De Genesi Ad Litteram

Quod autem sequitur: non enim pluerat deus super [*]( 17 cf. Es. 11, 2 sq. 28 Gen. 2, 5 ) [*]( tili 1 natilia P1 nata#»»«a R 2 per] şt}.p (su exp. m. 1) S exserentur P exercerentnr b exsererentur SRd , sexto die S 7 sexiens P 8 exibuit RS1 10 cognitionem posteriorem PRbd 13 quieti ElPS quies (s in ras.) R conditoris S quia] quae S qua PRbd 16 scptarium Pl spQ RI 17 aeclesiaJB1 ecclesiaiJ 23 cum - dies om. Et \'24esse?jtJy 25 foenum Sd faenum PR exoriretur R2Sbd tractabimus PRl 26 uideri ex uiride R 28 cap. XII E. ) [*]( 10* )

An ob hoc utrumque positum est, et quia nondum pluerat super terram et quia nondum erat homo, qui operaretur terram? ubi enim opera humana non est, per pluuiam ista nascuntur. sunt autem quaedam, quae etiam per pluuiam non nascuntur, nisi opera humana accedat. ideo nunc utrumque adiutorium necessarium est, ut cuncta nascantur; tunc autem utrumque defuit. ideo fecit haec deus potentia uerbi sui sine [*]( 3 foenum Sd faenum PB 5 faenum PB fecisset] fecisset deus b 9 omnibus ex hominibus P post suis add. quae fecit b 11 faenum PB 13 faenum PE 15 ipsQcJ (corr. m. 1) S foenum Sd faenum PR 17 fecit deus PSbd operaretur S 19 erbaruin 81 ullo opere b nascantur Rd 23 terram] in terra S a ista (fl s. 1. m. 1) S 24 sunt -nascuntur om. S autero] etiam PRbd quedam R etiam om. PJRbd 25 humana opera PRSbd acceda»t (n er.) R utrumque nunc S 26 iutorium S cuncta (alt. c s. I. m. 1) R nascantur (an ex en) S 27 deus haec bd )

Quid est ergo, quod adiungit: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae? ille quippe fons tanta largitate manans sicut Nilus Aegypto posset uniuersae terrae esse pro pluuia. quid itaque pro magno conmendatum est, antequam plueret, fecisse deum illa gignentia, cum tantum posset adiuuare pluuia, quantum fons inrigans terram? uerum et si aliquid minus, minora illa fortasse, non tamen nulla nascerentur. an hinc etiam more suo scriptura tamquam infirmis infirmiter loquitur et tamen innuit aliquid, quod intellegat qui ualuerit? nimirum enim sicut isto die paulo superius commemorato significauit unum diem factum a deo et tunc deum fecisse caelum et terram, cum factus est dies, ut, quomodo possemus, cogitaremus simul omnia deum fecisse, quamuis superior sex dierum enumeratio uelut temporum interualla ostendisse uideretur, ita, cum dixisset cum caelo et terra deum fecisse omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est, addidit: nondum enim pluerat deus super terram, nec erat homo, qui operaretur terram, tamquam diceret: non ea sic fecit deus, quemadmodum facit nunc talia, cum pluit et cum operantur homines. haec enim iam per moras [*](2 I Cor. 3, 7, 5 Gen. 2, 6. ) [*]( 1 et s. l. m. 1 R om. Pbd 3 est] sit PRSbd 6 inrigabat El 7 manans] manus S man:ns 221 egypto S 8 pluia R 9 gignentia (alt. g s. I. m. 1) E 10 tantum] quantum bd possit S adiubare El quantum] tantum bd 11 minor El non (n fin. 8. I. m. 1) R 12 nascentur E 16 deum (s. I. m. 2 at demum) E 17 quomodo (mo 8. I. m. 1) S 18 deum 8. I. m. 1 S 19 post interualla semier. sunt haec uerba: uis superior sex dierum R 21 foenum Sd faenum PR 22 enl 8. I. m. 1 R deus pluerat S 24 quemammodum EPR talia] alia ElS cum ex com S 25 cum haec inc. cap. XIII E )

Quod ergo sequitur: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae, hinc iam, quantum arbitror, intimatur, quae fiant secundum interualla temporum ex illa prima conditione creaturarum, ubi facta sunt omnia simul. et recte ab eo coepit elemento, ex quo cuncta genera nascuntur uel animalium uel herbarum atque lignorum, ut agant temporales numeros suos naturis propriis distributos. omnia quippe primordia seminum, siue unde omnis caro siue unde omnia frutecta gignuntur, umida sunt et ex umore concrescunt. insunt autem illis efficacissimi numeri trahentes secum sequaces potentias ex illis perfectis operibus dei, a quibus in die septimo requieuit.

Uerum tamen quis iste sit fons ad inrigandam faciem terrae omnis idoneus, merito quaeritur. si enim fuit et obstrusus est uel siccatus, causa quaerenda est. nunc enim uidemus nullum esse fontem, quo inrigetur omnis facies terrae. fortassis ergo peccatum hominum hanc etiam poenam conmeruit, ut tanta illius fontis repressa largitas facillimam terris auferret fecunditatem, ut incolentium augeretur labor. posset hoc, quamuis nulla id scriptura narrauerit, adfirmare humana suspicio, nisi illud occurreret, quod peccatum hominum, cui poena laboris inposita est, post paradisi delicias extitit; paradisus autem habebat praegrandem fontem suum, de quo post diligentius suo loco loquendum est, ex cuius uno capite [*]( 3 Gen. 2, 6 ) [*]( 1 fecit] fecit deus 8 3 ergo] autem bd 4 inrigabat El 6 prima illaM 7 rectae B cnepit S 8 atque] uel S 11 fructecta ER fruteta b umida ElPB: umore ElPMl 12 illi S in illis b 13 potentius P illis ex his m. 1 E cum a inc. cap. XlIII E 16 merito (to 8. I. m. 1) E obtrusus P 17 siccagtus E nunc (c sup. er. m superscr. m. 1) R 18 inrigetur El 19 conmeruit ElPB 22 id om. S humana suspicio om. 81 24 post s. I. m. 1 S exstitit bd 25 habebat (bat s. I. m. 1) S (b fin. s. I. m. 1) R suum ex suam m. 1 E 26 loco (co in ras.) R )

An primo deum uoluisse credendum est uno fonte maximo inrigare omnem terram, ut ea, quae in illa principaliter condiderat. accepto humoris adiutorio iam etiam per temporalia spatia gignerentur pro suorum generum diuersitate etiam diuersis numeris dierum, et postea plantato paradiso repressisse illum fontem multisque fontibus, sicut eam nunc uidemus, inpleuisse terram, de paradisi autem uno fonte quattuor ingentia flumina diuisisse, ut et terra cetera creaturarum suarum plena generibus congruos numeros suorum temporum agentibus fontes etiam suos haberet ac fluuios et paradisus loco electiore plantatus quattuor illa flumina ex capite sui fontis emitteret? aut ex ipso uno fonte paradisi multo largius exundante prius totam rigasse terram atque ad parienda per temporum numeros genera, quae in ea sine interuallis temporum creauerat, fecundasse ac postea repressisse in eo loco aquarum eruptionem uastissimam, ut de diuersis per omnem terram capitibus fluminum ac fontium iam manarent, ac deinde in regione illius fontis non iam uniuersam terram rigantis, sed memorabiles quattuor solos illos fluuios [*]( 1 manere P1 2 fons iste PRbd ille supra iste scr. m. 1 S 6 et omnem S 7 saciabat R 9 inrigare El rigare S ea] illa PRbd in om. S illa] ea PRbd om. S post principaliter add. in eo S 11 spacia R 12 post dierum add. gignerentar b 13 repraessisse R fontibus] aliis fontibus b eam] ea El iam bd 14 uno om. P, s. I. m. 1 B 16 generibus plena S 17 fontes (s sup. er. m a. m. 1) R 18 electiore] eletiori (a m. 1 add.) S 19 fontes E1 aut in ras. R 20 rigasset E irrigasse bd adque E1S1 21 pariendaqi E parianda P tempora 8 23 eo om. El 24 iam s. l. m. 1 S 25 in regionej irrigatione b 26 solos illos quattuor PRSbd emittentes ES )

Quia enim non omnia scripta sunt, quemadmodum post illam primam rerum conditionem tempora cucurrerint seque secutae sint administrationes creaturarum, quae primitus factae sextoque die illo consummatae sunt, sed quantum satis iudicauit spiritus, qui inerat scribenti ea, quae non solum ad factarum rerum notitiam, sed etiam ad futurarum praefigurationem ualerent, nescientes coniectamus. quid fieri potuerit, quod ille non nesciens praetermisit, tantum id conantes pro modulo nostro, quantum adiuuamur,\' efficere, ne aliqua absurditas uel repugnantia putetur esse in scripturis sanctis, quae opinionem lectoris offendat et, dum existimat fieri non potuisse, quae facta esse scriptura conmemorat, uel resiliat a fide uel non accedat ad fidem.

Proinde cum de isto fonte quaerimus, quomodo id, quod dictum est: ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae, non inpossibile uideatur, si ea, quae diximus, inpossibilia cuiquam uidentur, quaerat ipse aliud, quo tamen uerax ista scriptura monstretur, quae procul dubio uerax est, etiamsi non monstretur. nam si argumentari uoluerit, quo eam falsam esse conuincat, aut ipse nulla uera de creaturarum conditione atque administratione dicturus est aut, si uera dixerit, istam non intellegendo falsam putabit; uelut si contendat ideo non potuisse uno quantolibet fonte omnem [*](1 paradysum S collocaret PRSbd 3 cap. XV E quia enim (8. 1. m. 2 aJ hic enI quia) E quemammodum EPR 4 cucurrerent S seque] sed quae El 5 secuta ES sequuta PR administrationis E18 amministrationis PR que R factae] factaeet E factaest P 6 illo die Rbd 7 inera.t R 9 coniectatam PR 11 adiubamur E1 ne (e 8. I. ni. 1) R 14 commemorat PRSbd 16 querimus SR quomodo om. b 17 inrigabat El 18 uidetur. Si autem ea sqq. (sic) b 19 uideantur PRSd quae§rat 81 ipse S 20 ucrax El scribtura E 21 cap. XVI E nam R1 22 quod P quo. (d er.) R nulla om. 81 23 amministratione PR 24 ueram E putauit EPR1 )

Cui respondetur, quia hoc uicibus temporum posset, sicut certo tempore per plana Aegypti Nilus restagnat et alio tempore ad ripas suas redit. aut si iste nescio cuius ignotae ac longinquae partis mundi aquis et pruinis hiemalibus anniuersaria creditur incrementa conligere, quid de oceani alternis aestibus, quid de quibusdam litoribus, quae late nudantur fluctibus uicissimque operiuntur, dici potest? ut omittam, quod de quorundam fontium mira uicissitudine perhibetur, certo annorum interuallo sic eos inundare, ut totam illam regionem rigent, cui alio tempore ex altis puteis ad potandum sufficientem praebent aquam. cur sit ergo incredibile, si ex uno abyssi capite alterna inundatione fluente atque refluente tunc uniuersa terra rigata est? quodsi ipsius abyssi magnitudinem ea parte excepta, quod mare dicitur et euidenti amplitudine atque amaris fluctibus terras ambit, in ea sola parte, quam reconditis sinibus terra continet, unde se omnes fontes amnesque diuersis tractibus uenisque distribuunt et suis quique locis erumpunt, fontem uoluit scriptura appellare, non fontes, propter naturae unitatem eumque per innumerabiles uias antrorum atque rimarum ascendentem de terra et ubique dispertitis quasi crinibus inrigantem omnem faciem terrae [*](1 irrigari bd irrigabat bd 2 autem om. P, a. I. m. 1 R 3 saginae (i mut. m. 1 in e) R dilubii El 4 sic om. 81 7 iste S ignote E1 8 ac (c add. s. I. m. 2) S longique El lonquae 81 partes S anniuersalia E 9 conligere El oceanis S 10 que R latae S 11 ommittam R 13 inundareJ inuadere P inundare ex inuadere R 14 cui] qui b post tempore add. uix bd ex om. P1 15 prehent S cur]cui P1 ergo sit PRbd 16 fluent P fluente (e fin. 8. I. m. 1) R refluent P 17 cum uoce quod inc. cap. XVII E 18 enidentiam plenitudine PRl 19 atque amaris] aqug maris b 21 amnesque] omnes aquę b tractatibus S1 22 quigque Rl scribtura E appellare scriptura PRSbd 25 faciem] superficiem b )

Quapropter de istius fontis magnitudine uel multitudine, qui siue unam habuit alicunde eruptionem siue propter aliquam in terrae occultis sinibus unitatem, unde omnes aquae super terram scatent omnium fontium magnorum atque paruorum. unus fons dictus est, per omnes dispertitiones suas ascendens de terra et inrigans omnem faciem terrae, siue etiam, quod est credibilius, quia non ait: unus fons ascendebat de terra. sed ait: fons autem. ascendebat de terra, pro numero plurali posuit singularem, ut. sic intellegamus fontes multos per uniuersam terram loca uel regiones proprias inrigantes, sicut dicitur miles et multi intelleguntur, sicut dicta est lucusta et rana in plagis, quibus Aegyptii percussi sunt, cum esset innumerabilis lucustarum numerus et ranarum: iam non diutius laboremus.

Sed illud etiam atque etiam consideremus, utrum possit nobis per omnia constare sententia, qua dicebamus aliter operatum deum omnes creaturas prima conditione, a quibus [*]( 17 Gen. 2, 6 21 cf. Ps. 104, 34. ) [*]( 1 stagnis (s fin. add. s. I. m. 1) R 2 riborum El 4 contecioso R 5 omnes P omnis (i ex e tn. J j R quemammodum EP 6 facie E1 continuatum P 7 maculatum P maculatim (i ex u) R 8 etsi] utsi E a . plena S pl.na R quo bd 10 uel multitudine 8. I. m. 1 R 11 habuerit b aliunde b alicunde (c B. I. m. 1) R aliqua. (m er.) R 12 unitate. (m er.) R 13 scagtent E scaturirent b 15 inrigans El 16 de terra om. PB\'d 20 dicta (s. I. m. 2 add. ai fl) E 21 lucusta EaPR1 locusta E3R2Sbd egyptii S 22 locustarum EtRaSbd 24 posset S 25 sentia El quaqi Ex )

Cum ergo aliter se habeant omnium creaturarum rationes incommutabiles in uerbo dei. aliter eius illa opera, [*]( 15 Gen. 2, 4. 5 21 Gen. 2, 6 ) [*]( 1 istam bd earum Sbd aministrationem P amministrationem R administrationem bd 4 cum quibus inc. cap. XVIII E 5 hestate S 6 pullulare (prim. 1 8. I. m. 1) S uirescere om. b 7 metis RI curribus El et concipi (et 8. 1. m. 1) E 10 suo tali S 11 accedit El 12 que B 13 quaedam El scripturaqi (m exp. m. 1) PS 14 Ie. (d er.) B caepit S 18 foenum 81 faenum PRS1 19 exoriretur Sbd 20 et homo non erat] nec erat homo PRSbd qui (i 8. I. m. 1) B 21 contextio (in mg. al cõnexio) b caepit S 22 hac (h 8. I. m. 1) B 23 que B 25 cap. XVIIII E 26 illa eius PRSbd )

De primis ergo illis diuinis incommutabilibus aeternisque rationibus, quoniam ipsa dei sapientia, per quam facta sunt omnia, priusquam fierent, ea nouerat, sicut scriptura - testatur: in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum. hoc erat in principio apud deum. omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, quis ergo tam sit demens, ut dicat non ea deum fecisse, quae nouerat? porro si nouerat. ubi nisi apud se ipsum, apud quem uerbum erat, per quod facta sunt omnia? nam si extra se ipsum ea nouerat, quis eum docuerat? quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliarius eius fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia.

Quamquam et ea, quae sequuntur in euangelio, satis adserant istam sententiam; adiungit enim euangelista et dicit: quod factum est, in illo uita est, et uita erat lux hominum, quia scilicet rationales mentes, in quo genere homo factus est ad imaginem dei, non habent ueram lucem suam nisi [*]( 12 Ioh. 1, 1-3 19 Rom. 11, 34-,-36 24 Ioh. 1, 3. 4 ) [*]( 1 que R 2 pcsui (sui wi. 2 s. I.) E 4 consuetudine S nostris s. I. m. 1 R, om. Pd 5 cognitionis b 7 magis] maius SR 8 capatitatis R post adiutus add. internis aeternisque rationibus bd 10 quem R 11 sicut] sic PRd om. S 13 (et 14) aput EP 17 aput (bis) El P se om. PRbd 19 nouit Ex 20 eius om. E ant om. EPRS 23 sequntur E secantur S adserant E1 24 sentiam El )

Non ergo ita pronuntiari oportet: quod factum est in illo, uita est, ut subdistinguamus: quod factum est in illo, et deinde inferamus: uita est. quid enim non in illo factum est, cum commemoratis multis etiam terrenis creaturis dicatur in psalmo: omnia in sapientia fecisti, dicat et apostolus: quoniam in ipso condita sunt omnia in caelo et in terra. uisibilia et inuisibilia. consequens ergo erit, si ita distinxerimus, ut et ipsa terra et quaecumque in ea sunt uita sint. quae cum absurde dicantur omnia uiuere, quanto absurdius, ut etiam uita sint? praesertim quia distinguit, de quali uita loquatur, cum addit: et uita erat lux hominum. sic ergo distinguendum est, ut, cum dixerimus: quod factum est, deinde inferamus: in illo uita est, non in se scilicet, hoc est in sua natura, qua factum est, ut conditio creaturaque sit, sed in illo uita est, quia omnia, quae per ipsum facta sunt, nouerat, antequam fierent, ac per hoc in illo erant non sicut creatura, quam fecit, sed sicut uita et lux hominum. quod est ipsa sapientia et ipsum uerbum unigenitus filius dei. eo modo ergo in illo uita est, quod factum est, quomodo dictum est: sicut habet pater uitam in semet ipso, sic dedit filio habere uitam in semet ipso.

Nec praetermittendum est, quod emendatiores codices habent: quod factum est, in illo uita erat, ut sic [*](7 Ps. 103, 24 8 Col. 1, 16 22 loh. 5, 26 ) [*]( 2 potuerunt E errore ft er.) EP 3 cap. XX E 5 fin. in om. PRSld 6 etiam multis b terrenis om. b 8 sunt condita S 9 uisabilia P 10 distinxeritmus (t exp. m. 1) R quaecumque El quecamque R 11 sint] sit EtPRS 12 etiam] omnia S praesertim (er ex en m. 1) E distinguet S 13 addidit S et om. ES 14 si Et 17 creaturaqu.e (a er.) E creatura quae R 18 quae 8. I. m. 1 B fierent (n 8. I. m. 1) P 19 in illo erant om. Pbd 20 etl est S in ipsa S sapiencia B 21 dei filius PRSbd 22 quomodo dictum est om. P1 26 ut —uita erat in mg. add. m. 1 B om. P )

Sed etiam si hoc legamus et intellegamus: quod factum est, in illo uita est, manet ista sententia, ut id, quod per ipsum factum est, uita esse in illo intellegatur, in qua uita uidit omnia, quando fecit et, sicut uidit, ita fecit, non praeter se ipsum uidens, sed in se ipso ita enumerauit omnia, quae fecit. nec alia uisio ipsius et patris, sed una, sicut una substantia. nam et in libro Iob ita ipsa sapientia, per quam facta sunt omnia, praedicatur: sapientia uero, inquit, unde inuenta est? uel quis sit locus scientiae? ignorat mortalis uiam eius nec inuenietur in hominibus. et paulo post: audiuimus, inquit, eius gloriam. dominus commendauit uiam eius et ipse nouit locum eius. ipse enim omne, quod est sub caelo, perspicit et nouit quae sunt in terra omnia quae fecit: uentorum libramenta aquae mensuras quando fecit, sicut uidit, enumerauit. his atque huiusmodi testimoniis probatur, quod haec omnia, priusquam fierent, erant in notitia facientis, et utique ibi meliora, ubi ueriora, ubi aeterna et incommutabilia. quamquam sufficere debeat, ut quisque nouerit, uel inconcusse [*]( 1 Ioh. 1, 1. 4 16 lob. 28, 12. 13. 22-25 ) [*]( 2 aput ElP 3 eriigo (a exp. m. 1) H 4 peccora S 5 participatione? fs exp. m. 1) E sapienciae R 7 superios (pe 8. I. m. 1) S 8 quidquam Sbd 12 fin. uidit] uidit ea b 13 se om. S in om. S 11 patris (t s. l. m. 1) E 15 sapiencia R 16 uero ont. S. 17 inquid EXR quis] quid E 19 inquid El 21 perspicit scripsi: perficit E1 perfecit WPBSbd 22 omniaque S 23 aquae] adque El atque PlRb 26 ibi om. S 27 sufdceri El inconcusseH* B )

Quamuis ergo illa aeterna incommutabilisque natura, quod deus est, habens in se, ut sit, sicut Moysi dictum est: ego sum qui sum, longe scilicet aliter, quam sunt ista, quae facta sunt, quoniam illud uere ac primitus est, quod eodem modo semper est nec solum non commutatur, sed commutari omnino non potest, nihil horum, quae fecit, existens et omnia primitus habens, sicut ipse est — neque enim ea faceret, nisi ea nosset, antequam faceret, nec nosset, nisi uideret, nec uideret, nisi haberet, nec haberet ea, quae nondum facta erant, nisi quemadmodum est ipse non factus —: quamuis, inquam, illa substantia ineffabilis sit nec dici utcumque homini per hominem possit nisi usurpatis quibusdam locorum ac temporum uerbis, cum sit ante omnia tempora et ante omnes locos, tamen propinquior nobis est. qui fecit, quam multa, quae facta sunt. in illo enim uiuimus et mouemur et sumus; istorum autem pleraque remota sunt a mente nostra propter dissimilitudinem sui generis, quoniam corporalia sunt, nec idonea est ipsa mens nostra, in ipsis rationibus, quibus facta sunt, ea uidere apud deum, ut per hoc sciamus, quot et quanta qualiaque sint, etiamsi non ea uideamus per corporis sensus. remota quippe sunt a sensibus corporis nostri, quoniam longe sunt uel interpositis [*]( 9 Exod. 3, 14 21 Act. 17. 28 ) [*](1 fecerat b 2 excordem m. 1 tx exortem H 3 porro (pr. o 8 l. mtp. eras. liit. m. 1) R 4 sempiternae E sempiterna PR 8 est om S 12 non 8. l. m. 1 S que R 16 quemammodum PR ipse om. S1 23 similitudinem E 24 id#onea (e er.) R 25 aput ElP 26 hoc s. I. m. 1 S quot (t ex d m. 1) E qualiaquae E 27 ante a add. et E2PRSd )

Iam nunc consideremus ea, quae fecit deus omnia simul, a quibus in sexto die consummatis requieuit in septimo, postea\' consideraturi opera eius, in quibus usque nunc operatur. ipse enim ante saecula; a saeculo autem ea dicimus, ex quo coepit saeculum, sicut ipsum mundum, in saeculo autem, sicut ea, quae nascuntur in mundo. cum ergo scriptura dixisset: omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, paulo post ait: in hoc mundo erat, et mundus per eum factus est. de hoc opere dei alio loco scriptum est: qui fecisti mundum de materia informi. hic mundus plerumque caeli et terrae nomine nuncupatur, sicut iam commemorauimus, quem scriptura dicit deum fecisse, cum factus est dies . de quibus uerbis iam, quantum uisum est, disputauimus, quemadmodum congruat conditioni mundi huius, et quod sex diebus consummatus est cum omnibus, quae in eo sunt, et quod tunc factus est, cum factus est dies, ut et illud congruat, quod creauit omnia simul [*](6 Sap. 13,9 17 Ioh. 1,8 1SIoh. 1,10 20 Sap. 11,18 27Eccli.ls,l ) [*](1 oppositis EESbd tactuque Sd 3 inconparabilig E incorporali S prestantins ES 5 conpraehendere EPR rectae H 6 inquisitiores E 7 possint S 8 non] nato El 11 cap. XXI E 12 die sexto bd 14 autem] enim S 15 caepit S 16 eaque B 18 nihil E1 hoc om. b 19 eum] ipsum PRSbd 21 nuncupaptur (n exp. m. 1) S 22 quem] quae PRSbd scribta El dicit] commemorauit (com in ras. memorauit add. m. 2 8. I.) R 24 quemammodum P conditione E1 mundi a l. m. 1 S 25 consummatum E1 cum omnibus om. E1 26 factum S est om. PRbd cum factus est om. E* )

Huius uniuersae dei creaturae multa non nouimus, siue quae in caelis sunt altius, quam ut noster sensus ea possit adtingere, siue quae in regionibus terrarum fortassis inhabitabilibus siue quae deorsum latent uel in profundo abyssi uel in occultis sinibus terrae. haec igitur antequam fierent, utique non erant. quomodo ergo deo nota erant, quae non erant? et rursus quomodo ea faceret, quae sibi nota non erant? non enim quidquam fecit ignorans. nota ergo fecit, non facta cognouit. proinde, antequam fierent, et erant et non erant: erant in dei scientia, non erant in sua natura. ac per hoc factus est dies ille, cui utroque modo innotescerent, et in deo et in se ipsis, illa uelut matutina siue diurna cognitione, hac uero uelut uespertina. ipsi autem deo non audeo dicere alio modo innotuisse, cum ea fecisset, quam illo. quo ea nouerat ut faceret, apud quem non est commutatio nec momenti obumbratio.

Non sane propter inferiorum scientiam nuntiis indiget, quasi per eos fiat scientior; sed illo simplici ac mirabili modo nouit omnia stabiliter atque incommutabiliter. habet autem nuntios propter nos et propter ipsos, quia illo modo deo parere et adsistere. ut eum de inferioribus consulant eiusque supernis praeceptis et iussis obtemperent, bonum est eis in ordine propriae naturae atque substantiae. nuntii autem graece. angeli dicuntur: quo nomine generali uniuersa illa superna ciuitas nuncupatur, quem primum diem conditum existimamus. [*]( 15 lac. 1, 17 ) [*]( 1 cap. XXII E 2 altius J r altius S 3 posset S terraę*rum . (e exp. m. \'2) P sunt fortassis b 5 occultis (pr. c 8. I. m. 1) R 6 pr. erat El 8 quiquam E1 quicquam R 10 scientiam E 12 uelud 81 13 haec E 14 audeo (u 8. I. m. 1) R 15 norat PS nonrat R aput PR 17 nunciis R 18 ac] & s. I. m. 1 S 19 omnia** (in er.) E stabiter P 20 ipsos] illos S quia.. (iu uid er.) R 21 adsistere ElS eiusque praeceptis supernis (haec omnia in ras. m. 2) E 23 proprie ElS latine grecae. (latine 8. I. m. 2 add. uid.) R 24 angeli EPRSb Y.TIi),l)t d adicuntur d ) [*](XXVIII, Aug. lec\'. III para 1. ) [*]( 11 )

Nam nec illud eos latuit mysterium regni caelorum. quod oportuno tempore reuelatum est pro salute nostra, quo ex hac peregrinatione liberati eorum coetui coniungamur. neque enim hoc ignorarent, quandoquidem ipsum semen, quod oportuno tempore aduenit, per ipsos dispositum est in manu mediatoris, id est in eius potestate, qui dominus eorum est, et in forma dei et in forma serui. dicit item apostolus: mihi minimo omnium sanctorum data est gratia haec in gentibus adnuntiare inuestigabiles diuitias Christi et inluminare, quae sit dispositio sacramenti. quod fuit absconditum a saeculis in deo, qui uniuersa creauit. ut innotesceret principibus et potestatibus in caelestibus per ecclesiam multiformis sapientia dei secundum propositum saeculorum quam fecit in Christo Iesu domino nostro. sic ergo fuit hoc absconditum a saeculis in deo, ut tamen innotesceret principibus et potestatibus in caelestibus per ecclesiam multiformis sapientia dei, quia ibi primitus ecclesia, quo post resurrectionem et ista ecclesia congreganda est, ut simus aequales angelis dei. illis ergo a saeculis innotuit, quia omnis creatura non ante saecula, sed a saeculis. ab ipsa enim exorta sunt saecula et [*]( 5 cf. Gal. 3, 19; cf. Retract. II 24. 2 in quinto libro et ubicumque in eis libris posui de semine, cui rcpromissum est, quod dispositum sit per angelos in manu mediatoris. non sic habet apostolus, sicut ueriores codices post inspexi, maxime graecos; de lege enim dictum est, quod tamquam de semine dictum multi latini codices habent per interpretantis errorem. 7 Ephes. 3, 8-11 19 cf. Matth. 22, 30 ) [*]( 2 opportuno bd reuelatum (re 8. I. m. 1) E quod PRSd 3 cap. XXIII E enim om. b 4 semen (in mg. m. 2 at sacraifita) E opportuno Pbd 5 ipsost P 7 item S1 mihi enim b 8 annuntiare in gentibus Pbd 10 dispositio] dispositio dispensatio PR (sed in JK dispensatio m. 1 del.), dispositio et dispensatio b dispensatio d 12 principatibus b 13 aeclesiam E ecclasiam R multiformis (m fin. ex t m. 1) E sapientiae EPRSb 14 quem El 15 sic (c s. l. m. 1) R absconsum S 16 innotesceret (n init. ex g m. 1) E 17 aeclesiam E sapientiae EPRSb 18 ibi om. b aeclesia E quodP1 19 cum uoce ut inc. cap. XXIIII E 20 omnes JR1 21 ex-orta (t er.) E )

Quod non autem in deo tantum innotescit angelis. quod absconditum est, uerum etiam hic eis adparet, cum efficitur atque propalatur, idem apostolus ita testis est: et sine dubio, inquit, magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne, iustificatum est in spiritu, adparuit angelis, praedicatum est in gentibus. creditum est in mundo, adsumtum est in gloria. et. nisi fallor, mirum est, si non omnia, quae dicitur deus tamquam ad praesens tempus cognoscere, ideo dicitur, quia cognosci facit, siue ab angelis siue ab hominibus. modus quippe iste locutionis, cum per efficientem id quod efficitur significatur. creber est in scripturis sanctis, maxime cum de deo aliquid dicitur, quod ei ad proprietatem locutionis non conuenire praesidens mentibus nostris ipsa ueritas clamat.

Iam nunc ergo discernamus opera dei. quae usque nunc operatur, ab illis operibus, a quibus in die septimo requieuit. sunt enim, qui arbitrentur tamtummodo mundum ipsum factum a deo, cetera iam fieri ab ipso mundo, sicut ille ordinauit et iussit, deum autem ipsum nihil operari. contra quos profertur illa sententia domini: pater meus usque modo operatur. et ne quisquam putaret apud se illum aliquid operari, non in hoc mundo, pater in me manens, [*]( 2 cf. Hebr. 1, 2 3 Prou. 8, 23 4 Ps. 103. 24 8 I Tim. 3. 16 25 Ioh. 5, 17 27 Iob. 5, 20. 21 ) [*]( 1 ante saecul. add. m. 2 omnium E 4 in fin. s. I. m. 1 P 6 autem non PRSbd ignotescit El innotescet S 7 hinc Sb 9 inquid El sacramentum] mysterium S 12 adsumptum El 14 presens S 15 angelis (an 8. I. m. 1) P 16 loquutionis P 18 loquutionis P 19 presidens S ueritas ex uarietas m. 1 E 22 arbitrantur b ipsum om. S 24 nihil] łąţę111 nihil (autem exp. m. 11 S 26 modo1 nunc EaPBSbd aput E1P ) [*]( 11* )

Sed plane, si aliquam creaturam sic eum nunc instituere putauerimus, ut genus eius primae illi suae conditioni non inseruerit, aperte contradicimus dicenti scripturae, quod consummauerit omnia opera sua in die sexto. secundum illa enim genera rerum, quae primo condidit, noua eum multa facere, quae tunc non fecit, manifestum est. nouum autem genus instituere credi recte non potest, quoniam tunc omnia consummauit. mouet itaque occulta potentia uniuersam creaturam suam eoque motu illa uersata, dum angeli iussa perficiunt, dum circumeunt sidera, dum alternant uenti, dum abyssus aquarum lapsibus et diuersis etiam per aerem conglobationibus agitatur, dum uireta pullulant suaque semina euoluunt, dum animalia gignuntur uarioque adpetitu proprias uitas agunt, dum iniqui iustos exercere permittuntur, explicat [*]( 4 I Cor. 15, 36-38 15 cf. Gen. 2, 2 ) [*]( 3 solum] sunt E 4 terraena E 5 nisi prius b 6 init. quod] cum S quid b 7 trittici E caeterorum R 8 dat illi Sbd quomodo uoluerit om. S 9 seminum om. S 10 possimus P 12 intercidant (i alt. ex e m. 1) SR intereant b 13 plane (e ex ae) S nunc om. S 15 contradicimus (dicimus s. l. m. 2) E dicenti (i fin. ex e) S scriptura. S 17 primum PRbd 22 circumeunt (e s. I. m. 1) E circa eunt PR 23 labsibus El 24 uirecta (c ex s m. 1) E,PR uirentia S pullant El sua sentinaque b 25 adpetitu El )

Admoneri autem nos oportet his, quae in tempore formantur atque nascuntur, quomodo ista considerare debeamus. non enim frustra scriptum est de sapientia, quod amatoribus suis ostendit se in uiis hilariter et in omni prouidentia occurrit illis. nec omnino audiendi sunt, qui putauerunt sublimes quidem mundi partes, id est a confinio corpulentioris aeris huius et supra, diuina prouidentia gubernari, hanc autem imam partem terrenam et humidam aerisque huius uicinioris, qui terrarum et aquarum exhalationibus humescit, in quo uenti nubesque consurgunt. casibus potius et fortuitis motibus agitari. contra hos enim loquitur psalmus, qui cum explicasset laudem caelestium se etiam ad ista inferiora conuertit dicens: laudate dominum de terra, dracones et omnes abyssi: ignis, grando, nix. glacies. spiritus tempestatis, quae faciunt uerbum eius. nihil enim tam uidetur casibus uolui quam omnes istae procellosae ac turbulentae qualitates, quibus caeli huius inferioris, quod non inmerito etiam terrae nomine deputatum est, facies uariatur et uertitur. sed cum addidit: quae faciunt uerbum eius, satis ostendit earum quoque rerum ordinem diuino subditum imperio latere nos potius quam uniuersitatis deesse naturae. quid autem? ore suo saluator, cum dicit unum [*]( 7 Sap. 6, 17 16 Ps 148, 7. 8 ) [*]( 1 ille Rb est] sunt b plicita] placita WR2 iam lictata S implicita b 2 suo. (s er.) R cursu. R cursus Pl 3 amministrare R amministrare cessaret (ministrare cessaret s. I. m. 2) P 4 ammoneri PR iis d 6 formantur (n s. I. m. 1) E 6 post frustra add. est his, sup. quod m. 1 scr. id 8 de sapientia scriptum est bd 7 hylariter S i r rt 9 mundi quidem E R* (d er.) R 10 supra Sl 11 imam] una b umidam PR 12 exalationibus Etl) 13 umescit ElPR quo s. 1. m. 1 R 14 pvting agitari (potius exp. m. 1) S agittari R 17 drn.cones (h er.) E glaties SR 20 turbolentae SRl 21 in merito PR 24 deesse om. E 25 quod PR cum om. b )

Et certe isti, qui hoc negant nec sanctis eloquiis tantae auctoritatis adquiescunt, si in hac mundi parte, quam putant fortuitis motibus perturbari potius quam sapientia diuinae summitatis regi et, ut hoc quasi probent, gemino abutuntur argumento, uel quod supra commemoraui de inconstantia tempestatum uel de felicitatibus atque infelicitatibus hominum, quod non pro uitae meritis accidunt, uiderent tantum ordinem, quantus in membris carnis cuiuslibet animantis adparet, non dico medicis, qui haec propter artis suae necessitatem diligenter patefacta et dinumerata rimati sunt, sed cuiuis mediocris cordis et considerationis homini, nonne clamarent ne puncto quidem temporis deum, a quo est omnis mensurarum modus, omnis parilitas numerorum, omnis ordo ponderum, ab eius gubernatione cessare? quid ergo absurdius, quid insulsius sentiri potest quam eam totam esse uacuam nutu et regimine prouidentiae, cuius extrema et exigua uideas tanta dispositione formari, ut aliquanto adtentius cogitata ineffabilem incutiant admirationis horrorem? et cum animae natura naturae corporis antecellat, quid est dementius quam [*](1 cf. Matth. 10, 29 2 cf. Matth. 6, 30 ) [*]( 1 uoluntate dei S uolumtatem El uoluntate. P 2 foenum S faenum PR paulolum S 3 totam] tatam S 4 deputari b 5 abiectissimasqu.e R 6 regi] geri S 7 tantae (n s. I. tn. 1) E 8 in om. El hanc S partem ElS parte. R 9 sapientiae Eb sapientia* P sapiencia R diuine S 11 dein constantia R 14 ęj\\lŞ carnis (eius del. m. 1) S 15 hoc b 16 cuius ER cuiju.s P cuiusuis (uis s. I. m. 1) S cuiuslibet b 17 homini. (s er.) R 19 cum uoce omnia inc. cap. XXVI E 21 insulsius] incsultius S sentire P1 22 notu (0 ex u) P extrema est (est exp. m. 1) S 23 adtentius El diutius S cogitataiii E 24 ammirationis PR 25 naturam E naturae om. b )

Nos autem, quorum gressus, ne in illam peruersitatem incidamus, eadem diuina prouidentia per sanctam scripturam regit, ex ipsis quoque operibus dei eodem adiuuante indagare conemur, ubi haec simul creauerit, cum a consummatis suis operibus requieuit, quorum species per ordinem temporum usque nunc operatur. consideremus ergo cuiuslibet arboris pulchritudinem in robore, ramis. frondibus, pomis: haec species non utique repente tanta ac talis exorta est. sed quo etiam ordine nouimus. surrexit enim a radice. quam terrae primum germen infixit, atque inde omnia illa formata et distincta creuerunt. porro illud germen ex semine: in semine ergo illa omnia primitus fuerunt non mole corporeae magnitudinis, sed ui potentiaque causali. nam illa magnitudo copia terrae humorisque congesta est. sed illa in exiguo grano mirabilior praestantiorque uis est, qua ualuit adiacens humor conmixtus terrae tamquam materies uerti in ligni illius qualitatem, in ramorum diffusionem, in foliorum uiriditatem ac figuram; in [*]( 2 iu s. I. m. 1 E tantae SRb solerciae R 3 demonstrentur is m. 1 8. I.) S promptu Sbd 4 inuestigamus (in s. I. m. 1) Rbd õ ad ElSl illa quorum] aUquorum S 7 99 possunt ERl consuerunt PR 9 in s. I. m. 1 E 11 adiubante El 12 a om. b 14 cap. XXVII E arboribus E 15 pulchritu nem E pomis] pomis pendentibus S 16 est exorta Sbd quo] a quorum (in mg. sed quo etiam) P 17 radice. (s er.) P 18 atque (t s. I. m. 1) S 19 creauemnt E ex semine (se m. 1 s. I.) E in semine: ergo (sic) b 20 fuerunt primitus PRbd molae R 21 ui] in b causaliter b 22 umorisquae El humorisque (s m. 1 s. I.) S congesta] quamgesta Et 23 prestantiorque ES praestantiorque (r fin. s, I. m. 1) R qu.a R amor EXR commixtus PRSbd 24 illus El qualitate El )

Sicut autem in ipso grano inuisibiliter erant omnia simul, quae per tempora in arborem surgerent, ita ipse mundus cogitandus est, cum deus simul omnia creauit, habuisse simul omnia, quae in illo cum illo facta sunt, quando factus est dies, non solum caelum cum sole et luna et sideribus, quorum species manet motu rotabili, et terram et abyssos, quae uelut inconstantes motus patiuntur atque inferius adiuncta partem alteram mundo conferunt, sed etiam illa, quae aqua et terra produxit potentialiter atque causaliter, priusquam per tem- . porum moras ita exorerentur, quomodo nobis iam nota sunt in eis operibus, quae deus usque nunc operatur.

Quae cum ita sint, hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et [*]( 26 Gen. 2, 4. 5 ) [*]( 1 opulenciam R 2 quidj quidquid P quicquid R aut] et b 3 ex illo occulto quodam S tensauro E1 seminias E 4 depromptum Sbd ad EXR 5 rursum S altero] alio S 11 utrQq; (u init. 8. I.) P nec ex] nex (corr. m. 1) S 14 post terra add. esse d 15 cap. XXVIII E 18 cum] et cura d facta] creata S 20 manent S terra EPb terra. (e er.) R abyssus EPRSb uelud S 21 paciuntur R adiuncta El 22 quae om. Et 23 produxef (ef m. 2 in ras.) E 24 exorirentur Sbd 26 quaecum P1 quaecumq; RP2 sint (i ex u) R )

Et finxit deus hominem puluerem de terra et insufflauit in faciem eius flatum uitae. et factus est homo in animam uiuentem. hic primo uidendum est. utrum ista recapitulatio sit, ut nunc dicatur, quomodo factus sit homo, quem sexto illo die factum legimus. an uero tunc quidem, cum fecit omnia simul, in his etiam hominem latenter fecit, sicut fenum terrae antequam esset exortum, ut eo modo et ipse, cum iam esset in secreto quodam naturae aliter factus, sicut illa, quae simul creauit, cum factus esset dies, accessu temporis etiam isto modo fieret, quo in hac perspicua forma uitam gerit, uel male uel bene, sicut fenum, quod factum est, antequam exoreretur super terram, accedente iam tempore et fontis illius inrigatione exortum est. ut esset super terram.

Prius ergo secundum recapitulationem id conemur accipere. fortassis quippe ita homo factus sit in die sexto, sicut dies ipse primitus factus est, sicut firmamentum. sicut terra et mare. neque enim haec dicenda sunt ante in quibusdam primordiis iam facta latuisse ac deinde in hanc faciem, qua mundus exstructus est. accessu temporis tamquam exorta claruisse, sed ab exordio saeculi, cum factus est dies, conditum mundum, in cuius elementis simul sunt condita, quae post accessu temporis orerentur. uel frutecta uel animalia quaeque secundum suum genus. nam nec ipsa sidera credendum est in elementis mundi primitus facta atque recondita accessu postea temporis extitisse atque in has enituisse formas, quae [*]( 2 Gen. 2, 7 ) [*]( 2 Explicuerunt capitala incipit liber sextus feliciter deo gratias fol. 84 E 3 insuflauit El 4 uiuam S 7 fecit om. S latenter ho- minem bd 8 foenum (0 s. I. m. 1) S faenum PRC 10 esset] est PRSbd. 12 pspicua S sicutitf foenum JS faenum PRC 13 exoriretur SR*Cbd 14 inrigatione El 16 cap. I E 18 6 factus est (6 exp. m. 1) S 19 dicenda sunt haec S 20 ac] hac R deinde (n s. I. m. 1) S hanc (n s. I. tn. 1) E 21 extructus EP 24 orirentur SCbd fruteta b et ftligne 25 genus suum b 27 temporis postea S )

Accipiamus ergo eum sexto ipso die in hac perspicua uisibilique forma de limo fictum, sed tunc non commemoratum, quod nunc recapitulando insinuatur, et uideamus, utrum nobiscum ipsa scriptura concordet. sic certe scriptum est, cum adhuc diei sexti opera narrarentur: et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium repentium, quae repunt super terram. et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit eum: masculum et feminam fecit eos. et benedixit eos deus dicens : crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius et habete potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. iam ergo de limo formatus erat et illi iam soporato mulier ex latere facta erat. sed hoc commemoratum non erat, quod nunc recapitulando commemoratum est. neque enim sexto die factus est masculus et accessu temporis postea facta femina; sed fecit eum, inquit; masculum et feminam fecit eos et benedixit eos. quomodo ergo iam homine in paradiso constituto mulier ei facta est? an et hoc praetermissum scriptura recoluit? nam sexto illo die etiam paradisus [*]( 11 Gen. 1, 26-28 ) [*]( 1 perfectionis senario S 2 homo s. l. tn. 1 S 3 in om. S 4 foeuum S faenum PJRC 8 fictum (s. l. m. 2 a! fac) E,PR2 factum RlSb non om. S II narrarentur (ra s. I. m. 1) S lo reppunt R 17 feminam El 18 deus] dominus E 19 eis S 22 superato Rl 23 facta] iam facta PMSCbd hoc] hoc tunc bd 26 facta est S faemina P inquid P 27 homine. (m er.) P 28 paradyso S )