Retractationum

Contra Manicheum quendam nomine Felicem praesente populo in ecclesia biduo disputaui. Hipponem quippe uenerat eundem seminaturus errorem; unus enim erat ex doctoribus eorum, quamuis ineruditus liberalibus litteris, sed tamen [*]( 1 lob 38, 8 sec. LXX 3 c. Faust. XXVIIII, 4 (p. 746, 14) 6 Aug. de ciu. dei XXII, 19 sqq. 8 I Cor. 12, 23 Rom. 7, 23 17 cf. Aug. Confess. V, 6, 11 (p. 97, 17) ) [*]( 1 metafora CDHB V, etaforas E1 metaphora cet. sit DlB quo V 2 cum] eum E1 3 uoluntate Dl undetricensimo] undeuicensimo C1D1HM1, XXL Y, undeuigesimo C2, undeuicesimo cet. ut sit-5 * quam om. OP membris] m. meis Cl 4 scorofh H 5 inhonesta] in homine (-em B) ista BEFGNBS eam] eam etiam Ql, etiam eam N speciaem D 6 im Q prompto Cl, prumpto Dl, promtu M, O prompta S1, proptu E locyta G, uocata H aliis (a s. l. add.) C, his DlB postea C (in ras.) D1, om. BD2FGNQS 7 scripturis BFMZa reddita. (P ras.) M quur ClDEH ea] & a H 8 propter] pro H lege H repugnantem in membris BFGNQ, repugnantem legi mentis 0 repugnante H 9 qui 01 accedit ClDlV 10 prima* (e ras.) M nostra BCFGNS institutionae D 12 num. om. BFPQ, VIII v 14 nomine G2 s. l., noml C fecilem El praesent*e (a ras.) C 15 aecclesia ClD ipponem GHMNQSV, hypponem R, yponem BE, ippone OP quippe* (m ras., ippe m. 2 in ras.) M 16 euadem Q sompniaturus 0 ∗| unus (u pr. m. 2) M 17 inheruditus D1-)

Hoc opus sic incipit: HONORIO AVGVSTO SEXTVM CONS. SEPTIMO IDVS DECEMBRIS.

Liber de natura boni aduersus Manicheos est. ubi ostenditur naturam incommutabilem deum esse ac summum bonum, atque ab illo esse ceteras naturas siue spiritales siue corporales atque omnes, in quantum naturae sunt, bonas esse, et quid uel unde sit malum et quanta mala Manichei ponant in natura boni et quanta bona in natura mali, quas naturas finxit error ipsorum. [*]( 5 Io. 8, 36 ) [*]( 1 furtunato D, fortinatu H aecclesiastica ClD libros (os in ras.) C 2 computabantur B, deputantur Oa mg. 3 libro Q1, liber H uoluntatis arbitrio v malum D2HMOPQEVv 4 qua (a e corr.) C libere H fiunt] fuerint B, sunt Q2a de-liberi add. Q2 in mg. 5 filios ClDl filius uos Q1 libera Dl, liberaberit R2 uero Cl 6 erat G2 in raserit 2?1 7 ageuamus Dl, habebamus Ml 8 honori Dl, honorario B aug BOHNPQtS, ag G, au E sextum om. EHM, sexto C, sexies F, III 0 cons.] conã D, consuli F, consa (om. seqq.) E, const C, constan 8 septimo∗∗∗∗∗ C, om. 0 v v 9 idu§ (v m. 2) C decembri? (v m. 2) C id. decembr. D2 a. 1. 10 num. om. BFPQ, IX v 11 liber C in ras. 12 aduersum 0 manichaeos M, manicheus Dl ostenditur ubi Q1 13 natura EO 14 adque 01 ceteras] creatas D2Q1 15 quatum 01, quanto Fl 16 mala] mali E manichaei HM ponat Cl, punant V 17 bona 02 in ras. naturas (s m. 2 in ras.) G error* (i ras.) C 18 eorum BFGNQS )

Hic liber sic incipit: Summum bonum, quo superius non est, deus est.

Secundinus quidam, non ex eis, quos Manichei electos, sed ex eis, quos auditores uocant, quem ne facie quidem noueram, scripsit ad me uelut amicus honorifice obiurgans, quod oppugnarem litteris illam heresem, et admonens, ne facerem, atque ad eam sectandam potius exhortans cum eius defensione et fidei reprehensione catholicae. huic respondi; sed quia in eiusdem opusculi capite non posui, quis cui scriberet, non in epistulis meis, sed in libris habeatur. illic ab exordio conscripta est etiam eius epistula. huius autem mei uoluminis titulus est: contra Secundinum Manicheum. quod mea sententia omnibus, quae aduersus illam pestem scribere potui, praepono.

Hic liber sic incipit: Beniuolentia in me, quae apparet litteris tuis. [*]( 5 Aug. de haer. 46. Confess. III, 10, 18 ) [*]( 1 quo. (q ras.) CD 3 num. om. BFPQ, X v 4 manicheum secundinum S, secundinam (om. manicheum) B, secundum man. Dl 5 secundus JD1 quos] quod! H 6 his Q uocant-faeie D2 in ras. quaem C nąe C, nec D2.E?a faciąe C 7 uelut] quasi 0 obpugnarem BFES 8 illam M in ras. heresem CtDIM, heresim cet. v ammonens FMN, admones H 9 ad* D potius sectandam v exortans 01DEY 10 repraehensione et catholicae M, catholicae reprehensione v 11 opus coli V cui] cuius ClDx scriberem a 12 in om. ClDlHRl aepistulis HM, epistolis cet. libro B habeatur ClDl, habetur cet. v 13 aepistula H, epistolaip (o ex u) C, i epgstola Q uoluminis] libri a 14 meam M sentia CDl, sententiam M 15 paestem M 16 praepono CDR, facere praepono P, facile praepono cet. v 17 beniuolentiam M, beneuolentiam PV tua in me beniuokntia a appareret P 18 litteris CD1, in litteris cet. v )

Inter haec Hilarus quidam, uir tribunicius, laicus catbolicus, nescio unde aduersus dei ministros, ut fieri assolet, irritatus morem, qui tunc esse apud Carthaginem coeperat, ut hymni ad altare dicerentur de Psalmorum libro siue ante oblationem, siue cum distribueretur populo, quod fuisset oblatum, maledica reprehensione, ubicumque poterat, lacerabat asserens fieri non oportere. huic respondi iubentibus fratribus, et uocatur liber: contra Hilarum.

Hic liber sic incipit: Qui dicunt mentionem ueteris testamenti.

Sunt quaedam expositiones quorundam locorum ex euangelio secundum Matheum et aliae similiter secundum Lucam; in unum librum illae, in alterum istae redactae sunt. titulus operis huius est: quaestiones euangeliorum. sed quare illa sola de supra dictis euangelistis exposita fuerint, quae his libris [*]( 2 non extat 5 Aug. Confess. VIllI, 7, 15 (p. 208, 17) ) [*]( 1 num. om. BFPQ, XI v 2 hillarum Cl, hilarium RS\'a, hylarum FH, hylaraum 0 3 hilarias MIRa, hylarus OQ, ilarus E1, ilarius E* uir tribunicius om. H tribunitius EFQRV, trinicius Cl 4 undae C aduersum HV in ministros Q assollet Cl, adsolet GHPS1 V irritans C1D1, inrigatua H 5 morem om. P tunc esse] cum esse R cartaginem BC, charthaginem GS, karthaginem EN ymni BEFHMRV 7 detribueretur ClDl, distribuerentur F 8 repraehensione DM, reprehinsione V, responsione F ubicumquae D afferens ElQl 9 iubentibus (bus in ras.) C, uiuentibus H, uidentibus F 10 liber C1D1R, liber ipse cet. v illarum C1, hylarum HOQ1, hilarium E2R, hylarium Q2 11 ∗mentionem C 12 num. om. BFPQ, XII v 13 euangelii 0 14 expositionis Hl corundam C1D1 15 mattheum EMNOPV similiter et aliae H 16 iste CD, ista El titalus] t. autem a 17 operes Dl huius operis BFOa sola (la m. 2 8. I.) C, om. Dt 18 euangelistis D1EQ2R, «euangelistis (a ras.) 01, euangelistis libris FGNS, euangelistarum libris B, euangelicia libris cet. v expositae CD1 fuerunt S )

In primo ergo libro in eo, quod positum est, dominum seorsum duobus discipulis suam rettulisse passionem, mendositas codicis nos fefellit; nam duodecim scriptum est, non duobus.

in secundo nolens exponere, quomodo duos patres potuerit habere Ioseph, cuius coniux dicta est uirgo Maria, illud, quod perhibetur fratrem duxisse defuncti fratris uxorem, ut ei semen secundum legem suscitaret, ideo dixi esse infirmum, quoniam qui nasceretur nomen defuncti lex eum iubebat accipere. non est uerum; nomen enim defuncti, quod dictum est, ad hoc lex ualere praecepit, ut eius filius diceretur, non ut hoc quod ille uocaretur.

Hoc opus sic incipit: Hoc opus non ita scriptum est.

Liber, cuius est titulus: adnotationes in Iob, utrum meus habendus sit an potius eorum, qui eas, sicut potuerunt uel [*](4 Quaest. euang. I, 27 5 Matth. 20, 17 sqq. Marc. 10, 32. Luc. 18, 31 7 Quaest. euang. II, 5 10 Deut. 25, 5 sqq. Matth. 22, 24. Marc. 12, 19. Luc. 20, 28 11 Retract. II, 33, 2. Aug. Quaest. in Heptat. V, 46 (p. 404, 7 sqq.). enarr. in Ps. XXXXIIIJ, 23 e ) [*]( 1 ista (e m. 2) C sunt B1E adiunctis] & adiuncti H 2 adnuratis D1, numeratis E, enumeratis a eiusdem B 3 qd 01 s. l. sequutus EHV 4 ergo] enim H in eo] meo Q seorsum dominum B 5 duobus om. Qx rettulisse DV, retulisse. (t ras.) C, retulisse cet. passione D1 6 cudicis V fefelit 01 7 secundo C1D1ER, secundo libro cet. v exponere H 8 poterit 010 coniunx C2D2GNR, coniunxu (it ras.) Q 9 quod 01 s. l. perhibitur D1 duxisse R2 in ras., dixisse DxHl fratris om. NQt, exp. D2 10 ei] eius N suscitaret (s pr. ex n) CD dixi esse] dixisse BFGNS 11 quod ante nomen add. E1 s. l. 12 eum lex F eum] enim ClDx iuberet E2 8. I., iubeat Q2 enim om. S 13 ualere lex FO praecipit OPS eis Dl, es El 14 non] n. ad hoc a 16 num. om. BFPQ, XIII v 17 annotationes BFMOQS2 18 titulus est F titulus om. B mens (u in ras. m. 2) C 19 habendus (nd s. l.) V eas sicut (s in ras.) M ) [*]( XXXVI Aug. sectio I para 2 ) [*]( 10 )

Hic liber sic incipit: Et opera magna erant ei super terram.

Est etiam liber unus de catechizandis rudibus hoc ipso titulo praenotatus. in quo libro, ubi dixi: nec angelus, qui cum spiritibus aliis satellitibus suis superbiendo deseruit oboedientiam dei et diabolus factus est, aliquid nocuit deo, sed sibi; [*]( 9 cf. Retract. I, 26 16 De catech. rud. 18, 30 ) [*]( 1 redigerunt GMlPSV, redigere a 2 cudicis V, codices Dl facilem CIDl suaues (es m. 2) D, suauit Cl 4 descripta (om. sunt) S, descripta sunt v 5 in om. P1 locis om. B ut] uix add. P2 s. l. appareret BFGAPNS 6 breuietatem E sententiam Ql sequuta est E, sequut§ (om. est) H, est secuta a 7 uix ferre Fv necessae C 8 transsire GlG etiam D*R, ∗t∗am C, tam cet. v mendosa El 9 quodicibus Q emendari nollem (om. non-uellem) 0 posse Dl, possim BFGNS 10 quod C1D1R, quorum cet. v stutio ClDl 12 hoc FaSa liber] opus a sic om. H et om. BD2FGNQ1S erat Dl eis BDaFGNPQ1 13 num. om. BFPQ, XIV v 14 (15) cathecizandis C1DHN, cathezizandis CPEO, cathicizandis V, catecizandis GS, catezi- • zandis FR, cathechizandis B 15 aetiam D, enim BFGNS unus CD1EQ2R, om. B, noster cet. v cathecizandis CDM 16 praenonotatus C, praenotatis El ubi] quod OP 17 spitalibus CD1 sate*llitibus D obedientiam CD, obaedientiam V 18 diabulus CXH deo-nouit Q2 in mg., )

Hic liber sic incipit: Petisti me, frater Deogratias.

Libros de trinitate, quae deus est, quindecim scripsi per aliquot annos. sed cum eorum duodecim non perfecissem et eos diutius tenerem, quam possent sustinere, qui uehementer eos habere cupiebant, subtracti sunt mihi minus emendati, quam deberent ac possent, quando eos edere uoluissem. quod posteaquam conperi, quia et alia eorum apud nos exemplaria remanserant, statueram eos iam ipse non edere, sed sic habere, ut alio aliquo opusculo meo, quid mihi de his euenerit, dicerem. urguentibus tamen fratribus — quia resistere non eis ualui — emendaui eos, quantum emendandos putaui, et [*](1 deum Ml deserentes se] desserent ee H animas-diceretur .om. Sl se animas-agebatur G3 in ras. et in mg. 2 deserentes se om. S, deserentes ee R 3 petisti 02 in ras., petis E me] a me EQa 4 XL.I C, XL H, om. BFPQ, XV v 5 liber F quindecem C1, unus F 6 trinitatae C quindecim om. 0 scripsi (si m. 2 s. l.) C 7 aliquod C1D1EM1RS1 annus Bl duodecim C1D1 duodecimum cet. v non C1D1, nondum cet. v perfecisse (- m. 2) C 8 eos om. H diutius (uti s. l. m. 2) C tenerem C posaent] non p. E ueimenter M1 9 eos CD1E2M, illos cet. m, om. a * cupiebat ClDx 10 deberent C, debe∗∗rent (re ras.) D possent ac deberent N edere eos F 11 et alia] talia R eorum om. S1 nos 02 in ras. 12 remanserunt 01Dt staturam C1D1, studueram C2 13 alio ClD, in alio cet. v aliquo* C opusculo* C, opoacolo 2?1 meo* C eis BD2FGNQS eueneret C1, aesuenerit P 14 dicere C1D1, dicemur Hl, diceremur H1 urguentibus OIDPRV, ungentibus JB1, gentibus Hl, exigentibus H2, urgentibus cet. quia C1D1EOPR, quibus cet. m non eis ualui] non eis ualuit (uoluit C1) 01Dt, non eis eualui ElB, non ea ualui H, non ualui cet. v 15 aemendaui P, (men ex nim corr.) Q emendandum 01, emendandus Dl ) [*]( 10* )

In quorum libro undecimo, cum de corpore uisibili agerem, [*]( (2)) dixi: quocirca id amare alienari est. quod secundum eum amorem dictum est, quo aliquid sic amatur, ut eo fruendo existimet beatum se esse, qui hoc amat; nam non est alienari in laudem creatoris amare speciem corporalem, ut ipso creatore fruens quisque uere beatus sit.

itemque in eodem ubi dixi: nec auem quadrupedem memini, quia non uidi, sed phantasiam tamen facillime intueor, dum alicui formae uolatili, qualem uidi, adiungo alios duos pedes, quales itidem uidi, haec dicens non potui recolere uolatilia quadrupedia, quae lex commemorat. neque enim conputat in pedibus duo posteriora [*](7 De trin. XI, 5, 9 12 De trin. XI, 10, 17 16 Leu. 11, 20 ) [*]( 1 aedidi P, ededi Sl a capite (a alt. ex i corr.) C, accipite D1 aepistulam C1D1M, epistolam cet. 2 aurilium Dl kartaginiensis BEO, karthaginiensis N, carthaginensis FJRSV aecclesiae D 3 quo] qua D2Q, cui R pro (om. logo) H accedisset DXV, accedissent C1 4 mea] ea HlORa (mg.), in ea a cogitatione (0 in ras., gi s. l. m. 2) C noluissem 0 conpellente caritate CD, caritate conpellente cet. v 5 fecisse D1 7 quodcirca R damare (om. id) H alienari. C est om. BFGNS eum] meum R, illud B 8 amorem] morem D2EOPVa, amare BFGNS quod BFGHN eum ClDl fruendo (tl ras.) CD 9 se om. 0 alienarG R 10 creaturis O\'Dl ut] et C creature ClDl, creatori B 11 fruens (e in ras.) D 12 ne 01 auem] om. BCDXFB, solem GNS2 mg. quadrupedem] nec q. M7 13 fantasiam BFHQRS, phantasia D tamen C1D1ER, talem cet. v facillime* CM intuor P1, intue*or (r ras.) F, intueri N alicui (licui m. 2 in ras.) C, alicuius R uolatilem CD1, uolatilę R 14 adiunxi S2 pedes om. C1D1R quales itidem] qualem s∗it∗idem C, qualem sit idem H, quale sit idem D 16 enim] e. lex H, e. non Ql computantur EFGM2NQS, comparantur B, non putantur D1 in pedibus comparantur B 16 pedi∗∗bus E , )

[*]( (3)) In duodecimo uelut expositio uerborum apostoli, ubi ait:

omne peccatum, quodcumque fecerit homo, extra corpus est, non mihi satisfacit, nec sic puto intellegendum, quod dictum est: qui autem fornicatur, in corpus proprium peccat, tamquam ille hoc faciat, qui propter adipiscenda ea, quae per corpus sentiuntur, ut in his finem boni sui ponat, aliquid agit. hoc enim longe plura peccata conplectitur quam illa fornicatio, quae concubitu perpetratur inlicito, de qua locutum, cum hoc diceret, apostolum apparet.