De Genesi Ad Litteram

Nunc enim quaerimus, cui adiutorio mulier facta sit uiro, si eis ad gignendos filios misceri sibimet in paradiso non licebat. qui enim hoc sentiunt, forte peccatum esse omnem concubitum putant. difficile est namque, ut, dum peruerse homines uitia deuitant, non in eorum contraria perniciter currant. etenim sicut exhorrens auaritiam fit profusus aut exhorrens luxuriam fit auarus aut inquietus fit, cuius pigritiam reprehenderis, aut cuius inquietudinem piger aut qui reprehensus odisse coeperit audaciam suam, ad timiditatem fugit aut qui timidus non esse conatur, tamquam abrupto uinculo fit temerarius, dum non ratione, sed opinione crimina metiuntur: ita dum nesciunt homines, quid in adulteriis et fornicationibus diuino iure damnetur, etiam causam procreandi coniugalem concubitum detestantur.

Quod qui non faciunt, sed tamen fecunditatem carnis propter successionem mortalitatis diuinitus datam sentiunt, nec ipsi putant primos illos homines potuisse concumbere, [*](7 De bono coniugali ) [*]( 1 amatd (in mg. al amiLter) b euscipiantur S 2 nutriantur S religioвę 8 edocentur S 3 ut] autem ut bd 4 cauaa. (m eras.) E regula. (m eras.) E 5 nubtiarum E1 9 gradum El noster stilus bd 12 miaceri (s m. 1 B. I.) E 13 omne S 14 cap. \'XII\' E namque] autem S peruersae E 15 debitMtt El perniciter (irt mg. at peruicaciter) b 16 et 17 exorrene ERS 17 pigritia E 18 repraehenderie EPS 19 odisse w (se exp. fl.. 1) S ceperit S audatiam S fugit] suam S 20 abrupto (p s, I. et. 1) S 21 mentiuntur S 22 adulteris El 23 causa PBSbd )

Nam quia numerosissima est superna ciuitas angelorum, ideo non recte conubio copularentur, nisi morerentur. hanc quippe numerositatem perfectam etiam in resurrectione sanctorum angelis sociandam dominus praesciens ait: in resurrectione neque nubent neque uxores ducent; non enim incipient mori, sed erunt aequales angelis dei; hic uero cum inplenda esset hominibus terra et eam propter cognationis artiorem necessitudinem et unitatis uinculum [*]( 21 Matth. 22, 30 ) [*]( 1 ammiserant PR 3 socios (os ex us m. 1) E socius P 5 quae] qui S succederent S 6 terram E terram S 7 societatis R cecus S 8 ut 8. l. m. 1 R ante cernat eras. est ut R 9 uiuebatur E1 10 pacis] pa\'lCÎs E terraenae P 11 cohercens RS choercens P 14 locis R sorte] orte R om. S decoratam (m B. I. m. 1) E 15 excors] escors Et 18 nomerosissima (sup. pr. o m. 1 superacr. u) R 19 morirentar S 21 sotiandam R presciens S 22 ducunt E1 23 inquipient El cum uoce hic incipit cotp. \'XIII\' E hinc S 25 cognitionis (sup. prim. i superscr. a) S arctiorern bd )

Quamuis honestius meliusque credatur ita fuisse tunc illorum hominum corpus animale constitutorum in paradiso nondum mortis lege damnatum, ut non haberent adpetitum carnalis uoluptatis, qualem nunc habent ista corpora, quae iam ex mortis propagine ducta sunt. neque enim nihil est in eis factum, cum de ligno prohibito edissent, quandoquidem deus dixerat non "ei ederitis, morte moriemini", sed: qua die ederitis, morte moriemini, ut hoc ipsum in eis illa faceret dies, quod apostolus gemit dicens: condelector legi dei secundum interiorem hominem, uideo autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem me in lege peccati, quae est in membris meis. infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. non enim sufficeret ei, si diceret: quis me liberabit de hoc mortali corpore? sed, de corpore, inquit, mortis huius. sicut etiam illud, corpus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum; nec ibi ait mortale, sed mortuum, quamuis utique et mortale, quia moriturum. non ita credendum est fuisse illa corpora, sed licet animalia, nondum spiritalia, non tamen mortua, id est quae necesse esset ut morerentur: quod ea die factum est, qua lignum contra uetitum tetigerant. [*]( 11 Gen. 2, 17 13 Rom. 7, 22-25 21 Rom. 8, 10 ) [*]( 1 conmendandum R implere P 2 quaesitus] quietus 8 faemineus S 4 adiubaret El 9 iam 8. I. m. 1 R in om. Pl 11 non dixerit b dixerit RlPb non om. BI sed-moriemini in mg. P quo bd 12 dię 8 ęderitis S 17 liberauit P 18 gratiam P 19 si] qui S 20 liberauit F1 inquid EIBS 21 sicut-peccatum in mg. inf. add. m. 1 S inquid E1 22 propter] pro E 24 ita] itaque S 26 morerentur (n 8. l. m. 1) E morirentur S eo bd dię 8 ouo bd 27 tetigerunt PPSbd )

Sicut in ipsis nostris corporibus quaedam pro suo modo sanitas dicitur, quae si perturbata sic fuerit, ut letalis morbus iam uiscera depascatur, quo inspecto medici mortem inminere pronuntient, mortale utique corpus etiam tunc dicitur, sed aliter, quam cum esset sanum quamuis quandoque sine dubio moriturum: ita illi homines animalia quidem corpora gerentes, sed non moritura, nisi peccassent, acceptura autem angelicam formam caelestemque qualitatem, mox ubi praeceptum transgressi sunt, eorum membris uelut aliqua aegritudo letalis mors ipsa concepta est mutauitque illam qualitatem, qua corpori sic dominabantur, ut non dicerent: uideo aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae, quia, etsi nondum spiritale, sed animale corpus erat. nondum tamen erat mortis huius, de qua et cum qua nati sumus. quid enim aliud, non dicam nati, sed omnino concepti, nisi aegritudinem quandam inchoauimus, qua sumus necessario morituri? neque enim tam necesse est eum ipso morbo mori, qui hydrops uel syntecticus uel elephantiosus factus fuerit. quam eum, qui hoc corpus habere coeperit, in quo omnes homines natura sunt filii irae, quia hoc non fecit nisi poena peccati.

Quae cum ita sint, cur non credamus illos homines ante peccatum ita genitalibus membris ad procreandos filios imperare potuisse sicut ceteris, quae in quolibet opere anima sine ulla molestia et quasi pruritu uoluptatis mouet? si enim [*]( 20 cf. Ephes. 2, 3 ) [*]( 1 cum uoce nostris incipit cap. •Xllll* E 2 ut] et (in mg. ut) P laetalis El letalis (i sup. e m. 1 superscr.) P leotalis Rl loetalis E2B2 mor.bus (e eras.) R morbi S 3 quod S morte 8 7 acceptura P 9 egritndo PS laetalis El loetalis E2R1 11 corpore (in mg. i) P,R d»orainabantur R 14 nondum ex numdum P 16 egritudinem S necessario] sine dubio b 18 hidrops S hydropicus b syntectieus] sintecticus E djsintericus P dysintericus (a. i, m. 1 I sintecticus et in mg. Sintecticus) R dysentecticus (dy s. I. m. 1) 8 dissintericus b dysentericus d 19 cęperit S 20 ire 8 in hoc b 22 qur E1 quur PR 24 qualibet opera S 25 pluritu E1 proritu PRl uolfitatis b si enim] an uero R an uero si b )

Factam itaque feminam uiro de uiro in eo sexu, in ea forma et distinctione membrorum, qua feminae notae sunt, quae peperit Cain et Abel et omnes fratres eorum, ex quibus omnes homines nascerentur, in quibus peperit etiam Seth, per quem ad Abraham uentum est et ad populum Israhel gentemque omnibus iam notissimam gentibus et per Noe filios omnes gentes, quisquis dubitauerit, omnia cogit nutare, quae. credimus, longeque a fidelium mentibus repellendus est. cum ergo quaeritur, ad quod adiutorium factus sit ille sexus uiro, diligenter, quantum ualeo, cuncta consideranti nonnisi causa prolis occurrit, ut per eorum stirpem terra inpleretur, et non eo modo procreatam, quo nunc procreantur homines, cum inest peccati lex in membris repugnans legi mentis, etiamsi per dei gratiam uirtute superatur; hoc enim esse non potuisse [*]( 16 cf. Gen. 4, 1. 2. 25 ) [*]( 2 donabit P 3 quemammodum E caerae P caere RS 4 qur El quur PB 6 morirentur S concepissent] non concepissent bd (non 8. l. m. 1) B 7 foetus B 8 ardore] arborei?1 11 choibet S 12 quemammodum E «■ peccato (0 in ras.) R suplicium E 13 suplicio E 14 facta E1 femina E1 15 faeminae SP 16 chain S 1suentum est ad abraham PBSbd ad s. I. m. 1 E 19 noę BS 20 dubitauerigt (n e.1.p. m. 1) S nutare] uitare b 24 stirpem (m s. I. m. 1) E et] sed Sbd 25 procreata El )

Sed quoniam, cui adiutorio femina facta sit uiro, satis, quantum existimo, requisitum est, illud iam uideamus, quare sit factum, quod adductae sunt ad Adam omnes bestiae agri et omnia uolatilia caeli, ut eis nomina inponeret, atque ita uelut necessitas oreretur creandi ei feminam ex eius latere, cum inter illa animalia simile illi adiutorium non fuisset inuentum. uidetur enim mihi propter aliquam significationem propheticam factum, sed tamen factum, ut re gesta confirmata figurae interpretatio libera relinquatur. quid est enim hoc ipsum, quod uolatilibus terrestribusque animantibus non etiam piscibus atque omnibus natatilibus Adam nomina inposuit? si enim linguae humanae consulantur, sic appellantur haec omnia. quemadmodum eis homines loquendo nomina posuerunt. non [*](2 paena S 3 seruiaijt E 4 detractauit R 5 siue om. b creent (in mg. creet) P 7 mercedae S pietate S 8 membris corporis] corpore S 9 mortis 8. I. m. 1 R 10 ipsa. (m eras.) R premiumque S caeleste S gloria. (m eras.) R 11 aliene S 12 penam S 14 quantum existimo] ut arbitror S extimo P1 sit s. l. m. 1 R 15 adducte S ad s. I. m. 1 P 16 adque » uelud S\' 17 oriretur RSbd 18 simeli P1 19 uide*tur (a eras.) P propheticam R 20 re Pl res E2B 21 interpraetatio EP interpretatione S libera a. I. m. 1 P reliquatur E1 22 non] nec non b 23 natatilibus (1 ex b) 8 24 consulantur (n fin. m. 1 8. I.) E 25 quemammodum E eis] es S imposuerunt Sd )

Deinde, numquid ignorabat deus nihil tale se creasse in naturis animalium, quod simile adiutorium posset esse homini? an opus erat, ut hoc etiam homo ipse cognosceret et eo commendatiorem haberet mulierem suam, quod in omni carne creata sub caelo et de hoc aere sicut ipse uiuente nihil eius [*]( 4 cf. Gen. 11, 1-8 ) [*]( 4 adpellantur S 5 snperuia P turris] terris b 6 dilubium ElP 8 loquaebatur P 9 sint El istae] illę b 10 animalibus ex aniinantibus m. 1 E uolatilibus] caelestibus S 11 nuin] Non b 13 disceret (a m. 1 8. I.) R 14 esset (pritts)] est S mistişca E 16 imposita nomina S 17 sunt 8. Z. m. 1 R 18 generatimqute (a exp. tit. I) P 19 et om. S cicius S 20 possit ElS fuit om. 8 21 pronuntiationem S 21 maximae PE 25 ipse homo bd 26 mulierem] ipe uxorem (me exp. m. 1) P uxorem BBbd 27 ipse] ipse uiuens b )

Neque hoc opere suscepimus prophetica aenigmata perscrutari, sed rerum gestarum fidem ad proprietatem historiae commendare, ut quod inpossibile uideri uanis atque incredulis potest aut ipsi auctoritati sanctae scripturae uelut testificatione contraria repugnare id pro meis uiribus, quantum deus adiuuat, disserendo demonstrem neque inpossibile esse neque contrarium, quod autem possibile quidem adparet nec habet ullam speciem repugnantiae, sed tamen quasi superfluum uel etiam stultum quibusdam uideri potest, hoc ipsum disputando demonstrem, quod ideo non tamquam rerum gestarum naturali uel usitato ordine factum est, ut cordibus nostris fidelissima sanctarum scripturarum auctoritate praelata, quia stultum esse non potest, mysticum esse credatur, quamuis eius expositionem uel inquisitionem aut alibi iam exhibuerimus aut in tempus aliud differamus. [*]( 1 scire in ras. m. 2 E possit S 2 prospectis S posset] poterat 8 3 illi hoc S modo in ras. m. 2 E quomodo <Jiçęrę q?9iP949 et (exp. m. 1) P 5 profect.o (i eras.) S 6 omnia ille PRSbd cui (i ex m m. 1) E 7 aliqua ei] aliqnęi (sic) P 8 demonstrasaet (s med. 8. I. m. 1) R demonstransA S absconderit (i ex e m. 1) R 10 factum om. Rl 11 prophetica. (h e. l.) R enigmata ES perscratare (sup. fin. e add. m. 1 i) P perscrutari (ri in ras.) R prescrutari S 12 ad] ac E 14 auctoritati P1 auctoritatis R scribtnrae EP 15 adinbat E1 16 demonstrarem 8 19 uidere (sup. e fin. auperacr. m. 1 i) P 20 tanqna (in mg. al non) b 22 scribturarum EP 28 misticum E quamuis (uis m. 1 8. l.) S 24 tempus] opus (in mg. al tempus) b )

Quid ergo sibi uult etiam illud, quod mulier uiro de latere facta est? uerum esto propter ipsius coniunctionis? uim commendandam hoc ita fieri oportuisse credamus. numquid etiam, ut dormienti fieret, eadem ratio uel necessitas flagitabat, ut denique osse detracto, in cuius locum caro subpleretur? num enim non potuit ipsa caro detrahi, ut inde congruentius, quod sit sexus inferior, mulier formaretur? an uero tam multis additis costam deus aedificare potuit in mulierem et carnem pulpamue non potuit, qui de puluere ipsum hominem fecit? aut si iam costa fuerat detrahenda, cur non altera pro ea costa reposita est? cur etiam non dictum est "finxit" aut "fecit" sicut in omnibus supra operibus, sed aedificauit, inquit. dominus deus illam costam, non tamquam corpus humanum, sed tamquam domum? non est itaque dubitandum, quoniam haec facta sunt et stulta esse non possunt, ob aliquid significandum esse facta fructum futuri saeculi ab ipso iam primordio generis humani deo praescio in ipsis suis operibus misericorditer praedicante, ut certo tempore semis suis siue per hominum successiones siue per suum spiritum uel angelorum ministerium reuelata atque conscripta et promittendis rebus futuris et recognoscendis inpletis testimonium perhiberent: quod magis magisque in consequentibus adparebit.

Uideamus ergo, quod isto opere suscepimus, non secundum praefigurationem rerum futurarum, sed secundum rerum gestarum non allegoricam, sed propriam significationem quemadmodum haec accipi possint. et finxit deus, inquit, adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli: unde iam quod uisum est et quantum uisum est disseruimus. [*]( 12 Gen. 2, 22 26 Gen. 2, 19x ) [*]( 1 qw4 etiam E uiri bd de latere uiro S 2 eato] est S 5 ut om. Pl osag S supleretur E 7 inferior (8. l. m. 2 al infinnior) E infirmior PBSbd 10 quur PR reposita est costa S 11 quur PR non etiam S 12 inquid EtR 16 fructuum E1 18 praedicantem PR hominem Rb 20 conscribta EP 21 periberent P 28 suscipimus S saecundum S 25 allegorica* (m eras.) R quemammodum E 26 hic b possunt b inquid R 28 diseruimus (i init. ex e m. 1) R )

Omnis enim anima uiua, non solum rationalis sicut in hominibus, uerum etiam inrationalis, sicut in pecoribus et uolatilibus et piscibus, uisis mouetur. sed anima rationalis uoluntatis arbitrio uel consentit uisis uel non consentit; inrationalis autem non habet hoc iudicium, pro suo tamen genere atque natura uiso aliquo tacta propellitur. nec in potestate ullius animae est, quae illi uisa ueniant siue in sensus corporis siue in ipsum spiritum interius, quibus uisis adpetitus moueatur cuiuslibet animantis. ac sic cum ea uisa per angelorum oboedientiam desuper ministrantur, peruenit iussio dei non solum ad homines nec solum ad aues et pecora, uerum etiam ad ea, quae sub aquis latent — sicut [*]( 4 lib. VIII 9. 19-26 ) [*]( 1 omnia ea bd uocaret ea 8 2 Et quomodo S 3 uipertito Ex 5 adque Ex adiguot] adiunguntur S 6 quaecumque; cum hac uoce finUur codex E; primum enim folium quatermonis XVIIII dissectum eat, quod Manu recenti adnotatum tit. 8 rationalis B 9 possent S 11 arbitrio (pr. r 8. I. m. 1) 22 14 motu HS 15 iis d 17 inrationabilia S 20 inrationabilis S 21 uiso (i ex o tn. 1) S 22 ullins] illiuB b 23 sensus (s fin. m. 1 ex m) R sensum bd 24 sic] si S 27 etiam om. P1 subj in S )