De Genesi Ad Litteram

Iam ergo uideamus, ipsa mulieris formatio, quae mystice etiam aedificatio dicta est, quemadmodum facta sit. natura quippe mulieris creata est, quamuis ex uirili, quae iam erat, non aliquo motu iam existentium naturarum. angeli autem nullam omnino possunt creare naturam; solus enim unus cuiuslibet naturae, seu magnae seu minimae, creator est deus, id est ipsa trinitas, pater et filius et spiritus sanctus. aliter ergo quaeritur, quemadmodum sit soporatus Adam costaque eius sine ullo doloris sensu a corporis conpage detracta [*](1 cf. Ion. 2, 1 2 cf. Ion. 4, 7. 6 ) [*]( 1 coetum PRS glutiuit Sbd 2 huic] hinc b 3 cucurbite P cucurbae S 4 propheta (a sup. ę m. 1 superscr.) S 7 aues- R libere b uolitantes ex uolantes R uoluntatis b seuas S 8 mansue facere S 9 adpetitos S 10 illectando bd inlactando S pmendo S laxando que R 11 ea sezua S ex.uit R 12 dei] dnl S 14 prespecta S 15 uis.a (a m. 2) R iussa (in mg. al uisa) b moueantur Sb 18 mysticae S 19 facta ex dicta m. 1 S 20 mulieribus R* 21 aliqui motus PR exsistentium PR 22 unius S 23 cuiusbet (alt. u 8. l. m. 1) P minime S 25 queritur S qaemamodom P )

Opus itaque agricolae est, ut aquam ducat, cum rigat; non autem opus eius est, ut aqua per decliuia prolabatur, sed illius, qui omnia in mensura et numero et pondere disposuit. item opus agricolae est, ut surculus auellatur ex arbore terraeque mandetur; at non eius opus est, ut sucum inbibat et germen emittat, ut aliud eius solo figat, quo radicem stabiliat, aliud in auras promoueat, quo robur nutriat ramosque diffundat, sed illius, qui dat incrementum. medicus etiam aegro corpori alimentum adhibet et uulnerato medicamentum: primum non de rebus, quas creauit, sed quas creatas opere creatoris inuenit; deinde cibum uel potum praeparare potuit et ministrare, emplastrum formare et medicamento inlitum [*]( 9 I Cor. 3, 7 16 cf. Sap. 11, 21 ) [*]( 8 ut om. Pl 4 supplementum PRbd cum uocabulo quod incipit fol. 144 cod. E quod (d 8. I. m. 1) B 6 puluerae R quo] quod b 11 ossfe E ossę S dempto PRSbd 12 supletus E 14 agrigolae 2?1 16 declibia PRl 16 in numero et mensura E 17 surculos Bl 18 terrae quae RS mandetur (a m. 2) R at] an ElR* Ota. S opiu eius bd sucum inbibat] sucuinuibat E1 sucum bibat JjJJ 19 etJ ut EPPRSbd figat (g s. l. m. 1) R 20 istabiliat B stabiliat (at ex et m. 1) S aures PR robor J21 21 medicos (sup. o m. 1 superscr. u) R 22 egro P uulnerato m. 2 ex alimento E 24 ciuum E1 cybum S 25 et emplastrum b mendicamento S medicamenta Rlb inlitum] illico b )

Quapropter cum deus uniuersam creaturam suam bipertito quodam modo opere prouidentiae, de quo in superiore libro locuti sumus, et in naturalibus et in uoluntariis motibus administret, creare naturam tam nullus angelus potest quam nec se ipsum. uoluntas uero angelica oboedienter deo subdita eiusque executa iussionem naturalibus motibus de rebus subiectis tamquam materiem ministrare, ut secundum illas principales in uerbo dei non creatas uel secundum illas in primis sex dierum operibus causaliter creatas rationes aliquid tempore creetur. more agricolandi uel medendi potest. quale itaque ministerium deo exhibuerint angeli in illa mulieris formatione, quis audeat adfirmare? certissime tamen dixerim subplementum illud carnis in costae locum ipsiusque feminae corpus et animam conformationemque membrorum, omnia uiscera, sensus omnes et quidquid erat, quo illa et creatura et homo et femina erat, nonnisi illo opere dei factum, quod deus non per angelos, sed per semet ipsum. non operatus est et dimisit, sed ita continuanter operatur, ut nec ullarum aliarum rerum nec ipsorum angelorum natura subsistat, si non operetur. [*]( 7 lib. VIII 9. 19-26 ) [*]( 1 apponere Et iis d athibet El 2 potest natura? (sic distinc.) S 4 Babstitait (i fin. ex e m. 1) R 6 suum b uipertito Et 7 mode om. E opere (0 s. l. na. 1) P propereuidentiae (pr paene eraa. pere 8. l. add.) R superiori S 9 administraret S amministret EJPB quam] qui PR 12 materiam bd 15 agricolandi (n tx m m. 1) E 16 exibuerint P exhibuerunt b illam S 17 formationem S tamen] cum b 18 suplementum E ipsiusqu.e E femine P 20 quicquid VB quo. (d ertU.) E 21 illo] in illo PRSbd 22 non Ii. om. Rib 23 et] nec b demisit P ullarum] illarum S 24 subsistat (9 fin. B. I. m. 1) E )

Sed quoniam carnem animatam atque sentientem, quantum naturam rerum pro humano captu experiri potuimus, non nouimus nasci, nisi aut ex istis tamquam materialibus elementis, hoc est aqua et terra, aut ex fruticibus uel lignorum fructibus uel etiam ex carnibus animalium, sicut innumerabilia genera uermium siue reptilium, aut certe ex concubitu parentum, nullam autem carnem natam scimus ex carne cuiuslibet animantis, quae tam esset ei similis, ut sexu tantum discerneretur, quaerimus in rebus creationis huius similitudinem, qua mulier de uiri latere facta est, nec possumus inuenire, non ob aliud, nisi quia homines quemadmodum operentur in hac terra nouimus; quemadmodum autem angeli in hoc mundo quodammodo agricolentur, non utique nouimus. nam profecto si remota hominum industria fruticum genus naturae cursus operaretur, nihil aliud nossemus quam ex terra nasci arbores et herbas et ex earum seminibus, ab eis itidem in terram cadentibus, numquid innotesceret nobis quid ualeret insertio, ut alterius generis lignum radice propria poma portaret aliena et coalescente unitate iam sua? haec per agricolarum opera didicimus, cum ipsi creatores arborum nullo modo essent, sed naturae cursum deo creanti suum quoddam officium ministeriumque praeberent. nequaquam enim quidquam per eorum opera existeret, si hoc in dei opere intima naturae ratio non haberet. quid ergo mirum, si hominem ex osse hominis factam non nouimus, quando creanti deo quemadmodum angeli seruiant [*]( 2 natura E humanu P 3 istis] is El 4 ex aqua b fruticibus (tici in ras. m. 2) B frutectibus S 6 concubituin (m exp. m. 1) P 8 esset (t 8. I. m. 1) E 9 querimus RS rebus s. l. m. 1 S huius] hmoi b qua] qua. P qua. (m eras.) R 11 quia (i s. I. m. 1) B quemammodum E 12 quemammodum E 13 agriculentur R s remota s. I. m. 1 B 16 et ante ex s. l. m. 1 P itidem] ididem S identidem JBS terra B 17 ignotesceret E1 insertio] insitio PRd om. S alterius] alterius insitio S 18 pomma B coalescentsp S 19 suarp E 20 essent] praeessent b 21 ministerium qu«e B 22 praeuerem P1 praeberet B quicquam E*S per eorum] 9Tjrp9per#eorum (corr. m. 1) P exsisteret P 28 natura B 24 ergo] enim S ossae S 25 quando] qui b quemammodum E ) [*](XXVIII. Ang. aect. III para 1. ) [*](19)

Nullo modo tamen dubitamus et hominum et arborum nonnisi deum esse creatorem fideliterque credimus factam feminam ex uiro nullo interueniente concubitu, etiamsi forte . costa hominis ministrata sit per angelos in opere creatoris: sicut fideliter credimus etiam uirum factum ex femina nullo interueniente concubitu, cum semen Abrahae dispositum est per angelos in manu mediatoris. utrumque infidelibus incredibile est; fidelibus autem cur ad rei gestae proprietatem quod de Christo factum est et tantum ad figuratam significationem quod de Eua scriptum est credibile uideatur? an uero sine cuiusquam concubitu uir ex femina fieri potuit, femina ex uiro non potuit? et uirginalis uterus unde uir fieret habebat, uirile autem latus unde femina fieret non habebat, cum hic dominus de famula nasceretur, ibi de seruo famula formaretur? poterat et dominus de costa carnem suam uel de aliquo membro uirginis creare; sed qui posset ostendere in corpore suo hoc se iterum fecisse quod factum est, utilius in matris corpore ostendit nihil pudendum esse quod castum est.

Quodsi quaeritur, quomodo se habeat causalis illa conditio, in qua primum deus hominem fecit ad imaginem ac similitudinem suam — ibi quippe et hoc dictum est: masculum et feminam fecit eos — utrum iam illa ratio,. ua m mundi primis operibus concreauit atque concreuit [*]( 10 cf. Retract. II 24 Gal. 8, 19 24 Gen. 1, 27 ) [*]( 2 possumus B possimus S creante E quemammodum EPB 3 seruiant Bl 5 nonnisi (non 8. l. m. 1) B credamus 8 6 faeminam S hominis forte S 7 costa] coBtat (t fin. 8. I. m. 2) B om. S angelos** B 8 faemina S 11 quur PB geste S 18 ęua S scribtum ESP non uideatur b 15 uterus] ut cruor S 16 femina (-- aup. a er.) P fieret (i ex e m. 1) B 18 formaretur] nasceretur E1 poterat (at ex et) S carnem suam de costa PBSbd 19 uel] aut S 22 queritur S 23 hominem deus bd 26 Mundi (in mg. s) P mundis B concreauit] indidit b adque E concreuit] concreauit Sb )

Omnis iste naturae usitatissimus cursus habet quasdam naturales leges suas, secundum quas et spiritus uitae, qui creatura est, habet quosdam adpetitus suos determinatos quodammodo, quos etiam mala uoluntas non possit excedere, et elementa mundi huius corporei habent definitam uim qualitatemque suam, quid unumquodque ualeat uel non ualeat, quid de quo fieri possit uel non possit. ex his uelut primordiis rerum omnia, quae gignuntur, suo quaeque tempore exortus processusque sumunt finesque et decessiones sui cuiusque generis. unde fit, ut de grano tritici non nascatur faba uel de faba triticum uel de pecore homo uel de homine pecus. super hunc autem motum cursumque rerum naturalem potestas creatoris habet apud se posse de his omnibus facere aliud, quam eorum quasi seminales rationes habent, non tamen id, quod non in eis posuit, ut de his fieri uel ab ipso possit. neque enim potentia temeraria, sed sapientiae uirtute omnipotens est; et hoc de unaquaque re in tempore suo facit, quod ante in ea fecit, ut possit. alius ergo est rerum modus, [*]( 1 habeat E1 2 faeminam P an] aut b habeat E1 fiere Pl 3 possit 8 ita 8. I. m. 1 S est PJR 4 queritur S 5 uidetur S 7 inbuit E1 i.sta. R 8 non esse dubitandum bd iudicauit b 9 istae Ep2R 11 creatura] creatus JB appetitos S 12 quogdammodo E posset MS 14 unumquoque E1 15 quid (i s. I. m. 1) P primordis P 16 qufque S: quoque EPRbd 18 trittici E 19 de faba* (e eras.) E de fabag (e exp. m. 1) P tritticum E tricticum P 20 naturalem (1 ex t m. 1) E 21 aput E1 28 in eis non posuit S non ante in om. b 25 unaquaeque S suo tempore b 26 antea E*S ) [*]( 19* )

Habet ergo deus in se ipso absconditas quorundam factorum causas, quas rebus conditis non inseruit, easque inplet non illo opere prouidentiae, quo naturas substituit, ut sint, sed illo, quo eas administrat, ut uoluerit, quas, ut uoluit, condidit. ibi est et gratia, per quam salui fiunt peccatores. nam quod adtinet ad naturam iniqua sua uoluntate deprauatam, recursum per semet ipsam non habet, sed per dei gratiam, qua adiuuatur et instauratur. neque enim desperandi sunt homines in illa sententia, in qua scriptum est: omnes, qui ambulant in ea, non reuertentur. dictum est enim secundum pondus iniquitatis suae, ut, quod reuertitur qui reuertetur, non sibi tribuat, sed gratiae dei, non ex operibus, ne forte extollatur. [*]( 4 cf. Num. 17, 8 6 cf. Gen. 18, 11; 21, 2 7 cf. Num. 22, 28 24 Prou. 2, 19 26 cf. Ephes. 2, 9 ) [*]( 1 quo] quod b 4 concretae EPb: concreatae RSd 5 excisum] aridum excisum S 7 sterelis P senectute b 8 huiusmodi S 9 his (a. l. add. m. 2 at eis) E eis PESbd 10 ipse] ille BSbd praefigeret] praefieret S 11 ipse] ipso Rl 12 hoc PR 15 quorumdam P corumdam Rx 18 amministrat EzPR 19 condedit P 21 deprabatam P 22 adiubatur E1 23 scribtum EP 26 reuertitur] reuerteretur S reuertetur R2 26 qui reuertetur om. SRl reuertetur] reuertitur Pbd )

Propterea mysterium gratiae huius apostolus absconditum dixit non in mundo, in quo sunt absconditae causales rationes omnium rerum naturaliter oriturarum, sicut absconditus erat Leui in lumbis Abrahae, quando et ipse decimatus est, sed in deo, qui uniuersa creauit. quamobrem omnia, etiam quae ad hanc gratiam significandam non naturali motu rerum, sed mirabiliter facta sunt, eorum etiam causae in deo absconditae fuerunt: quorum si unum erat, quod ita mulier facta est de latere uiri, et hoc dormientis, quae per ipsum firma facta est, tamquam eius osse firmata, ille autem propter ipsam infirmus, quia in locum costae non costa sed caro subpleta est, non habuit hoc prima rerum conditio, quando sexto die dictum est: masculum et feminam fecit eos, ut femina omnino sic fieret, sed tantum hoc habuit, quia et sic fieri posset, ne contra causas, quas uoluntate instituit, mutabili uoluntate aliquid faceret. quid autem fieret, ut omnino aliud futurum non esset, absconditum erat in deo, qui uniuersa creauit.

Sed quoniam sic dixit absconditum, ut innotesceret principibus et potestatibus in caelestibus per ecclesiam multiformis sapientia dei, probabiliter creditur, sicut illud semen, cui promissum est, dispositum est per angelos in manu mediatoris, sic omnia, quae ad ipsius seminis aduentum uel praenuntiandum uel adnuntiandum in rerum natura praeter usitatum naturae cursum mirabiliter facta sunt, ministrantibus angelis esse facta, ut tamen ubique creator uel reparator creaturarum non sit, nisi qui plantatore et rigatore quolibet solus incrementum dat deus. [*]( 4 cf. Hebr. 7, 10. 9 18 cf. Ephes. 3, 9. 10 26 cf. I Cor. 3, 7 ) [*]( 1 ministeriam b 3 oriturarum] creaturarum b 4 lenui E lęui S 7 absconditae causae in deo PBbd 8 fuerant Pltbd quorum] quorum etiam Rbd si unum] summum b 9 lateri Bl 10 ossae E osse S illae (a exp. m. 1) S 11 supleta E completa S 12 co||ditio P 16 faceret] fieret PRbd ut om. S 17 in] a Rl 18 dicitur S princibus (sic) P 20 sapientiae EPRSb illum P 21 repromissum S est post dispositum om. S 25 factam E ibique (init. i ex u) R )

Ac per hoc etiam illa extasis, quam deus inmisit in Adam, ut soporatus obdormiret, recte intellegitur ad hoc inmissa, ut et ipsius mens per extasin particeps fieret tamquam angelicae curiae et intrans in sanctuarium dei intellegeret in nouissima. denique euigilans tamquam prophetia plenus, cum ad se adductam mulierem suam uideret, eructuauit continuo, quod magnum sacramentum commendat apostolus: hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea. haec uocabitur mulier, quoniam de uiro suo sumta est . et propter hoc relinquet homo patrem suum et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. quae uerba cum primi hominis fuisse scriptura ipsa testetur, dominus tamen in euangelio deum dixisse declarauit; ait enim: non legistis, quia qui fecit ab initio masculum et feminam fecit eos? et dixit: propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxor.i suae, et erunt duo in carne una, ut hinc intellegeremus per extasin, quae praecesserat in Adam, hoc eum diuinitus tamquam prophetam dicere potuisse. sed iam iste huius libri terminus placet, ut ea, quae sequuntur, ab alio exordio renouent intentionem legentium. [*]( 4 cf. Ps. 12, 17 7 cf. Ephes. 5, 32 8 Gen. 2, 23. 24 14 Matth. 19, 4. 5 ) [*]( 1 Ac] hac P misit 8 3 extasim b ecstasim d 4 et Rt 5 in om. b nouissima P nouissima- (m eras.) B prophetiae PRbd 6 adductarn] adductam costam PCbd costam lin. perducta m. 2 del. B. ernctauit Cbd 7 conmendat P 9 suo om. PJRSCb sumpta PBSbd 10 et] haec P ha.c (e eras.) B om. ESC; sed cf. 268, 14 propter] pro S reliquet P 11 adherebit EPBSC 12 scribtura EP 18 ipse Sl 16 masculum] hominem masculum C 16 dimittit S adhereuit Et adherebit EzPRSC 17 hic E1 18 per] propter PBSCbd eztasim Cb ecstasin d 19 propheta S libri finiri terminus S 20 sequntur E1 secuntur SC 21 Expl liber nonus incipiunt capitula libri decimi fol. 147 E Explicit liber VIM (litter. maio color.) fol. 232b P Explicit liber VIIII (litt. mai. atr.) fol. 174* B Expl lib VIIII (litt. mai.). Incipit liber decimus (litt. rubr.) pag. 246b S fol. 7sb C\' )

Iam quidem ordo ipse uidetur exposcere, ut de peccato primi hominis disseramus; sed quia de carne mulieris, quemadmodum facta sit, scriptura narrauit, tacuit autem de anima, multo magis nos fecit intentos, ut de hoc diligentius inquiramus, quonam modo refelli possint siue non possint, qui credunt animam de anima hominis sicut de carne carnem fieri a parentibus in filios utriusque rei transfusis seminibus. hinc enim primitus ad hoc mouentur, ut dicant, quod unam animam deus fecerit, quam sufflauit in faciem hominis, quem de puluere finxerat, ut ex illa iam ceterae crearentur animae hominum sicut ex illius carne omnis etiam caro hominum, quoniam primo Adam formatus est, deinde Eua. et ille quidem unde habuerit corpus, unde animam, dictum est: corpus uidelicet puluerem terrae, animam uero flatum dei; at illa de illius latere cum facta dicatur, non dicitur quod eam deus flando similiter animauerit, tamquam utrumque de illo ductum sit, qui iam fuerat animatus. aut enim taceri oportuit, inquiunt, etiam de anima uiri, ut eam, sicut possemus, datam diuinitus uel intellegeremus uel certe crederemus, aut, si hoc propterea scriptura non tacuit, ne animam quoque sicut hominis carnem de terra factam esse putaremus, debuit et de mulieris anima non taceri, ne putaretur ex traduce, si hoc uerum non est. quapropter ideo tacitum est, inquiunt, quod in eius faciem flauerit deus, quia illud est uerum, quod et anima ex homine propagata est. [*]( 1 Explicuerunt capitula inč liber decimus dS gratias fol. 149 E Incipit liber decimus (litt. maio rubr.) fol. 233* P Incipit liber decimus (litt. maio rubr.) tol. 174b B 3 quemammodum EPS 4 scribtura EP autem] enim S 6 disquiramus S 7 cre«*«dunt 22 carnem de carne bd 8 trasfusis E1 10 quam sufftauit] Buftlando PBCbd sufflauit 8; ceterum E suflauit scribit 11 puluere* (m eras.) B cetere M 13 primum 8 aeua 80 16 dicitur (ur 8. I. m. 1) E 17 similiter flando 8 ductum] dictum R180 18 fuerat (u ex ec m. 1) E 19 anima. (m eras.) B possimus PB18 20 hoc scriptura C 21 carnem hominis d 22 factum 221 de 8. l. m. 1 E anima. (m eras.) B 25 uerum est Sbd )

Huic suspicioni facile occurritur. si enim propterea putant animam mulieris ex anima uiri factam, quia non scriptum est, quod in mulieris faciem flauerit deus, cur credunt ex uiro animatam feminam, quando ne id quidem scriptum est? unde, si deus omnes animas hominum nascentium sicut primam facit, propterea scriptura de aliis tacuit quoniam posset, quod in una factum commemoratum est, etiam de ceteris prudenter intellegi. itaque si oportuit nos per hanc scripturam de hac re aliquid admoneri, magis, si aliquid aliud fiebat in femina, quod in uiro factum non erat, ut ex carne animata eius anima duceretur, non sicut uiri eius aliunde corpus, aliunde anima; hoc ipsum, quod alio modo fiebat, scriptura potius tacere non debuit, ne hoc itidem factum putaremus, quod iam de illo didiceramus. proinde quia non dixit ex anima uiri animam factam esse mulieris, conuenientius creditur eo ipso nos admonere uoluisse nihil hic aliud putare, quam de uiri anima noueramus, id est similiter datam esse mulieri, cum praesertim esset euidentissimae occasionis locus, ut, si non tunc, quando formata est, postea certe diceretur, ubi ait Adam: hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea. quanto enim carius amantiusque diceret: et anima de anima mea! non tamen hinc tam magna quaestio iam soluta est, ut unum horum manifestum certumque teneamus.

Quamobrem primo uidendum est, utrum sancta scriptura libri huius, ab eius exordio pertractata, hinc nos dubitare [*]( 20 Gen. 2, 23 ) [*]( 2 scribtum EP 3 qur E quur EtPB 4 scribtum ElP 5 unde Rl aut R2 nascentium hominum S 6 scribtura EP alis JB1 7 factum om. S commoratum P 9 scribturam EP haJJ.c (n exp. m. 1) P ammoneri WPH, 10 fiebaat (n exp. m. I) P 13 fiebat] faciebat P scribtura EIP pocius S 14 putaremus factum S didiceramus (init. i ex e m. 1) R 15 animam om. P animam esse factam S factam esse animam bd 16 ammonere FflPRS 18 mulieri esse 8 euidentissime ES 21 ex carne b animantiusque 8 22 de anima om. Pl 25 primum PRSbd sCa supra sacra superscr. S 26 eius om. S )