumque de illo est: hoc a se ipso non dixit, sed cum esset pontifex prophetauit, quia oportebat Iesum mori pro gente. ita factum Iudae secundum illius libidinem malum fuit, sed illo nesciente magnum bonum significauit; a se ipso quippe malum fecit, sed non a se ipso bonum significauit. hoc autem, quod necessario praeloquendum putaui, non ad hoc tantummodo Iudae factum sed etiam ad cetera ualeat, si qua occurrerint mala opera hominum, quibus bonum aliquid a narrante prophetatum est.

In Thamar ergo nuru Iudae intellegitur plebs regni Iudaeorum, cui de tribu Iuda reges tamquam mariti adhibebantur. merito nomen eius "amaritudo" interpretatur; ipsa enim domino fellis poculum dedit. duo autem genera principum, [*]( 12 Io. 11, 50 sq. 25 cf. Matth. 27, 34 ) [*]( 1 led] ei P1 uel V "prehenderem (re add. m. 2) V 2 uitaodumque add. P2 in mg. 8 propununtur D promuntur v 4 significtndam P\'T scribentur D1 5 reprehensioneue D\' meruntur D\' 6 habent DPTv aliqua o de qua D2P2v neceMarium D 7 proflgurandi P 8 noxiam P 9 eis] eius D\'T dicentes D\' dicendis P1 10 agebat] aiebat v negaretur P1 13 gen.s (u eras.) D ipso] ipsum DlPT* 17 a se—significauit om. P 19 praeloquendo Dl non] nam P 20 ad] a T 21 aliquod T prophetandum v 23 reges (re add. m. 2) T adhibeantur P 25 puculum D princip.um (i rw.) P ) [*]( 20* )

qui non recte operabantur in plebe, unum eorum qui oberant, alterum eorum qui nihil proderant, significantur in duobus filiis Iudae, quorum unus erat malignus uel saeuus ante dominum, alter in terram fundebat, ne semen daret ad fecundandam Thamar. nec sunt amplius quam duo genera hominum inutilia generi humano: unum nocentium, alterum praestare nolentium et, si quid boni habent in hac terrena uita, perdentium tamquam in terram fundentium. et quoniam in malo prior est qui nocet quam ille qui non prode est, ideo maior dicitur malignus ille et sequens qui fundebat in terram. nomen quoque maioris, qui uocabatur Er, interpretatur "pellicius"; qualibus tunicis induti sunt primi homines in poenam damnationis suae dimissi ex paradiso. sequentis autem nomen, qui uocabatur Aunan, interpretatur "maeror eorum". quorum, nisi quibus nihil prodest, cum habeat unde prodesse possit atque id perdat in terra? maius porro malum est ablatae uitae, quod significat pellis, quam non adiutae, quod significat maeror eorum. deus tamen ambo occidisse dictus est: ubi figuratur regnum talibus hominibus abstulisse. tertius uero filius Iudae quod illi mulieri non iungitur, significat tempus, ex quo reges plebi Iudaeorum coeperunt de tribu Iuda non fieri. et ideo erat quidem filius Iudae, sed eum maritum Thamar non accipiebat, quia erat eadem tribus Iuda, sed iam populo inde nemo regnabat. unde et nomen eius, id est Selo, interpretatur "dimissio eius". non pertinent sane ad hanc [*]( 3 cf. Gen. 38, 7 12 cf. Gen. 3, 21 ) [*]( 1 oberant] operant T obierant V 2 significatur T 3 uel] & P 4 dominum] dm DP" faecundandam V 5 duo] dui Pl 6 genere D 8 terra DXT 9 prode est DV: prodest PTv 10 semen post qui add. D* fundabat P terra Dl 11 nomen] numen D\' Er] her T 12 tonicis D 13 demissi D sequentes DrP 14 Aunan] aonan (0 ex u corr. m. 1) D ∗unan (a ras.) T 17 adiutae] ad uitae D 18 ambos D\'lPTv ambus D* dictum T 20 significauit PT 21 coeperant Pl 22 ideo] de eo v quaedem T tamar P 23 tribu D\' 24 Selo] sole (?) Dl 25 dimisio P pertinet T ) signincationem uiri sancti et iusti, qui licet illo tempore fuerint, ad nouum tamen pertinent testamentum, cui prophetando scienter utiles fuerunt, qualis Dauid fuit. eo sane tempore, quo iam Iudaea coeperat reges ex tribu Iuda non habere, non est computandus Herodes maior in regibus eius tamquam maritus Thamar; erat enim alienigena nec ei sacramento illo mysticae unctionis tamquam coniugali foedere cohaerebat, sed tamquam extraneus dominabatur: quam potestatem a Romanis et a Caesare acceperat. sic et eius filii tetrarchae, quorum erat unus Herodes patris nomine appellatus, qui cum Pilato in passione domini concordauit. isti ergo alienigenae usque adeo non deputabantur in regno illo mystico Iudaeorum, ut ipsi Iudaei publice clamarent frendentes aduersus Christum: nos non habemus regem nisi Caesarem. neque hoc uerum nisi illa uniuersali dominatione Romanorum; quippe etiam Caesar rex erat non proprie Iudaeorum; sed ut Christum negarent et hunc adularent, ideo se tali uoce damnarunt.

Illo ergo tempore, quo iam de tribu Iuda regnum defecerat, ueniendum erat Christo, uero saluatori domino nostro, qui non obesset multumque prodesset. sic enim fuerat prophetatum: non deficiet princeps ex Iuda neque dux de femoribus eius, donec ueniat cui repositum est. et ipse est exspectatio gentium. iam isto tempore omne quoque magisterium Iudaeorum et mystica — unde christi uocabantur — unctio ipsa defecerat secundum prophetiam etiam [*]( 10 cf. Luc. 23, 12 14 Io. 19, 15 21 Gen. 49, 10 ) [*]( 1 illo] in illo P 2 tamen pertinent om. T\' pertenent D ttttamentum pertinent P cui] qui P1 prophetando] proferendo D\' 3 fuerint o 4 iudaei DPv coeperant DPv regis DI 5 tamqua P 6 aligeniena v sacramentum Dt Pv illo] illud Dl 7 coniugate Dl 9 acciperat DPV eius] in eius P tetarchae V thetharchae DP5 thetharcae P1 13 publece D\' pnplice P frendentis Dl 15 uniuersale Dl uniuersalis P1 16 erat] est T 17 necarent v adolarent D1 adorarent T tale D\' 18 deficerat P\' 19 saloatore DTv 22 faemoribus V ueniet P 23 ipsi Dl est] om. PT; erit D\'l 24 i t] ei c christi] xpo T uocabator P 25 untio T )

Danihelis. tunc uenit cui repositum erat, expectatio gentium, et unctus est sanctus sanctorum oleo exsultationis prae participibus suis. natus enim Herodis maioris tempore, passus est autem minoris Herodis tetrarchia. huius itaque uenientis ad oues, quae perierant domus Israhel, figuram gessit ipse ludas, cum iret ad tondendas oues suas in Thamna, quod interpretatur "deficiens". iam enim defecerat princeps ex Iuda et omne magisterium atque unctio Iudaeorum, ut ueniret cui repositum erat. uenit autem cum suo pastore Adollamite, cui nomen erat Hiras; et interpretatur Odollamites „testimonium in aqua.". cum hoc plane testimonio dominus uenit, habens quidem testimonium maius Iohanne, sed tamen propter oues infirmas hoc testimonio est usus in aqua. nam et ipse Hiras, quod nomen illius pastoris fuit, interpretatur "fratris mei uisio". uidit omnino fratrem suum Iohannes, fratrem secundum semen Abrahae, secundum cognationem Mariae matris eius et Helisabeth matris suae eundemque dominum et deum suum, quia, sicut ipse ait, ex plenitudine eius accepit. uidit omnino; et ideo in natis mulierum maior illo non exsurrexit, quia ex omnibus praenuntiantibus Christum ipse uidit quod multi iusti et prophetae cupierunt uidere et non uiderunt; salutauit ex utero, agnouit perfectius ex columba, et ideo tamquam Odollamites uere testimonium perhibuit in aqua. uenit autem dominus ad oues [*]( 1 cf. Dan. 9, 24 sqq. 2 cf. Ps. 44, 8 8 cf. Matth. 2, 1 4 cf. Luc. 23, 7 et 46 5 cf. Matth. 15,24 12 cf. Io. 5, 36 18 cf. Io. 1,16 19 cf. Matth. 11,11 20 cf. Matth. 13,17 21 cf. Luc. 1, 44 22 cf. Luc. 3, 22 ) [*]( 2 exultaciones Dl 3 est post natus add. D1 herodes D maiores D1 4 tetrarchia V: tetrarchae Tv thetharchae DP* thetharcae P1 7 deficiens] defectio D omnem Dlpt 8 ut] et v 9 adolamite P1 odollamitae T 10 iras P1 adollamites DPv odollamitae T 11 post teatimo II deest folium unum in D 13 testimonium PlT iras P\' 15 abrahae semen T 16 matris eius mariae T elisabeth v 17 eundem Gv et deum] quem dm et Gv 19 quia] quia ergo Pv 22 perfectus T adollamites Tv uere] uero T ueteri Plv testimonio Pv ) tondendas — hoc est exonerandas sarcinis laboriosis — ex quibus ecclesiae laudatae in canticis canticorum dentes esse uelut grex detonsarum.

Iam Thamar habitum mutet: nam et "commutans" interpretatur Thamar. sed in ea prorsus nomen amaritudinis maneat, non illius amaritudinis, in qua domino fel ministrauit, sed illius, in qua Petrus amare fleuit; nam et Iuda latine "confessio" est. confessioni ergo amaritudo misceatur, ut uera paenitentia praesignetur. hac paenitentia fecundatur ecclesia in omnibus gentibus constituta. oportebat enim Christum pati et resurgere tertia die et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem. nam et ipse habitus meretricius confessio peccatorum est typum quippe iam ecclesiae gerit Thamar ex gentibus euocatae, sedens cum hoc habitu ad portam Enan uel Enain, quod interpretatur fontes. cucurrit enim uelut ceruus ad fontes aquarum peruenire ad semen Abrahae; illic a non cognoscente fetatur, quia de illa praedictum est: populus, quem non cognoui, seruiuit mihi accipit in occulto anulum, monile et uirgam: uocatione signatur, iustificatione decoratur, glorificatione exaltatur. quos enim praedestinauit, illos et uocauit; quos autem uocauit, illos et iustificauit; et quos iustificauit, illos et glorificauit. sed haec, ut dixi, adhuc in occulto, ubi fit et conceptio sanctae ubertatis. mittitur autem promissus hedus tamquam meretrici, hedus exprobratio peccati, per eundem Odollamitem tamquam [*]( 2 cf. Cant 4, 2 7 cf. Matth. 26, 75 10 Luc. 24, 46 sq. 17 cf. Pa. 41, 2 19 Ps. 17, 44 22 Rom. 8, 30 ) [*]( 1 tundendas V exhonerandas Pv exonorandas T1 2 laudatae] apple sunt esse] essent paT 6 felle v 7 confeuio est] confessionC v 8 confeesione P1 9 uera paenitentia] u. sapientia P1v hac] h$c v faecnndatnr Y 11 praedicare P1 15 tipum T 16 Enan] euan T1 17 quod] quo P1 19 praediotum (a ras.) P 20 accepit PTfJ occultum T 21 iustiflcatio P1 22 prae- diitinauit PTv 24 sed] sed et v 26 meritrici P 27 aedus P eiprobatio PT odolamitem PT adollamitam v )

increpantem et dicentem: generatio uiperarum. sed non eam inuenit peccati exprobratio quam mutauit confessionis amaritudo. post uero iam publicis signis anuli, monilis et uirgae uicit temere iudicantes Iudaeos, quorum iam personam Iudas ipse gerebat, qui hodieque dicunt non hunc esse populum Christi nec habere nos semen Abrahae; sed prolatis certissimis documentis nostrae uocationis, iustificationis et glorificationis sine dubio confundentur et nos magis quam se iustificatos esse fatebuntur. enucleatius haec et membratim quodam modo articulatimque scrutarer atque dissererem, quantum intentionem meam dominus adiuuaret, nisi me ab hac laboriosiore diligentia finiendi huius operis, quod plus quam uellem iam prolixum est, cura prohiberet.

LXI. DE PECCATO DAVID IN VXORE VRI CETTHEI. EX EODEM LIBRO XXII CONTRA FAVSTVM.

Nunc peccatum Dauid quid in prophetia significauerit quanta possum breuitate perstringam. nomina quippe ipsa interpretata satis ostendunt, quid etiam hoc factum praefigurauerit. Dauid interpretatur "manu fortis" sine "desiderabilis": et quid fortius leone illo de tribu Iuda, qui uicit mundum? et quid desiderabilius illo de quo propheta dicit: ueniet desideratus cunctis gentibus? Bersabe interpretatur "puteus satietatis" siue "puteus septimus"; quamlibet autem harum nominis huius [*]( 1 Matth. 3, 7 15 cf. II Reg. 11 21 cf. Apoc. 5, 5 22 Agg. 2, 7 ) [*]( 2 ezprobatio P 8 iam] tam P\'T 4 personas Plo 5 Iudas] iudae et v gerebat] gestabat PTfJ hodiequae T hodiequi P\'v 7 et glorificationis om. T 9 iustificatus P\' 10 deeererem v 11 hac] hoc P\'T 12 laborosiore F laboriosa re v diligentia. (m nu.) P 14 cap. LXXIIII T LXXVII v; om. GP 15 urie PT* cettei T 16 contra Faustum om. PTv 17 quid] qui P 18 interpreta T 21 uincit v 23 cunctis MV; omnibus PTv bersabaee P1 persapa v )

interpretationum in id quod dicere intendimus assumamus, satis congruit. nam et in canticis canticorum sponsa illa ecclesia est, quae uocatur aquae uiuae. et huic puteo septenarii numeri nomen in spiritus sancti significatione coniungitur propter et rationem pentecostes, quo die de caelo missus spiritus sanctus uenit. de septimanis enim constare eundem festum diem Tobiae quoque scriptura testatur. ad quadraginta nouem autem, quod est septies septeni, unum additur, quo unitas commendatur. in hac ratione uiuit apostolica illa sententia: sufferentes inuicem, in dilectione studentes seruare unitatem spiritus in uinculo pacis. dono itaque spiritali, hoc est septenario, facta est ecclesia puteus satietatis, quia factus est in ea fons aquae salientis in uitam aeternam, quem qui habuerit non sitiet in aeternum. iam uero qui fuerit maritus eius, quid aliud quam diabolum nominis eius interpretatione significat? huius erant pessimo coniugio deligati omnes, quos gratia dei liberat, ut ecclesia sine macula et ruga saluatori proprie copuletur. Vria namque interpretatur "lux mea dei". Cettheus autem "abscissus", siue quod in ueritate non stetit, sed a luce sua superna, quam de deo habebat, superbiae merito abscisus est, siue quod cadendo ueris uiribus perditis transfigurat se [*]( 3 Ciat. 4, 15 6 cf. Act. 2, laqq. 7 cf. Tob. 2, 1 10 Eph. 4, 2 sq. 13 Io. 4, 14 18 cf. Eph. 5, 27 20 cf. Io. 8, 44 ) [*]( 1 interpretationem P1v assumam P* 3 ecclesiae (om. est) P aquae MV: puteus aquae QPTv 4 septinari P\' spirita P" 5 et om. p" pentecosten T 6 sanctua spiritus P Tv eoiin] autem Po 7 ix quoque incipit (oZ. 92" D 8 septeni] septini D septem p" 9 uiait] uiget D1 10 safferentis D 11 uincola D* 12 spiritale Dl aeptinario D 18 ecclesia] in ecclesia v 14 sallientis D\' 15 eitiet] sciet J* iam MTY: uriam DG P* meritus (e in a corr. m. 2) P 16 cius] huius DPTv 17 erat D\' delegati p" omnis D\' 18 liberet v ut eras. ita D saluatore D\' proprio DPTv 19 u.ria (r ras.) PT dei] di P\' chetteas ∗∗∗∗∗ (thens ras.) D cetheus Tv 20 abscissue Y: abscisu DPT,,; cf. Lagarde i. c. 4,18 sine] siae (a in u corr. *. 2) V a] ad T 21 superbia v 22 neris eras. in D ) tamen in angelum lucis, audens adhuc dicere: "lux mea dei est" . ergo iste quidem Dauid grauiter scelerateque peccauit; quod scelus eius etiam per prophetam deus arguit increpando et ipse abluit paenitendo. uerum tamen ille desiderabilis omnibus gentibus adamauit ecclesiam super tectum se lauantem, id est mundantem se a sordibus saeculi et domum luteam spiritali contemplatione transcendentem atque calcantem, et inchoata cum illa primae conuentionis notitia postea ab ea penitus separatum diabolum occidit eamque sibi perpetuo conubio copulauit. oderimus ergo peccatum, sed prophetias non extinguamus. amemus illum Dauid, quantum amandus est, qui nos a diabolo per misericordiam liberauit; amemus et istum Dauid, qui tam graue in se uulnus iniquitatis paenitentiae humilitate sanauit.

LXII. DE SALOMONIS PRIMVM BONIS, POSTEA MALIS. EX EODEM LIBRO XXII CONTRA FAVSTVM.

lam de Salomone quid dicam? quem uehementer arguit sancta scriptura atque condemnat nihilque de paenitentia eius uel in eum indulgentia dei omnino commemorat. nec mihi. prorsus occurrit quid saltem in allegoria boni significet haec eius flenda submersio, nisi forte quis dicat mulieres alienigenas, quarum amore exarserat, significare ecclesias electas de [*]( 1 cf. II Cor. 11, 14 19 cf. In Reg. 11, 1 sqq. ) [*]( 1 audiens MV1 dei} dii P\' dies DlfJ 2 est P* W ras. isUe (a rcu.) T peccauit] peccata v 3 scelus] excessus Dxv eias] 5 v deas] dñi P 4 desiderabiles Dl 5 labantem V 6 se om. n. 7 calcantem] se lauantem v 8 notttia] in notitia. (m ras.) P postea P1: poste V post DTfJ 9 eumque v 10 copolauit D prophQtas P 11 quantum-13 Dauid om. MV 12 diabnlo D\' 13 se] ei D\' se ipso G2v 15 cap. LXXV T LXXVn D LXXVIII v; om. OP 17 contra Faustum om. DPTv 18 quem] quam P1 20 indulgentiam T 21 saltim DPtI alligoria DP significat « 22 snmmersio T 23 ezarserit Pa )

gentibus. posset hoc fortasse non absurde intellegi, si illae propter Salomonem desererent deos suos et colerent deum eius. cum uero ipse propter illas offendit deum suum et coluit deos earum, non est quid inde boni coniectare possimus. nec tamen nihil arbitror significare, sed malum, sicut de uxore filiabusque Loth diximus. apparet enim in persona huius Salomonis mira excellentia et mira subuersio. quod igitur in illo diuersis temporibus extitit, prius bonum et posterius malum, hoc in ecclesia in isto adhuc saeculo simul uno tempore ostenditur. nam bono illius bonos ecclesiae, malo autem illius malos ecclesiae significatos puto, tamquam in unitate unius areae — sicut in illo uno homine — bonos in granis, malos in palea, ut in unitate unius segetis bonos in tritico, malos in zizaniis. si quid hinc sane his quae de illo scripta sunt diligentius pertractatis siue mihi siue hoc doctioribus atque melioribus aliud probabilius elucere potuerit, nunc tamen non eam rem ita dimisimus, ut intentionem nostram in alia properantem tamquam interrupta series contextionis impediat.

LXIII. DE VITVLI CAPITE COMBVSTO ET IN AQVAM SPARSO POTVMQVE POPVLO DATO. EX EODEM LIBRO XXII.

Quid etiam propheticae significationis habuerit requirendum est, quod ex eis multos, qui sibi absente ipso idolum fabricauerunt, sine ulla cuiusquam necessitudinis distinctione iussit [*]( 12 cf. Matth. 3, 12 et 13, 30 24 cf. Ex. 32, 27 sqq. ) [*]( 1 illae (ae ex i corr. m. 2) D 4 deos] ds D possemas PTv 6 lot T apparit D 8 deuerais D\' eitetit P1 10 ostendetur D\' 11 malos] malus P1 significatos D\'P\' 12 areae] aewae P1 arcę v bonus D\'P\' malus P1 13 paleis v wgitis V bonos] bonus D\'; Ofn. P1 14 zizania v de om. P 16 nunc] non T 17 intentione D\' aliam P 19 cap. LXXVI T LXXVIII D LXXVIIII v, om. GP 20 aqua PT 21 XXII] contra Faustum XXII DPTv 23 ipso] ipso id est moysi (moai T) DGPTv )

interimi. facile est ut intellegatur hominum illorum interemtionem significare uitiorum talium, qualibus illi ad eandem idololatriam defluxerunt. in talia quippe nitia saeuire nos iubet psalmus, cum dicit: irascimini et nolite peccare. in talia uitia saeuire nos iubet apostolus, cum dicit: mortificate membra uestra, quae sunt super terram, fornicationem, immunditiam, luxuriam, concupiscentiam malam et auaritiam, quae est idolorum seruitus.

Sed quid sibi uelit quod prius fecit, ut ipsum uitulum igne combureret, minutatim concideret et in aquam spargeret et potum populo daret, maiorem intentionem perscrutandae significationis inquirit. si enim tabulas, quas digito dei, hoc est operatione spiritus sancti, scriptas acceperat, ideo fregit, quia indignos eos quibus eas legeret iudicauit; si denique, ut ab eis ille uitulus penitus aboleretur, incendit eum, contriuit, in aqua sparsit atque submersit, ut quid et potum hoc populo dedit? quem non excitet factum hoc ad inquirendam et intellegendam propheticam significationem ? occurrat ergo iam intentis mentibus tamquam diaboli corpus in uitulo, id est homines in omnibus gentibus, quibus ad haec sacrilegia caput, hoc est auctor est diabolus; aureum propterea, quia uidentur idolatriae ritus uelut a sapientibus instituti. de quibus dicit apostolus: quoniam cognoscentes deum non sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum [*]( 4 Ps. 4, 5 6 Coloss. 3, 5 24 Rom. 1, 21 sqq. ) [*]( 1 interemtionem PTv: interemtione DY 2 significare] supple sc. interemtionem uitiorum om. T ille v 3 eadem Dv eam P idolatriam T idolatria P idolatriae Dv 7 luxoriam DT 8 mala D\' 11 minndatim M minntatimque DPTv aqua Pv spargerit Dl 12 popula Dl perscrutare v 14 operationem DH operationis P1 acciperat V 15 eaa] ea Dl 16 penitus om. v eum] cum T 18 excitet] excrcitet D\' exeit ut v requirenda D* 19 propheticQ P1 20 uitulQ T 21 hominis D 22 auctor est] auctores T diabulus D uidetor V 23 institati] instituit T 24 cognuscentis Dx 25 aegerant D )

est insipiens cor eorum; dicentes se esse sapientes stulti facti sunt, et mutauerunt gloriam incorruptibilis dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et uolucrum et quadrupedum et serpentium. ei hac quasi sapientia iste uitulus aureus, qualia solebant Aegyptiorum etiam ipsi primates et tamquam docti homines adorare figmenta. hoc ergo uitulo significatum est omne corpus, id est omnis societas gentilium idolatriae deditorum. hanc sacrilegam societatem dominus Christus illo igne comburit, de quo in euangelio dicit: ignem ueni mittere in terram, ut, quoniam non est qui se abscondat a calore eius, dum in eum credunt gentes, igne uirtutis eius diabolica in eis forma soluatur. totum deinde corpus illud comminuitur, id est ab illa malae conspirationis conflatione discissum uerbo ueritatis humiliatur et comminutum in aquam mittitur, ut eos Israhelitae, id est euangelii praedicatores, ex baptismo in sua membra, hoc est in corpus dominicum, transferant. quorum Israhelitarum Petro de ipsis gentibus dictum est: macta et manduca. si macta et manduca quare non etiam:I concide et bibe? ita ille uitulus per ignem zeli et aciem uerbi et aquam baptismi ab eis potius quos absorbere conabatur absorptus est.

Si ergo haec quoque loca scripturarum, de quibus eisdem scripturis calumniantur haeretici, perscrutata et quodam modo interrogata quanto uidentur obscuriora, tanto mirabiliorum in se mysteriorum thesauros latere respondent: quanto magis [*]( 10 Luc. 12, 49 11 cf. Pa. 18, 7 18 Act. 10, 13 ) [*]( 1 se om. T1 sapientis D 2 immutauerant DPTv incorruptibiles D\' 3 similitudine D1 imagines D\' 5 qualea Dt 6 ipse v primatis D* primatas v 7 hominis V uitulum V 10 comburit] concurret P1 11 ut] et illud D 12 uirtutes P\' 13 eis] eius T 14 mala conspirationes P1 conflationia D\' discessum Dv uerba P 15 aqua T 16 praedicatoris D\' 17 transferabit v 20 concide. (t ras.) P bibet P\' ita] ita et P et-uerbi om. v 21 quonabatur T 22 absortus DtPTV absurtus D\' 23 si* (c ras.) P 25 quanto] quando P\' quanta v 26 thesarus D\' )

impiorum blasphema ora obmutescere omnino debent, cum oppilantur apertissima ueritate, contra quam praefocato spiritu quid mussitent non inueniunt, et malunt miseri manifestatione eius suas fauces obturari, quam suauitate pectus impleri? Christum igitur sonant haec omnia; caput illud, quod iam ascendit in caelum, et hoc corpus eius, quod usque in finem laborat in terra, scribentium litteras uere sacras omnis parturiuit intentio, nec esse quicquam credendum est librorum propheticorum contextione narratum, quod non significet aliquid futurorum, nisi quae ideo posita sunt, ut ex eis quodam modo religentur ea quae illum regem populumque eius siue propriis siue figuratis locutionibus rebusue praenuntient. sicut enim in citharis et huiusce modi organis musicis non quidem omnia, quae tanguntur, canorum aliquid resonant, sed tantum chordae, cetera tamen in toto citharae corpore ideo fabricata sunt, ut esset ubi uincirentur, unde et quo tenderentur illae quas ad cantilenae suauitatem modulaturus et percussurus est artifex: ita in his propheticis narrationibus, quae de rebus gestis hominum prophetico spiritu deliguntur, aut aliquid iam sonant significatione futurorum ant, si nihil tale significant, ad hoc interponuntur, ut sit unde illa significantia tamquam sonantia conectantur.

Has autem rerum gestarum allegoricas narrationes si nolunt haeretici sicut a nobis exponuntur accipere uel etiam nihil eas nisi quod proprie sonant significare contendunt, non est luctandum cum hominibus, qui dicunt: "non sapit palato meo [*]( 1 bIasphem.a (i ras.) T ommutescere TV obmutiscere D\' 2 opilantur D\'P opitulantur DlTv 3 musitent D\'PTv 4 opturari T obdurari DGP1v implere GlTv 7 sacros P1 parturibit \'V 9 contestione Dlv quod non om. V 11 ea quae] aequae T 18 chytharis P modi] di T 15 cordae D\'PVV corda D* ceterum v cithare V fabricatae Po 16 essent PF (n del. m. 1 in V) ubi] ut ubi T nincerentur DPo 17 suanitate T modolatnrns D est] et T 19 propheticum Px diliguntur PTv 21 hoc] hnc P\' 23 aligoricas P* allegorias D narrationis D\' nolunt T 25 propriae PVT priae (a del. m. I) D. )

quod sapere dicis tuo"; dum tamen ea quae diuinitus praecipiuntur aut mores pietatemque formare aut aliquid figurate significare uel credantur uel intellegantur aut utrumque potius quam neutrum; dum tamen et ipsa quae figurate dicta uel facta intelleguntur ad eosdem mores bonos pietatemque referantur.