Testimoniorum Libri Tres adversus Judaeos

NIHIL POSSE IVDAEOS INTELLEGERE DE SCRIPTVRIS, NISI PRIVS CREDIDERINT IN CHRISTVM.

Apud Esaiam prophetam: Et si non credideritis , neque intellegetis. Item Dominus in euangelio: Si enim non credideritis, quia ego sum, moriemini in peccatis uestris. Fide autem stare iustitiam et illic esse uitam praedictum est apud Abbacuc: Iustus autem ex fide mea uiuit. Inde Abraham pater gentium credidit. InGenesi: Et credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad iustitiam. Item apostolus ad Galatas: Abraham credidit Deo, et reputatum est illi ad [*]( 4 Luc. 24,44 sq. 12 Es. 7, 9. 13 Io. 8,24. 16 Ab. 2,4. 17 Gen. 15, 6. 19 Gal. 3, 6 sq. ) [*]( 1 inohodiermim A, inodienmni Ml nelamen A, nelamentum LMB 2 autem ALBVM1, autem ut M\'v conuersus est ALB, conu. fuerit M sed fuerit 8. l. m. 2, conuerei fuerint v auferetur v, aufertur LMB, aufer A uelamentum LMB, tegumentum Y 3 item om. LMBv dixit post resurrectionem V, post reeurrectionem dicit Mv 5 oportet adimpleri] post et impleri A omnia] omnem B scripta] scripturam B, quae scripta sunt v; nuvra τὰ γεγϱαμμένα Graec. legem B mosy L 6 de me tunc] idem et unde A illos A intellegeret A 7 scripturam B sic scriptum est et sic oportebat christum v 8 tertia AMlB, tertio LM1 9 remissa ABMX, remissam L, remissionem M\' 11 crederint A christo LB 12 prophetam om. LMBv si A 8. I. nequej non B 13 intellegitis LBM1 item] unde LM eunngelio dicitMB 14 fidei B 15 iustitiam] iustum V 16 abacuc prophetam B, abacuc Ml, abacum L, abbacum A, ambacum Ml uiuit ALB (cf. testim. III42), uiuet Mv; Cquerat LXX 17 in genesi om. L et credidit] credidit v; xal ἐπίστευσεν LXX 18 deputatum MB, dcputatus L 21i A, ei LMB apostolus A, paulus LMBv 19 galathas AB dcputatum LMBv illi A, ei LMB ad] in ex ad L, in B )

iustitiam. cognoscitis ergo, quia qui ex fide sunt, hi sunt filii Abrahae. prouidens autem scriptura, quia ex fide iustificat gentes Deus, praenuntiauit Abrahae, quia benedicentur in te omnes gentes. igitur qui ex fide sunt, benedicti sunt cum fideli Abraham.

QVOD HIERVSALEM PERDITVRI ESSENT ET TERRAM QVAM ACCEPERANT RELICTVRI.

Apud Esaiam prophetam; Terra uestra deserta, ciuitates uestrae igni conbustae: regionem uestram in conspectu uestro alieni comedent eam: et deserta et subuersa a populis alienis derelinquetur filia Sion, sicut casa in uinea et sicut custodia in cucumerario, quasi ciuitas quae expugnatur. et nisi Dominus sabaoth dereliquisset nobis semen, sicut Sodoma fuissemus et sicut Gomorra similes essemus. Item in euangelio Dominus dicit: Hierusalem, Hierusalem, quae interficis prophetas et lapidas missos ad te, quotiens uolui colligere filios tuos sicut gallina pullos sub alas, et noluisti? ecce relinquetur uobis domus uestra deserta.,

ITEM QVOD ESSENT AMISSVRI LVMEN DOMINI.

Apud Esaiam prophetam: Venite, ambulemus in lumine Domini. dimisit enim populum suum domus Israel. Item in euangelio suo: Fuit lumen uerum, quod inluminat. omnem [*]( 7 Es. 1, 7 sq. 14 Matth. 23, 37 sq. 19 Es. 2, 5 sq. 21 Io. 1, 9 sq..... ) [*]( 1 cognoscetis A, cognoscite B hii AL fili Ml 2 habrahe M et l. 3 scriptora diuina v; ij yQcuprj Graec.. 3 benedicerentur B te A, illo LMBv; iv aot Graec: . 6 acceperunt A 7 prophetam om. LMBv 8 igne ex igni M erastae LBv , exuste.. M 9 alieni] alienigenao ex alienigena M m. 1, alienigene B deserta et] deserta est A dereliquettxr L . 10 cnstodiarium LMBv cucomerario A, cucumeraria LV 11 et] ut A saboth M 12 roliquisset LMv sicut A, quasi LMBv ■ 13 gomurra A - similes essemus A, similaremur Mv. similarepius LB 14 Juorusalem aiterum om. L interficifl LMB, iuterfecis A, occidis" - 15 npssus A quociens. M, quoties A colligere ALB, con- gregare Mfl gallina) aquila M 16 pnljos suos MB alas suas M" noluisti] non uoluistis L, noiuigtis B V relinquetur AV, remittetur LM, dimittetur B 17 deaerta om. BV 19 prophetam om. LMBv 20 domus AMI, domos MI, dns B, domum Lv; efr. Sabatier bibliorum sacrorum uersiones lat. AnI. II p. 521 21 auo] cata iohannem MBv, om. L )

hominem uenientem in hunc mundum. in hoc mundo fuit, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non agnouit. Item illic: Qui non crediderit, iam iudicatus est, quia non credidit in nomine unici filii Dei. hoc autem est iudicium, quoniam lux uenit in saeculum, et dilexerunt homines magis tenebras quam lucem.

QVOD CIBCVMCISIO PRIMA CARNALIS EVACVATA SIT ET SECVNDA SPIRITALIS REPROMISSA SIT.

Apud Hieremiam prophetam: Haec dicit Dominus uiris Iuda et qui inhabitant Hierusalem: renouate inter uos nouitatem et ne seminaueritis in spinis: circumcidite uos Deo uestro et circumcidite praeputium cordis uestri, ne\' exeat sicut ignis ira mea et exurat et non sit qui extinguat. Item Moyses dicit: In nouissimis diebus circumcidet Deus cor tuum et cor seminis tui ad Dominum Deum amandum. Item apud Iesum Naue: Et dixit Dominus ad Iesum: fac tibi cultellos petrinos nimis acutos et adside et circumcide secundo filios Israel. Item Paulus ad Colossenses: Circumcisi estis circumcisione non manufacta in expoliatione carnis sed in circumcisione Christi. Item quod Adam primus a Deo factus incircumcisus et Abel iustus et Enoch qui Deo placuit et translatus est et Noe qui in terris omnibus ob delicta pereuntibus solus, in quo humanum genus seruaretur, electus est, et Melchisedech sacerdos, secundum cuius ordinem Christus repromissus est: [*]( 3 10. 3, 18. sq. 9 Hier. 4, 3 sq. 14 Deuteron. 30, 6. 16 Ios. 5, 2. 18 Col. 2,11. ) [*]( 1 neniens MV 2 agnouit ALM*B V, cognouit M\'v 4 credit B fili AB 5 magis dilexerunt homines M, magis dileierunt LB; . cf. test. III31 9 prophetam om. LMBv 10 in ante hierusalem eras. ia L 11 reminaueritis A 14 dicatiJf\' 16 iesuALM iesuJf, post iesum eras. ue in L cnltcllos) cultros M 17 adside et AL, sede et M, adsidens et B, adsidcns v circumcides B lilios israel secundo M 18 colosenses LMB, et sic saepius 19 non M s. I. m. 2 manus facta A expoliationem ALB 21 et (ante abel) L 8. I. m. 2 macA 22 in terris omnibus ALMBV, terris hominibusque v qui ob M 23 delecta A )

tunc quod illud signaculum feminis non proficit, signo autem Domini omnes signantur.

QVOD LEX PRIOR QVAE PER MOVSEN DATA EST CESSATVRA ESSET.

Apud Esaiam prophetam: Tunc manifesti erunt qui signant legem, ne discant. et dices: expecto Deum, qui auertit faciem suam a domo Iacob, et fidens ero in illum. Item in euangelio: Omnes prophetae et lex usque ad Iohannem prophetauerunt.

QVOD LEX NOVA DARI HABERET.

Apud Micheam prophetam: Quoniam lex de Sion proficiscetur et sermo Domini ab Hierusalem. et iudicabit inter plurimos populos et reuincet et deteget ualidas nationes. Item apud Esaiam prophetam: De Sion enim procedet lex et uerbum Domini ab Hierusalem et iudicabit in gentes. Item in euangelio secundum Matthaeum: Et ecce uox de nube dicens: hic est filius meus dilectissimus, in quo bene sensi: ipsum audite.

QVOD DISPOSITIO ALIA ET TESTAMENTVM NOVVM DARI HABERET.

Apud Hieremiam prophetam: Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, et consummabo domui Israel et domui Iuda testamentum nonum, non secundum testamentum quod disposui patribus eorum in die, qua adprehendi manus eorum, ut educerem eos de terra Aegypti. [quia non permanserunt in testamento meo, et ego [*]( 5 Es. 8,16 sq. \' 8 Matth. 11,13. 10 Mich. 4, 2 sq. 13 Es. 2, 3 sq. 15 Matth. 17, 5. 19 Hier. 31, 31 sq. ) [*]( 1 tunc ALMBV, tum v feminis AM, seminis LBv profecit A 5 prophetam om. LMBv 6 dices MB, dicis A, dicent V, dicet Lv deum] dum A 7 in illum] om. B 8 iohannen M1 10 michean M\' prophetam om. LMBv proliciscitur B 11 sermo] uerbum F ab] de v iudicauit AM 13 ysaian ex esaeian M; item apud esaiam L, quibus deletis m. saee. XIV in marg. add.: Micheam prophetam om. LMBv 14 ab] de v iudicauit AM* euangelium M 15 soo A, cata LMBv et om. A 16 sensi] pensi A 19 prophetam om. LMBv ueniunt ex uenient M 20 domum LMB domum MB 22 in om. B eos om. V 23 quia non — p. 47l. 7 memor amplius om. ALMB )

neglexi eos, dicit Dominus. quia hoc testamentum, quod disponam domui Israel post dies illos, dicit Dominus. dans leges meas in sensum illorum scribam illas et ero illis in Deum, et ipsi erunt • mihi in plebem, et non docebunt unusquisque fratrem suum dicentes: dinosce Dominum, quia omnes scient me a minimo usque ad maximum eorum, quia propitius ero iniquitatibus eorum et peccatorum eorum non ero memor amplius].

QVOD BAPTISMA VETVS CESSARET ET NOVVM INCIPERET.

Apud Esaiam prophetam: Nolite priora meminisse et antiqua nolite reputare. ecce facio noua, quae nunc orientur, et cognoscetis, et faciam in deserto uiam et flumina in loco inaquoso, adaquare genus meum electum, plebem meam quam adquisiui, ut uirtutes meas exponeret. Item apud eundem: Si sitierint per deserta, adducet illis aquam, de petra producet illis, findetur petra et fluet aqua et bibet plebs mea. Item in euangelio secundum Matthaeum Iohannes dicit: Ego quidem uos baptizo in aqua in paenitentiam. qui uenit autem, fortior me est, cuius non sum dignus calciamenta portare. ipse uos baptizabit in Spiritu sancto et igni. Item secundum Iohannem: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non potest introire in regnum Dei. quod enim natum est de carne, caro est, et quod natum est de spiritu, spiritus est. [*]( 9 Es. 43, 18 sq. 13 Es. 48, 21. 16 Matth. 3, 11. 20 Io. 3, 5 sq. ) [*]( 9 prophetam om. LMBv nolite ergo Mv 10 omnia noua B 12 adquisibi A 13 ut] et B 14 desertam B adducam V illis ALMBV, illos v; cfr. epist. 63 cap. 8 si sitierint, per deserta adducet illos, aquam ita distinguit v producet illis om. MB, producetur (om. illis) V 15 rupis (rupes M1) findetur M fluet ex fluenta M enangeliom M eec A, cata LMBv 16 iohannis ALB 17 in iante aqua) om. A autem ALMBV, autem post me v 18 dignus] idoneus Lc calceamenta LMB baptizat LM 19 in om. B sancto om. V igne ex igni M sec A, cata LMBv iohannen M |20 renatus A (cf. teat. III25), natus LMB ex] et A 21 natum ex \'natus L. )

QVOD IVGVM VETVS EVACVARETVB ET IVGVM NOVVM DARETVR.

In psalmo secundo: Quare fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania? adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum aduersus Dominum et aduersus Christum eius. disrumpamus uincula eorum et proiciamus a nobis iugum ipsorum. Item in euangelio secundum Matthaeum Dominus dicit: Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. tollite iugum meum super uos et discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris. iugum enim meum bonum est et onus meum leue est. [Apud Hieremiam: In illa die contribulabo iugum a ceruice illorum et uincula illorum disrumpam: et non operabuntur aliis, sed operabuntur Domino Deo, et Dauid regem suscitabo ipsis.]

. QVOD PASTORES VETERES CESSATVRI ESSENT ET NOVI INCIPERENT.

Apud Ezechielem: Propterea haec dicit Dominus: ecce ego super pastores et inquiram oues meas de manibus eorum et auertam eas, ut non pascant oues meas: et iam non pascent eas, et extraham oues meas de ore eorum et pascam eas cum iudicio. Apud Hieremiam prophetam Dominus dicit: Et dabo nobis pastores secundum cor meum, et pascent uos pascentes cum [*]( 3 Ps. 2,1 sq. 8 Matth. 11, 28 sq. 12 Hier. 30, 8 sq. 17 Ez. 34, 10 sq. 21 Hier. 3,15. ) [*]( 1 et om. L 3 secundo]. I. LV; cf. Sabatier II p. 10 quare AMB, ad quid Lv. fremuerunt AMB, tumultuatae sunt Lv 4 adsteterunt AL conuenerunt ALB, congregati sunt M, collecti dunt v 6 proitiamus M, abiiciamus v ipsorum AMBL1, eorum L\'v i cf. testim. lib. III 119 7. in euangelio om. A sec A, cata LMBv. 8 honerati L, honorati AM 9 reficiam A, requiescerc faciam MBv, requiescam L discite] scitote L 10 animabus LBM*, animis AMl 11 enim A s. 1. honus meum A, sarcina mea LMB, sarcina a - lene A, leuis LMBv . est, om. v; efr. test. III 119 12 Apud Hieremiam — 1.14 suscitabo ipsis om: ALMB 17 ezechihelem LBI, ezechiel M propterea] pro ea A 18 oues meas] eas A 19 etiam AB pascant L et om. B 20 008 B cum om. B iuditio M item apud V 21 prophetam om. LMBv 22 disciplinam L )

disciplina. [Item apud Hieremiam: Audite uerbum Domini, gentes, et nuntiate insulis, quae longe sunt. dicite: qui dispergit Israel, congregabit illum et custodiet sicut pastor gregem suum: quia eruit Dominus Iacob et eruit de manu fortioris illius.]

QVOD DOMVS ET TEMPLVM DEI CHRISTVS FVTVRVS ESSET ET CESSASSET TEMPLVM VETVS ET NOVVM INCIPERET.

In Regnorum secundo: Et fuit uerbum Domini ad Nathan dicens: uade et dic seruo meo Dauid: haec dicit Dominus: non tu aedificabis mihi domum ad inhabitandum, sed erit, cum inpleti fuerint dies tui, et dormieris cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, qui erit de utero tuo, et parabo regnum eius. hic aedificabit mihi domum nomini meo, et erigam thronum eius in saecula, et ego ero ei in patrem, et ipse erit mihi in filium, et fidem consequetur domus eius, et regnum eius usque in saecula in conspectu meo. Item in euangelio Dominus dicit: Non relinquetur in templo lapis super lapidem, qui non dissoluatur. Et: Post triduum aliud excitabitur sine manibus.

I QVOD SACEIPICIVM VETVS EVACVABETVR ET NOVVM CELEBRARETVR.

Apud Esaiam prophetam: Quo mihi multitudinem sacrificiorum uestrorum? dicit Dominus. plenus sum, holocaustomata arietum. et adipem agnorum et sanguinem taurorum et hircorum nolo. quis enim exquisiuit ista de manibus uestris? Item in [*](1 Hier. 31,10 sq. 7 II Sam. 7, 4 et 5. 12-14 et 16. 15 Matth. 24, 2. 17 Marc. 14, 58. 20 Es. 1, 11 sq. ) [*]( 1 item apud I. 4 fortioris illius om. ALMBV 6 cessaret v; cf. p. 37 l. 25 inciperet] coepisset LM, caepisset B, caepisse A regnoram A, basilion LMBVv libro II. M 9 haedificabis B repleti A 12 aedificaait AL1 nomini LB, nomine , in nomine v; TW o-v6fxca( fiovJLXX erigam] statuam M 13 ipse] ille M 14 conseque.tur M 15 dicit dns B 16 dissoluetur Lv 18 etur et nouum celebraretur ab hill incipit W 19 celebraretur ex celebretur A m. 1 20 esaiam dicit WB prophetam om. WLMBv quo] quod L 21 holocausta A 22 et om. B adipem A, pinguamina WLMBv hyrcorum ALB post nolo add. W: ne sic ueniatis uideri mihi; ovtfav ἔϱχησϑε ὀϕϑη̄ναί μοι LXX (err. J erlull. adu. Iud. cap. 5) 23 eiquisibit A ) [*]( III. ) [*]( 4 )

psalmo XLVIIII: Numquid manducabo carnes taurorum aut sanguinem hircorum potabo ? immola Deo sacrificium laudis et redde Altissimo uota tua. inuoca me in die tribulationis tuae, et eripiam . te, et glorificabis me. Item illic: Sacrificium laudis honorificabit me, illic est iter, quo ostendam illi salutarem meum. Item in psalmo IIII: Sacrificate sacrificium iustitiae et sperate in Domino. Item apud Malachiam: Non est mihi uoluntas circa uos, dicit Dominus, et sacrificium acceptum non habebo ex manibus uestris. quoniam a solis ortu et usque in occasum clarificatum est nomen meum apud gentes, et in omni loco odores incensi offeruntur nomini meo et sacrificium mundum, quoniam magnum est nomen meum apud gentes, dicit Dominus.

QVOD SACERDOTIVM VETVS CESSARET ET KOVVS SACERDOS VENIRET, QVI IN AETEHNVM FVTVRVS ESSET.

In psalmo CVIIII: Ante luciferum genui te. iurauitDominus, nec paenitebit eum, tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. Item in Regnorum primo Deus adHeli sacerdotem: Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem, qui omnia [*]( 1 Ps. 49, 13 sq. 4 Ps. 49, 23. 6 Ps. 4, 6. 7 MaL 1, 10 sq. 15 PS. 109, 3 sq. 18 I Sam. 2, 35 sq. ) [*]( 1 XLVIIII] XLVII M, XLVIII B numquid I. 4 illic om. L numquid manducabo A, non edam JVMBv aut] nec M 2 potabo A, bibam WMBv iinmola A, sacrifica WMBv laudis ex laudi W 3 altissimo] alsimo W et inuoca W diem WM* tribulationis tuae A, pressurae WMBv 4 eripiam AWM, ezimam BY, oruam v clariflcabis WMv, magnificabis B illic A, in psalmo eodem WMBv 5 honorificabit A, clarificabit LB, clarificauit WM et illic WLMB est iter A, uia est WLMBv quod A, in qua WLMBv salutarem meum A (cfr. Mai Spicil. tonx. IX. I. c.), salutare dei WLMBv; xal ixtl oJo? ij δείξω αὐτω̄ zo σωτήϱιον ϑεοῡ LXX. 6 1111] III Ml 7 domiaumMBv aput W sic saepissime 8 uos ex nosL circauos] in nobis V acceptum non] accepto non A, non accepto V 9 ot om. BM occasu L 10 et om. LB 11 offreruntur W et om. M 12apud om. A post dominus add. L: et sacrificium acceptum non habebo ex manibus uestris 14 ueniret num (qui in aeter om.) A 15 CVIIll] centesimo octauoL generaui V deus M 16 nec A, et non WLMB penitebis A, penitebitur WLB cum om. WLB 17 melchysedech W et ita in eo saepius y et i confunduntur rog A, basilion WLMBv primo om. MB eli M 18 fidelem] fidum v quij quia M (uia ex corr.) qui omnia p. 51. I. 1 fidelem om. W )

quae sunt in corde meo faciet, et aedificabo ei domum fidelem, et transibit in conspectu christorum meorum omnibus diebus: et erit, qui remanserit in domo tua, ueniet adorare in obolo pecuniae et in pane uno.

QVOD PBOPHETA ALIVS SICVT MOVSES PROMISSVS SIT, SCILICET QVI TESTAMENTVM NOVVM DARET ET QVI MAGIS AVDIRI DEBERET.

In Deuteronomio Deus ad Moysen: Et dixit Dominus ad me: prophetam excitabo eis de fratribus eorum sicut te et dabo uerbum meum in ore eius, et loquetur ad eos ea quae praecepero ei. et quisque non audierit quae loquetur propheta ille in nomine meo, ego uindicabo. De quo et Christus in euangelio cata Iohannem: Scrutamini scripturas, in quibus putatis uos uitam aeternam habere. haec sunt quae testimonio sunt de me: et non uultis uenire ad me, ut uitam habeatis. nolite putare, quia ego uos accuso apud patrem. est, qui uos accuset, Moyses, in quem uos speratis. si enim credidissetis Moysi, crederetis et mihi. de me enim ille scripsit. si autem illius scripturis non creditis, quomodo uerbis meis credetis ?

QVOD DVO POPVLI PRAEDICTI SINT, MAIOR ET MINOR, ID EST VETVS IVDAEORVM ET NOVVS, QVI ESSET EX NOBIS FVTVRVS.

In Genesi: Et dixit Dominus Rebeccae: duae gentes in utero tuo sunt et duo populi de uentre tuo diuidentur, et populus populum superabit et maior seruiet minori. Item apud Osee [*]( 8 Deut. 18,17 sq. 13 Io. 5, 39. 40. 45 sq. 22 Gen. 25, 23. ) [*]( 1 et om. A domum fidelem] thronum meliorem B 2 transiuit M1 et transibit.... meorum om. B meorum] suorum V 3 tua AM, una WLB 4 in om. A 6 audire Ll 9 me] moysen M prophaetam Wet ric saepius e et ae litterae confundvmtur in W fratribus] patribus B 10 loquereturTF 11 ei om. A quisque AWLBM1, quisquis M2v. que W, quecumquae M, quaecumque v loquetur AWLB, locutus fuerit Mv 13 Bcritamiiii W1 14 hae M testimonio (.... ium M) sunt AWLBVM\', testimoniumperhibentM211 16 accusabo aput rem estA 17 credodissetis A crederitis A 18 quomodo] quo momo A 19 creditisaTT 20 sunt A1 maiore minor A 21 nouus] alius W 22 duae om. A 23 tno] suo A duo] adeo A dinitentur W 24 superauitL1, superbit A oseae WM, osseae A prophetam om. WLMBv ) [*]( 4* )

prophetam: Vocabo non populum meum populum meum et non dilectum dilectum. erit enim, quo loco dicetur non populus meus, illo loco uocabuntur filii Dei uiui.

QVOD ECCLESIA QVAE PRIVS STERILIS FVERAT PLVRES FILIOS HABITVRA ESSET EX GENTIBVS, QVAM QVOT SVNAGOGA ANTE HABVISSET.

Apud Esaiam prophetam: Laetare, sterilis, quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis, quia multi filii desertae magis quam eius quae habet uirum. dixit enim Dominus: dilata tabernaculum tuum et aulaeorum tuorum fige palos. ne parcas, prolonga funiculos tuos et palos confirma. adhuc in dexteram tuam et in sinistram extende, et semen tuum gentes possidebit et ciuitates quae desertae erant inhabitabis. ne timeas, quia praeualebis, neque uerearis, quod detestabilis fueris, quoniam confusionem aeternam obliuisceris. Sic et Abrahae cum de ancilla natus esset prior filius, Sarra sterilis diu mansit et sero in senecta de pollicitatione peperit filium Isaac, qui fuit typus Christi. sic et Iacob accepit uxores duas, [*]( 1 Os.2, 25. 1, 10. 7 Es. 54,1 sq. ) [*]( 1 et uocabo W dilectum dilectum AWBM1, dilectam dilectam LMl v 2 erit add. M2 in marg. in quo WM dicitur AB non om. L 3 illo loco] illic B fili M 4 eclesia Wl et ita saepius sterelis AWM fuerit BLX 5 quot] quod ABM1, om. VM2 ante om. V 7 prophetam om. WLMBv laetare A, iocundare MB, iucun- dare WLv sterelia AWM 8 clama AB fili WxMl 9 eius] illius W dominus] dsJ. dilataboTF 10 tabernaculum tuum A, locum tabernaculi tui WLMBv auleorum tuarum A, auletuorum M fige palos A, et figc WlLlBv, efEige W2L7M ne parcas A, noli par- cere WLMBv 11 prolonga A, longas fac WLMBv funiculos tuos A, mensuras et uasa W, mensuras tuas LMv, mensuras B palos tuos WLMBv dextram AB 12 sinestram A, sistram W possidebit A, possidebunt WLMB 13 quae desertae erant A, dcsertas WLMBv inhabitabunt W, inhabitabit v ne timeas A, noli timere WLMBr quoniam A praeualebis A, reuinces WLMv, reuincis B; cfr. Sabat. II p. 612 14 reuerearis LMv quod detestabilis fueris A, quia maledicta es WLMBv 16 es et W\' sterelis AM, et ita A locis proximis permansit B 17 isac AM, ysaac B 18 duas] tuas B )

maiorem Liam oculis infirmioribus typum synagogae, minorem speciosam Rachel typum ecclesiae, quae et sterilis diu mansit et postea peperit loseph, qui et ipse fuit typus Christi. et in Basilion primo Helcana habet uxores duas, Fenennam cum filiis et Annam sterilem, ex qua nascitur Samuel non secundum generandi ordinem, sed secundum Dei miserationem et promissionem, cum illa orasset in templo, et natus Samuel typus fuit Christi. Item in Regnorum primo: Sterilis septem peperit, et quae plurimos habebat, infirmata est. Filii autem sunt ecclesiae septem. unde et Paulus ecclesiis septem scribit, et Apocalypsis ecclesias septem ponit, ut seruetur septenarius numerus, ut dies septem, quibus Deus mundum fecit, et angeli septem, qui adsistunt et conuersantur ante faciem Dei, sicut Raphael angelus in Tobia dicit, et lucerna septiformis in tabernaculo martyrii et oculi Domini septem, qui mundum speculantur, et lapis cum oculis septem, ut Zacharias dicit, et spiritus septem et candelabra in Apocalypsi septem et columnae septem, super quas aedificat domum sapientia apud Salomonem. [*]( 10 I Sam. 2, 5. ) [*]( 1 et mai.orem W lian M mfirmibus A in typum v 2 rachiel A in typum v, typhum M 3 diu ex di W m. 2 filium ioseph M, iosep L 4 elcana A, helchana WBM\' 5 habet AL, habebat WB, habuit M; dicitur H. habuisse v fennonam MB, fennanam WL, gennanam A anna B 6 nascetur W samuehel M 7 ordinem generandi v miserationem] miam B 9 typus] stypus M, om. B reg A, basilion WMBv, basion L primo om. M 10 habebat filios WLJlB 11 fili A septem sunt LBM, sunt septem W ccclesie nmt M paulus postea W 12 septem ecclesiis v scripsit WLBo ecclesias ex ecclesiam A 13 septinarius W ut] et A 14 et] utLv 16 dni s. rafahel A tobia dicit] tobi adscitA lucerneilf, lucernas B 17 Beptiformes BM tabernaculum L super martyrii M2 scripsit: testimonii 19 ut] W s. l. m. 2, om. B, et A cantelabra W, candalabra M 20 apocalypBin B columnae] colomnes A 21 aedificauit WLMBv sapientiae A solomonem A Wet ita fere semper uterque )

QVOD GENTES MAGIS IN CHRISTVM CREDITVRAE ESSENT.

In Genesi: Et dixit Dominus Deus ad Abraham: exi de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui et uade in illam terram quam tibi ostendero. et faciam te in gentem magnam et benedicam te et magnificabo nomen tuum, et eris benedictus. et benedicam, qui te benedixerit, et maledicam, qui te maledixerit, et benedicentur in te omnes tribus terrae. Item illic: Et benedixit Isaac Iacob: ecce odor filii mei sicut odor agri pleni, quem benedixit Dominus. et det tibi Deus a rore caeli et a fertilitate terrae multitudinem frumenti et uini et olei. et seruient tibi gentes et adorabunt te principes, et eris dominus fratris tui et adorabunt te filii patris tui ; et qui maledixerit te, erit maledictus, et qui benedixerit te, benedictus erit. Item illic: Ubi uidit autem Ioseph, quoniam superposuit pater suus manum dexteram super caput Effraim, graue illi uisum est: et adprehendit Ioseph manum patris sui, auferre eam a capite Effraim ad caput Manasse. dixit autem Ioseph ad patrem suum: non sic, pater. hic est primitiuus meus, superpone dexteram tuam super caput eius. ille autem noluit et dixit: scio, fili, scio. et hic erit in populum, et hic exaltabitur, sed frater eius iunior maior illo erit, et semen eius erit in multitudinem gentium. Item in Genesi: Iuda, te laudabunt fratres tui, manus tuae super dorsum inimicorum [*]( 2 Gen. 12,1 sq. 7 Gen. 27, 27 sq. 14 Gen. 48,17 sq. 21 Gen. 49, 8 sq. ) [*](1 xpo WM 2 ad om. W 7 in te W et L 8.1. m. 2 De hoc ipso in genesi WLMBv, item l. 13 et benedixit l. 13 illic om. MI, in marg. add. M* 8 isac AML1 iacob et dixit B fili AWML 9 benedixit] benexitA. dominus] ds A a] de Bv a om. B 11 et adorabunt.. I.12 patris tui om. B 12 te maledixerit v 13 te benedixerit Wv; te orn. L erit benedictus WMB item de hoc ipso B 14 autem uidit Mv Iosep L et sic saepius superposuit] posuit LM suos M\' 15 dextram B capud WLM efrem AWL, effrem B, ephrem M est et] essetA 16 a om. W efrem A, effrem WLMB 17 et dixit B autem om. B 18 primitibus A dextram B tuam om. B 19 n W s. I. 20 eius A, illius WLMB illo] illi A, illiuB B 21 multitudine WB ingenesi om. A 22 lauda- bunt AMBLI, laudant WL1 tuae om. Lv; αἱ χει̃ϱές cov LXX )

tuorum. adorabunt te filii patris tui, catulus leonis Iuda. de frutice, fili mi, ascendisti, recubans obdormisti uelut leo et uelut catulus leonis. quis excitabit illum ? non deficiet princeps de Iuda et dux de femoribus eius, quoadusque ueniant deposita illi, et ipse est spes gentium. deligans ad uitem pullum suum et ad cilicium . pullum asinae suae. lauabit in uino stolam suam et in sanguine uuae amictum suum. formidolosi oculi eius a uino et candidi dentes eius magis quam lac. Inde in Numeris de populo nostro dictum: Ecce populus quasi populus leoninus exurget. Item in Deuteronomio: Eritis gentes in caput, incredulus autem populus in caudam. Item in Ezechiel: Audite uocem tubae. et dixerunt: non audiemus. propter hoc audient gentes et qui pascent pecora in eis. I tem in psalmo XVII: Constitues me in caput gentium. populus, quem non cognoui, seruiet mihi [, in auditu auris obediuit mihi]. Item in Hieremia propheta Dominus dicit: Priusquam te formarem in utero. noui te, et priusquam exires de uulua, sanctificaui te et [*]( 9 Num. 23, 24. 10 Deut. 28, 44. 11 Hier. 6,17 sq. 14 Ps. 17,44 sq. 16 Hier, 1,5. ) [*]( 1 patris tui L a. 1. m. 2 catulua ... fili mi om. L de frutice] ad praedam Mm. 2 in ras. 12 fili mi M, mihi filius A, mihi fili B, mi fili W obdormisti ex obdormis W m. 2 et uelut catulus leo om. Wx, s. I. add. W1 3 quis ex qui Wm. 2 excitauitBMI, excitabit ex excibitA 4 eius om. W que adusquae A deposita AL, quae reposita (depo- aita M) sunt WBM ipse] isteJ. 5 spes] species A, aduentor B religans WMB uitem W ui add. m. 2 suum....cilicium om. B cilitiom M, helicem edit. Grauii, ilicem coni. Erasmus 6 lababit A, laus.nit M1 7 uuae] uua - A (sic) formidoloBi AWLBV, formidulosi M, formosi v ex Erasmi coniectura; χαϱοποιοί LXX eius ex ei W m. 2 8 eius M 8.1. m. 2 lacte B, lactae W inde om. B 9 dictum] scriptum v et ecce M populus quasi om. B leonus A, leoni*»s W 10 item om. WLMBv 11 in cauda ALMB; av Sk frrp ovQa LXX (El, OVQOV cod. Alex.) item om. WLMB in] apud WLMB esechiel AWLMB, hieremiam v 12 te audiemus B 13 et qui] quia B pascent siam W (ent s. I.) item om. WLMBv xvn] sexto decimo L, xn MB 14 constituens B cognouit L seruiuit WLMBv 15 in auditu mihi om. AWLMB; cfr. Sabat. II, p. 37 item in hieremia propheta Å, de hoc (hoc om. M) ipso apud hieremiam WLMBv 16 priusquam .... noni te et om.A 17 eii*res A aanctificabi A ) prophetam in gentibus posui te. Item apud Esaiam prophetam: Ecce testem illum nationibus manifestaui, principem et imperantem gentibus. Item illic: Gentes quae non nouerant te inuocabunt te, et populi qui ignorabant te ad te confugient. Item illic: Et erit in illa die radix Iesse, qui surget imperare gentibus: in illum gentes sperabunt, et erit requies eius honor. Item illic: Terra Zabulon et terra Neptalim, uia maris et ceteri, qui maritima inhabitatis, et trans Iordanem gentium populus ambulans in tenebris, uidete lumen magnum: qui habitatis in regione umbrae mortis, lumen lucebit super uos. Item illic: Sic dicit Dominus Deus Christo meo Domino: cuius tenui dexteram, ut exaudiant eum gentes: fortitudinem regum disrumpam, aperiam ante illum portas, et ciuitates non cludentur. Item illic: Venio colligere omnes gentes et linguas, et uenient et uidebunt claritatem meam, et dimittam super eos signum et mittam ex his conseruatos in gentes, quae longe sunt, quae non audierunt nomen meum neque uiderunt gloriam meam, et nuntiabunt claritatem meam in gentes. Item illic: Et in omnibus his non sunt conuersi. igitur extollet signum in gentes, quae sunt longe, et adtrahet illos a summo terrae. Item illic: Quibus non est [*](2 Es. 55, 4 sq. 5 Es. 11, 10. 7 Es. 8. 23; 9, 1. 10 Es. 45, 1. 14 Es. 66, 18 sq. 18 Es. 5, 25 sq. 20 Es. 52, 15. ) [*]( 1 gentibus] gentes L . prophetam om. WLMBv 2 illum testem WLM ecce testem...?. 5 illic om. B 3 illic A, apud eundem WLMv nouerant AW, nouerunt LMv; oraaat. LXX ᾔδεισαν cod. Alex.) 4 ignorabant A, ba s. l. 5 illic A, apud eundem WLMv omnibus gentibus WLMB, gentes A 6 illum] illo WB 7 illicjl, apud eundeni WLMBv 8 maritimam M iordanen LB, iordanen galileae M, iordanem galilaea Oxon. 9 uidit ex uidete Mm. 2 10 lucebit lumen B illic A, apud eundem WLMBv 11 domino] dno cyro M(ef. LXX), doiii L tenui] teneo v ut] et W, om. B 12 eum] illum A, eum M ira ras. gentes et MB fortitudines W regum] suam L disrumpent L, disrumpet M 13 illum] ipsum v aperiam ante illum portas] et in illum gentes sperabunt L non cludentur] concludentur LMBv, non claudentur v; ov συγϰλεισϑήσονται LXX illic A, apud eundem WLMBv 15 dimittamus M his] eis v 16 longae v nomen... uiderunt om. B 18 in] inter MB illic A, apud eundem WLMBv his] hii A conuersi non sunt W 19 extollet ex extolle et L, extolletur B, extollitur W 20 item om. B illic A, apud eundem WLMBr ) nuntiatum de eo, uidebunt, et qui non audierunt, intellegent. Item illic: Manifestus factus sum eis, qui me non quaerunt, inuentus sum ab eis, qui me non interrogabant. dixi: ecce sum, genti, quae non inuocauit nomen meum. Item in Actibus apostolorum Paulus: Vobis primum oportuerat indicari uerbum Domini. sed quia expulistis illud nec uos dignos uitae aeternae iudicastis, ecce conuertimus nos ad gentes. sic enim dixit per scripturam Dominus: ecce lucem posui te inter gentes, ita ut sis in saluationem usque ad fines terrae.

QVOD PANEM ET CALICEM CHRISTI ET OMNEM GRATIAM EIVS AMISSVRI ESSENT IVDAEI, NOS VERO ACCEPTVRI, ET QVOD CHRISTIANORVM NOVVM NOMEN BENEDICERETVR IN TERRIS.

Apud Esaiam sic dicit Dominus: Ecce qui seruiunt mihi manducabunt, uos autem esurietis. ecce qui seruiunt mihi bibent, nos autem sitietis. ecce qui mihi seruiunt iucundabuntur, uos autem confundemini : uos interficiet Dominus. eis autem, qui seruiunt mihi, nomen nominabitur nouum, quod benedicetur in terra. Item illic: Igitur extollet signum inter gentes quae sunt longe et adtrahet illos a summo terrae. et ecce cito leuiter uenient, non esurient neque sitient. Item illic: Ecce itaque dominator Dominus sabaoth auferet a Iudaea et ab Hierusalem ualentem et [*]( 2 Es. 65, 1. 5 Act. 13, 46 sq. 13 Es. 65, 13 et 15 sq. 18 Es. 5, 26 sq. 20 Es. 3,1. ) [*]( 1 uiderunti) et om. B 2 illic.4, apud eundem WLMBv samfactns W querunt AM et inuentus W 3 dixi om. W, et dixi MB 4 inuocabat X, uocauit A item A, de hoc ipso jVBLvM, sed in M hoc s. I. m. 2 actibus A, actis WLMB 5 indicare WB dei v 6 nec] ne B nitae aeternae dignos A, dignos uita aeterna B iudicatis L 7 sic...1. 8 gentes om. W scripturas 31 v 8 ita ut sis] it.aut si sint A in om. A 11 essent W es m ras. 12 benediceretur] benedicere cor A 14 essurietis A mihi sermunt v biuent A, uiuent B, bibunt M 15 sitietis... uos autem om. B seruiunt mihi M iucundabuntur ex iudicabuntur L 16 confundimini BM1 et interficiet uos W, uos autem interficiet B seruient B1 17 benedicitur B 18 signum] lignum Bigaltius inter A, in WLMBv gentes ex dicentes Mm. 2 19 adtrahit M, attrahet v illas W a eummo terrae om. B, assumo tene M uenient om. L 20 et ecce B itaque M 8. l., om. B dominus dominator W 21 auferret W, aufe*ret L a idaea A, a iuda v ualentem] ualidum B ualidum v (ὶσχύοντα xal ἰσχύουσαν LXX) )

ualidam, ualentiam panis et ualentiam aquae. Item in psalmo XXXIII: Gustate et uidete, quoniam suauis est Dominus. beatus uir, qui sperat in eum. timete Dominum sancti eius, quoniam nihil deest timentibus eum. diuites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non deficient omni bono. Item in euangelio secundum Iohannem Dominus dicit: Ego sum panis uitae. qui uenerit ad me non esuriet, et qui in me crediderit non sitiet umquam. Item illic: Si quis sitit, ueniat et bibat, qui credit in me [, sicut dicit scriptura, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae]. Item illic: Nisi ederitis carnem filii hominis et biberitis sanguinem eius, non habebitis uitam in uobis.

QVOD AD REGNVM CAELORVM MAGIS GENTES QVAM IVDAEI PERVENIANT.

In euangelio Dominus dicit: Multi uenient ab oriente et occidente et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum, filii autem regni exient in tenebras exteriores. illic erit fletus et stridor dentium. [*]( 2 Ps. 33, 9 sq. 6 Io. 6, 35. 8 Io. 7, 37 sq. 10 Io. 6, 53. 15 Matth. 8, 11 sq. ) [*]( 1 ualentiam - ualentiam] fortitudinem - fortitudinem M, uirtutemuirtutem B 2 tricessimo tertio L quoniam] quam A fortasse rectius suauis AM, dulcis WLBv (dns dulcis est L) beatus AM, felix WLBv 3 est uir WLBv est qui (uir om.) M eum] eo M dominum deum omnes v; cfr. LXX 4 nihil deest A, non est inopia eis WLMBv timentibus eum A, qui eum metuunt (meriunt Wl) WLMBv egerunt A, egurunt Wx inquirentes autem A, qui autem inquirunt WLMBv; cfr. testim. III c. 20 5 deficient A, indigebunt WLMBv bono) modo B 6 sec. A, cata WLMBv 7 post uitae inserit A: qui de celo discendi uenit v essurietyl 8 item 1. 10 uiuae om. B illic ipse WLMv quis] qui L 9 qui]. Qui v (ef. LXX) sicut 1.10 uiuae om. AWLM 10 illic] ipse WLM edederitis W, edideritis B, manducaueritis A; cfr. test. III c. 25 carnem] panem B 11 fili AMl eius sanguinem v, eius sanguinem eius W 16 in regno] et A 17 exicnt A, ibunt WM2, exibunt M\'LBv (expellentur Cyprianus de domino orat. c. 9) 18 fletus M, fletus oculorum A, ploratio WLBv )

QVOD SOLO HOC IVDAEI ACCIPERE VENIAM POSSINT DELICTORVM SVORVM, SI SANGVINEM CHRISTI OCCISI BAPTISMO EIVS ABLVERINT ET IN ECCLESIAM TRANSEVNTES PRAECEPTIS EIVS OBTEMPERAVERINT.

Apud Esaiam prophetam Dominus dicit: Iam non relaxabo peccata uestra. cum extenderitis manus, auertam faciem a uobis: et si multiplicaueritis preces, non exaudiam uos. manus enim uestrae sanguine plenae sunt. lauamini, mundi estote, auferte nequitias ab animis uestris a conspectu oculorum meorum, cessate a nequitiis uestris. discite bonum facere, exquirite iudicium, conseruate eum qui iniuriam patitur, iudicate pupillo et iustificate uiduam. et uenite, disputemus, dicit Dominus. et si fuerint peccata uestra quasi phoeniceum, ut niuem dealbabo: et si fuerint quasi coccum, ut lanam candidam efficiam. et si uolueritis et audieritis me, bona terrae edetis: si autem nolueritis et non audieritis me, gladius uos comedet. os enim Domini locutum est ista. [*]( 5 Es. 1,14 sq. ) [*]( 2 sanguineB occidi A 3 abluerunt W1 ecclesiaB eius transeuntes WLBv 5 prophetam om. WLMBv dicit dns B relaxabo AL, glaxabo W, laxabo Mv, dimittam B 6 manus uestras AM faciem meam ABv 8 sanguinem AW, sanguinis L sunt om. L 9 nequitia B a] e B 13 quasi AV, ut WLMBv foenicium AL, fenicium WMB, russeum V ut] et W exalbaboi3f2w, exaltabo Ml et si.... eficiam om. L coccum AWMBV, coccinum v candidam efficiam A, dealbabo M, inalbabo WBv 15 me audieritis B, obaudieritis me hi 16 obaudieritis WBM gladios M1 uos ex suos M comedet Å, comedit B, consumet WLMv, cf. test. III52 loquutum WL 17 ipsa B ad quirinum liber prior explicit..... W (quae secuntflr legere nonpotui), ad quirinum liber primus explicit incipit eiusdem liber II M, caecilii cypiiani ad quirinum liber I erp incip cap lib. II B, incipit secundns A, incipit libellus II. ad quirinum L. )