De Genesi Ad Litteram

Rursus ergo ad eam quaestionem relabimur, de qua in primo libro exisse uidebamur, ut item quaeramus, quomodo circuire potuerit lux ad exhibendam diurnam nocturnamque uicissitudinem, non solum antequam caeli luminaria, sed antequam ipsum caelum, quod firmamentum appellatum est, factum esset, antequam denique ulla species terrae uel maris, quae circuitum lucis admitteret sequente nocte, unde illa transisset. cuius quaestionis diificultate conpulsi ausi sumus disceptationem nostram quasi ad hanc terminare sententiam, ut diceremus illam lucem, quae primitus facta est, conformationem esse creaturae spiritalis, noctem uero adhuc formandam in reliquis operibus rerum materiem, quae fuerat instituta, cum in principio fecit deus caelum et terram, antequam uerbo faceret diem. sed nunc diei septimi consideratione commoniti facilius est, ut nos ignorare fateamur, quod remotum est a sensibus nostris, quonam modo lux illa, quae dies appellata est, uel circuitu suo uel contractione et emissione, si corporalis est, uices diurnas nocturnasque peregerit uel, si spiritalis est, condendis creaturis omnibus praesentata sit suaque ipsa praesentia diem, noctem uero absentia, uesperam initio absentiae, mane initio praesentiae fecerit, quam ut in re aperta [*]( 1 repetitione IPS 3 indie EiRs 4 primitus (mi s. I. m. 1) E 6 septiens ElP 7 post tenebras add. uocauit PBbd 8 relabimur (m sup. er. t a m. 1) R 9 exiisse bd 10 circumire ElSb poterit Sl exibendam S, (h s. I. m. 1) R diuturuam b 14 circtlitum b ammitteret PR om. El 15 questionis S difflcultatem Et ausi om. Ex 18 adhuc Rl formandam B1 21 post diem add. in quo requieuit b communiti Et 24 circQitu b emmissione B 25 spiritales P 26 ipsa om. b 27 in initio S )

Sed quoniam lux corporalis, antequam fieret caelum, quod firmamentum uocatur, in quo etiam luminaria facta sunt. quo circuitu uel quo processu et recessu uices diei et noctis exhibere potuerit, non inuenimus, istam quaestionem relinquere non debemus sine aliqua nostrae prolatione sententiae, ut, si lux illa, quae primitus creata est non corporalis sed spiritalis est, sicut post tenebras facta est, ubi intellegitur a sua quadam informitate ad creatorem conuersa atque formata, ita et post uesperam fiat mane, cum post cognitionem suae propriae naturae, qua non est quod deus, refert se ad laudandam lucem, quod ipse deus est, cuius contemplatione formatur. et quia ceterae creaturae, quae infra ipsam fiunt, sine cognitione eius non fiunt, propterea nimirum idem dies ubique repetitur, ut eius repetitione fiant tot dies, quotiens distinguntur rerum genera creatarum, perfectione senarii numeri terminanda: ut uespera primi diei sit etiam sui cognitio non se esse, quod deus est, mane autem post [*]( 1 scripturae diuinae 8 2 quem] quam Sb 3 septimum diem Rbd diem om. S 6 septimo die b 7 quod — uers. 7 suis om. b 9 opera eius Sbd quoties bd 10 ipso om. SRbd 11 cap. XXI E 13 procewu (o ex ae m. 1) R 14 noctes P1 exibere III . potuerint P, (n exp. m. 1 et 2) E (n s. I. add. m. 1) R 15 prolatione (8. l. m. 2 af ba) E 16 illa] ista b 18 ad om. El creatore El 19 et (8. I. m. 2 a* ei) E uespera El 23 cognitioneni E 25 distinguuntur PRSbd creatura El creaturarum E2S1 27 cognitione b )

Multum quippe interest inter cognitionem rei cuiusque in uerbo dei et cognitionem eius in natura eius, ut illud merito ad diem pertineat, hoc ad uesperam. in conparatione [*](16 Gen. 1, 9 ) [*](1 uesperam hanc b quod (d exp. m. 1) S unos P 2 qua] quia WS 4 firmamentum P1 6 firmamentum b 7 etiam om. b 10 rectae PS 11 uesperae (uespere B) nomine PRSbd concludit El 12 inquipit El itidem mane bd manet S 13 pr. ęşţ (tn. 1 exp.) S 16 cum] quod R 17 et] ut Rl 21 etc. bd factum est bd 22 in suo genere ipsa creatura PRbd 23 facienda S fatienda R 27 in natura (in m. 2 ex et) E illut P 28 uespera P comparatione. (m er.) R )

Quapropter, cum sancti angeli, quibus post resurrectionem coaequabimur, si uiam — quod nobis Christus factus est usque in finem tenuerimus, semper uideant faciem dei uerboque eius unigenito filio, sicut patri aequalis est, perfruantur, in quibus prima omnium creata est sapientia. procul dubio uniuersam creaturam, in qua ipsi sunt principaliter conditi, in ipso uerbo dei prius nouerunt, in quo sunt omnium, etiam [*]( 8 Ephes 5, 8 10 Rom. 18, 12. 13 15 II Petro 1, 19 19 cf. Matth. 22. 80 ) [*](1 q; RI 2 creatura S 3 rursus PRSbd tantum om. E1 4 creaturam ipsam b 7 conparatione El impie S inrationabiliter El 8 enim om. El 10 ergo om. EIPRSlul induamur] induamus nos PRSbd 12 conparationem E coaequales S 13 uideuimus E1 ipse S nox e. I. m. 1 R 14 lucernam S cum unde inc. cap. XXII E 15 habeamus S1 prophetiam 2J1 16 lucenti om. EPR 20 coequabimur S quo aquabimur R quod] quam E nobis] nouimus El 21 semper ijt (ut exp. m. 2) E 22 eius om. El 24 principaleter P. )

Quia ergo angeli creaturam in ea ipsa creatura sic sciunt, ut ei scientiae electione ac dilectione praeponant, quod eam sciunt in ueritate, per quam facta sunt omnia, participes eius effecti, ideo per omnes sex dies non nominatur nox, sed post uesperam et mane dies unus, item post uesperam et mane dies secundus, deinde post uesperam et mane dies tertius ac sic usque in mane sexti diei, unde incipit septimus quietis dei, quamuis cum suis noctibus dies tamen non noctes narrantur. tunc enim nox ad diem pertinet, non dies ad noctem, cum sublimes et sancti angeli id, quod creaturam in ipsa creatura nouerunt, referunt ad illius honorem et amorem, in quo aeternas rationes, quibus creata est, contemplantur eaque concordissima contemplatione sunt unus dies, [*]( 1 factae PR2 2 facte b omnia om. b 3 dispicientes S referentes om. El 4 incommutabili (in s. I. m. 1) 8 6 eorum unitas 8 - 10 scientia (s. I. m. 2 al sententia) E quin] quia non S 18 naturaiu E angeiicaiji E 14 se*que (d er.) E illo (0 in ras. m 2) R 18 ipsa sic creatura (ura in ras.) 8 sic om. S 19 ei? (s exp. m. 1) E ei.. R 22 pr. post om. El 28 uespera P 24 inquipit Et 30 eaquae ElR )

Huius ergo diei, cuius et uespera et mane secundum supra dictam rationem accipi potest, sexta repetitione consummata est uniuersa creatura factumque est mane, quo finiretur sextus dies, et unde inciperet septimus uesperam non habiturus, quia dei requies non est creatura: quae. cum per dies ceteros conderetur. aliter in se ipsa facta cognoscebatur, quam in illo, in cuius ueritate facienda uidebatur, cuius cognitionis quasi decolor species uesperam faciebat. non itaque iam forma ipsius operis dies et terminus uespera et alterius operis initium mane in hac rerum conditarum narratione debet intellegi, ne cogamur contra scripturam dicere praeter sex dies conditam diei septimi creaturam, aut ipsum diem septimum nullam esse creaturam; sed dies ille, quem fecit deus, per opera eius ipse repetitur non circuitu corporali, sed cognitione spiritali. cum illa beata societas angelorum et primitus contemplatur in uerbo dei, quo dicit deus: fiat, atque ideo prius in eius cognitione fit, cum dicitur: et sic est factum, et postea rem ipsam factam in ea ipsa- cognoscit — quod significatur facta uespera — et eam deinde cognitionem rei factae ad illius ueritatis laudem refert, ubi rationem uiderat faciendae, quod significatur facto mane. ac sic per omnes illos dies unus est dies non istorum dierum consuetudine intellegendus, quos uidemus solis circuitu determinari atque numerari; sed alio quodam modo, a quo et illi tres dies, qui ante conditionem istorum luminarium commemorati sunt, alieni esse non possunt. is enim modus non usque ad diem quartum, ut inde iam istos usitatos cogitaremus, [*]( 2 cf. Ps. 117, 24 ) [*]( 1 coniungitur S et om. PRbd ex] de bd 2 exsultemua Pbd iocandemnr SRbd ea] eo PRSbd 6 inciperet Et 8 in post illo om. E cuius om. E1 9 cognitionis fi fin. 8. I. tn. 1 supra e) P 10 cum non inc. cap. XXIII E 11 inicium R 16 beata illa bd 18 quod EPb dixit b 23 unus est dies àuplic. pos. prius del. P 24 coneu»etudine P 28 husque E iam (s er.) E )

Quapropter, quoniam illum diem uel illos dies, qui eius repetitione numerati sunt, in hac nostra mortalitate terrena experiri ac sentire non possumus et, si quid ad eos intellegendos conari possumus, non debemus temerariam praecipitare sententiam, tamquam de his aliud sentiri congruentius probabiliusque non possit, istos septem dies, qui pro illis agunt hebdomada, cuius cursu et recursu tempora rapiuntur, in qua dies unus est a solis ortu usque in ortum circuitus, sic illorum uicem quandam exhibere credamus, ut non eos illis similes, sed multum inpares minime dubitemus.

Nec quisquam arbitretur illud, quod dixi de luce spiritali et condito die in spiritali et angelica creatura et de contemplatione, quam habet in uerbo dei, et de cognitione, qua in se ipsa creatura cognoscitur, eiusque relatione ad laudem incommutabilis ueritatis, ubi prius ratio uidebatur rei faciendae, quae cognita est facta, non iam proprie, sed quasi figurate atque allegorice conuenire ad intellegendum diem et [*](4 Gen. 1, 14 ) [*]( 2 diuisit] dimisit b 3 dixit] dixit dS S 4 cum ait om. S 5 noctem (c in ras.) P hunc diem PRSbd 6 exibet R 7 cumj tum (t ex c) R 9 quoniam] quod Rbd 10 numerata b 12 temeraria Ex taemerariam P praccipitare (pi 8. l. m. 1) S 14 probabiliusque (pr. b 8. I. m. 1) R posset S 15 ebdomada El ebdomadam PRS hebdomadam bd 16 hortu R 17 exibere R 18 illis] eis b 20 condito] de condito PRSbd in om. PRSbd spiritali (i fin. sup. e a m. 1) P 22 rey§latione E 24 iam] tam S propriae P\'RS 25 figuratae ElSR allegoricae ESR )

Quamobrem potest aliquis fortasse mecum disputando certare, ut dicat sublimium caelorum angelos non alternatim contueri primo rationes creaturarum incommutabiliter in uerbi dei incommutabili ueritate ac deinde ipsas creaturas et tertio earum etiam in se ipsis cognitionem ad laudem referre [*](10 cf. loh. 8, 12 11 cf. Act. 4, 11 ) [*]( 1 nespera S 2 cottidianae (e pro ae S) ES 3 propriae R figuratae ElSB 4 etiam uerior b 6 occasu El uespere ESb nomine om. b 8 conplatione P1 creata b dispicitur Sd desipitur in mg. m. 2 R, in textu despicitur 9 assurgit PRbd 11 propriae R figuratae ElS 12 ea PR 14 figuratae ElS 15 propriae RS posset S quae-rat S 16 adiutus om. El 18 neQuae (ne s. I. m. 1 add. et a exp.) S ita hanc bd supra aliam add. m. 2 uide R ponenda El 22 dispotando P 24 inconmutabiliter E 25 creaturas et] creatura est Pl 26 eorum EtB )

Neque enim uerendum est. ne forte qui est idoneus iam illa sentire ideo non putet hoc ibi posse fieri, quia in his diebus, qui solis huius circuitu peraguntur, fieri non potest. et hoc quidem non potest eisdem partibus terrae; uniuersum autem mundum quis non uideat, si adtendere uelit, et diem, ubi sol est, et noctem, ubi non est, et uesperam, unde discedit, et mane, quo accedit, simul habere? sed nos plane in terris haec omnia simul habere non possumus; nec ideo tamen istam terrenam conditionem lucisque corporeae temporalem localemque circuitum illi patriae spiritali coaequare debemus, ubi semper est dies in contemplatione incommutabilis ueritatis, semper uespera in cognitione in se ipsa creaturae, semper mane etiam ex hac cognitione in laudem creatoris, quia non ibi abscessu lucis superioris, sed inferioris cognitionis distinctione fit uespera, nec mane tamquam nocti ignorantiae scientia matutina succedat, sed quod uespertinam etiam cognitionem in gloriam conditoris adtollat. denique et ille nocte non nominata, uespere, inquit, et mane et meridie enarrabo, adnuntiabo; et exaudies uocem meam, hic [*]( 26 Ps. 54, 18 ) [*]( 2 dicet] dicit S 5 interiore S quadam] quam El 6 cum priorc simul inc. cap. XXIIII E 7 pr. faciunt S 10 putet hoc ibij potest et hoc alibi S 12 eisdem (s 8. I. m. 1) R 13 attendere (re s. I. m. 1) R 14 discedet S 15 quoqpp E accedet S 16 hic b 17 lucisquae E et temporalem (et 8. I. m. 1) R (8. I. m. 2) E 18 coequare S 20 creatura R 21 laude PRSbd 22 sed] seu b 23 nocti El 24 succedit 8, (i ex a m. 1) R 26 inquid P 27 enarrabo (e s. l. m. 1) E narrabo S et narrabo R et annuntiabo SRbd )

Sed numquid, si iam nunc simul ista omnia gerit atque habet angelica illa societas et unitas diei, quem primitus condidit deus, tunc etiam cum haec conderentur simul haec habuit? nonne per omnes sex dies, cum ea, quae per singulos deo condere placuit, conderentur, primo haec accipiebat in uerbo dei, ut in eius notitia primitus fierent. cum dicebatur: et sic est factum, deinde, cum facta essent in sua propria natura, qua sunt, deoque placuissent, quia bona sunt, tunc ea itidem cognoscebat alia quadam inferiore cognitione, quae nomine uesperae significata est ac deinde facta uespera fiebat mane, cum de suo opere deus laudaretur et alterius creaturae, quae deinceps facienda erat, ex dei uerbo notitia, priusquam fieret, acciperetur? non ergo tunc simul omnia, et dies et uespera et mane, sed singillatim per ordinem, quem scriptura commemorat.

An etiam tunc simul omnia, quoniam non secundum temporum moras, sicut fiunt dies isti, cum oritur et occidit sol et in locum suum redit, ut rursus oriatur, sed secundum potentiam spiritalem mentis angelicae cuncta quae uoluerit simul notitia facillima conprehendente? nec ideo tamen sine ordine, quo adparet conexio praecedentium sequentiumque causarum. neque enim cognitio fieri potest, nisi cognoscenda praecedant: quae item priora sunt in uerbo, per quod facta sunt omnia, quam in his, quae facta sunt, omnibus. mens [*]( 2 perageretur b 3 cuius] cuiaeius (e in ras.) P cui eius SRbd 5 illa angelica S 7 dies sex S 8 conderentur (aZf. n s. I. m. 1) P haec/// (aec in ras.) R hic b 11 quaę E deoquae E deo quae P itidem ea bd 12 cognuscebat P cognoscebant R 13 uespere b ac om. S 14 deus opere PRSbd lauderetur 81 16 fierit P omnia simul S 17 sed 8. I. m. 1 R 19 quoniam] quia PRSbd 20 fient Et post oritur add. m. 2 s. I. cotidie E oritur sol b 22 cwm jjpiritalem inc. cap. XXV E 23 conpraehendente EPRS comprehendentem bd 24 et apparet b connexio bd consequentiumque b 27 his] iis d ) [*]( XXVIII. Aug. sect. III pars 1. ) [*]( 9 )

Ac per hoc etiamsi nulla hic morarum temporalium sint interualla, praecessit tamen ratio condendae creaturae in uerbo dei, cum dixit: fiat lux, et secuta est ipsa lux, qua angelica [*]( 6 cf. Rom. 1, 20 8 cf. Sap. 9, 15 10 cf. de ciuit. dei lib VHII 21 ) [*]( 3 illorum S 6 quanto El tardiętate E 7 agit b 8 quod] et b agrabat Ex acgrauat P grauat 8 9 ac] hac R hoc bd 10 inherens E 12 sic om. El si SRb 13 fiebat P cognitiong S1 15 dicto b 16 praecedet S 17 quicquid E2SR 18 hec b 20 alt. non om. Pb (8. I. m. 1) R 21 non assurgeret b post est add. mane d 22 ut] et El 23 cognitionem S 24 factum est b subsequente PSbd 27 condende R 28 sequuta P qua] quo EtPS )

Sed si omnia simul mens angelica potest, quae singillatim per ordinem conexarum causarum sermo distinguit, numquid etiam quae fiebant, uelut ipsum firmamentum, uelut aquarum congregatio speciesque nudata terrarum. uelut fruticum et arborum germinatio, luminarium et siderum conformatio, aquatilia terrestriaque animantia, simul omnia facta sunt, ac [*]( 1 alibi autem S 2 et ante sic om. ElPBSb 3 et] sed PR est oiii. bd et om. R 4 adhesitque ESR creanti (n s. I. m. 1) R 5 illa] illam SP2 9 tebrae P1 12 et] ad d praenoscendum E1 praecognoscendum E*PMSbd fuerit Pb 13 cognitionem S 15 creaturae spiritalis PRSbd 16 fieret in eo ipso d 20 possit S 21 in om. S 23 mens simul Rbd 25 uelud fin. S 26 terrarum nudata PRbd fructicum S fru#ticum R 27 confirmatio b 28 ter- restriaque E1 ac non] annon PRSbd ) [*]( 9* )

Non itaque tarde institutum est, ut essent tarda, quae tarda sunt, nec ea mora sunt condita saecula, qua transcurrunt. hos enim numeros tempora peragunt, quos cum crearentur non temporaliter acceperunt. alioquin si rerum naturales motiones dierumque istorum, quos nouimus, usitata spatia, cum haec primitus uerbo dei facta sunt, cogitemus, non uno, die opus erat, sed pluribus, ut ea, quae radicibus pullulant terramque uestiunt, subter primitus germinarent, deinde certo numero dierum pro suo quaeque genere in auras erumperent, etiam si hoc usque fieret, quod de creata natura eorum die uno, id est tertio factum scriptura narrauit. deinde quot diebus opus erat, ut aues uolarent, si a suis primordiis [*]( 5 cf. Sap. 8, 1 13 Ps. 32, 9 ) [*]( 1 potius] etiam PtRtb 6 suabiter ElP enim om. b 7 facilis ■ei] facile se 8 9 illarji E uidemus legitur post moueri b 11 insitis rationibus PRSbd insitis (i fit... m. 1 ex a) R 12 quos S seminaliter] semina litteris S condendi (n prius 8. I. m. 1) K 14 cap. XXVI E 15 condita sunt bd qua] quae RP2 20 que R 22 quaeque] quoque EPRSb auras (a fin. ex e m. 1) R 23 huc S fierent S creata (pr. a 8. I. m. 1) P diei S 24 quod EtP quot (t s. I. m. 1) R 25 post uolarent add. si a suis uolarent in P; quae uerba item repetita m. 1 exp. in R exsistentes PR )

Quomodo ergo dicimus septies repetitam lucis illius praesentiam per angelicam cognitionem a uespere ad mane, cum ipsa tria simul, id est et diem et uesperam et mane semel ei habere suffecerit, cum simul uniuersam creaturam, sicut simul facta est, et in primis atque incommutabilibus [*](13 cf. Eccli 18, 1 18 Eccli. 18, 1 ) [*]( 1 pinnas EIP peruenirent ex peruenerunt Rl 2 oua (u sup. exp. b m. 1 superscr.) P 3 eicerint S eiecerint (i fin. m. 1 ex e) R omne omne Pl pinnatum ElP, (i ex e mut. m. 1) R 4 rectae S hoc recte R 5 amore ElPEl 6 et om. S 8 idipsuin (i init. ex & m. 1) R rectae R 9 easdem EtplS ea.*dem R ratione sine elemento RI aelimento P umido El 10 alites] aliter (r ex s m. 1) R 12 ante opera add. omnia PRbd 15 repetitum (re in ras.) R 16 tistincte S distinctae ER dispositaeque E dissposite quae (pr. s. s. I. m. 1) R 17 hii E hi. R ii d 19 duca S 20 diximus b septiesJ sexies E*PRSbd 21 a om. Pl uesperae (a exp. m. 1) P uespera Sbd 22 uespera S 23 sufficerit SR1 24 adque El )

Sed in his rebus, in quibus quid prius sit uel posterius, interualla temporum non demonstrant, quamuis utrumque dici possit, id est et simul et prius atque posterius, facilius tamen intellegitur quod dicitur simul quam quod prius atque posterius: uelut cum solem intuemur orientem, certe manifestum est, quod ad eum acies nostra peruenire non posset, nisi transiret totum aeris caelique spatium, quod inter nos et ipsum est. hoc autem cuius longinquitatis sit, quis aestimare sufficiat? nec utique perueniret eadem acies uel radius oculorum nostrorum ad transeundum aerem, qui est super mare, nisi prius transisset eum, qui est super terram, in qualibet mediterranea regione simus, ab eo loco, ubi sumus, usque ad litus maris. deinde, si ad eandem lineam contuitus nostri adhuc post mare terrae adiacent, eum quoque aerem, qui super illas transmarinas terras est, transire acies nostra non potest, nisi prius peracto spatio aeris illius, qui super mare, [*]( 6 posterius (us 8. l. m. 2) E 7 simul omnia bd 8 que R commemorata sint S 10 in illa E que R dicit] narrat S 12 conscribta E 13 cap. XXVII E uel] si uel S 15 et ante simul om. bd atque] et bd 17 uelud S 19 transierit S caelique (li s. I. add. m. 2) P 20 longiquitatis El longinquitatis (tis in ras. m. 2) P existimare (x in ras.) P,Rb 21 post perueniret add. ad eum E 24 medii terranea S 26 mare S adiacente E 27 terras (ut mg. at partes) b )

Merito resurrectionis nostrae celeritatem cum exprimere uellet apostolus, in ictu oculi dixit fieri. neque enim aliquid in rerum corporearum motibus uel ictibus potest celerius inueniri. quodsi oculorum carnalium acies celeritate potest tantum, quid mentis acies uel humanae? quanto magis angelicae? quid iam de ipsius summae dei sapientiae celeritate dicatur, quae adtingit ubique propter suam munditiam, et nihil inquinatum in eam incurrit? in his ergo, quae simul [*]( 21 I Cor. 15, 52 27 cf. Sap. 7, 24 ) [*]( 1 primum] prius PRbd 2 remanere J21 4 quicquid E2SR super b 5 terras SR2 terra PR1 7 oculorum nostrorum b quicquid SB 8 perueniant (n fin. s. I. m. 1) E 9 numj nunc El, (post c quod in ras. pos. est lit. 6 litter.) R posttea (t exp. m. 1) P 10 trans\'!sit P 11 uisurij uidendQ b 13 putauimus Et 14 illo (o sup. exp. a m. 1) S intenderant S certe (a m. 1 exp.) S 15 corpora El 16 celeritate S constringens b existimari Jvlfe extimari P1 19 quod d 20 caeleritatem S 23 tantum potest FRSbd 26 munditiem d )

Dies ergo ille, quem deus primitus fecit. si spiritalis rationalisque creatura est, id est angelorum supercaelestium atque uirtutum, praesentatus est omnibus operibus dei hoc ordine praesentiae. quo ordine scientiae, qua et in uerbo dei facienda praenosceret et in creatura facta cognosceret non per interuallorum temporalium moras, sed prius et posterius habens in conexione creaturarum, in efficacia uero creatoris omnia simul. sic enim fecit, quae futura essent, ut non temporaliter faceret temporalia, sed ab eo facta currerent tempora. ac per hoc isti dies septem, quos lux corporis caelestis circumeundo explicat atque replicat, secundum quandam umbram significationis admonent nos quaerere illos dies, in quibus lux creata spiritalis omnibus operibus dei per senariam numeri perfectionem praesentari potuerit, atque inde in septimam requiem dei mane habere, uesperam non habere, ut non hoc sit deo requieuisse in die septimo, tamquam ipso die septimo eguerit ad requiem suam, sed quod in conspectu angelorum suorum requieuerit ab omnibus operibus suis, quae fecit, non utique nisi in se ipso, qui factus non est; id est, ut creatura eius angelica, quae cognoscendis omnibus operibus eius in ipso et in illis tamquam dies cum uespera praesentata est, nihil post omnia ualde bona opera eius melius cognosceret quam illum ab omnibus in se ipso requiescere nullo eorum egente, quo sit beatior. [*](1 uidit Rl 2 sint S 9 temporum S cum sed inc. cap. XXVIII E 10 connexione Sbd efficientia S efficatia i2 11 que R temporaliter faceret om. El 12 current E 13 quos (s add. a. I. m. 1) S 15 ammonet E ammonent PR querere R 17 in om. Sbd 18 et uosperam Sd sit hoc PRSbd 26 eorum] eram P1 27 egentem PRbd Expl. liber. quartus. incipiunt capitula E Explicit liber IIII fol. 101b P Explicit lib quartus:! Incipit lib V genesis; ad litteram aureli aug fol. 97b R Explicit geneseos liber quartus (litt. maio atr.) Incipit liber quintos (litt. maio rubr.) pag. 116 b S )

Hic est liber creaturae caeli et terae, (?) cum factus est dies, (?) fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est. non enim pluerat deus super terram et homo non erat, qui operaretur terram. fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae. nunc certe firmior fit illa sententia, qua intellegitur unum diem fecisse deum, unde iam illi sex uel septem dies unius huius repetitione numerari potuerint, quandoquidem apertius sancta scriptura iam dicit, concludens quodammodo cuncta, quae ab initio usque ad hunc locum dixerat, atque infert: hic est liber creaturae uel facturae caeli et terrae, cum factus est dies. neque enim quisque dicturus est caelum et terram hic ita commemorata, sicut dictum erat, antequam conditus insinuaretur dies, in principio fecit deus caelum et terram. illud enim si eo modo intellegitur, ut aliquid deus fecerit sine die, priusquam faceret diem, qua ratione id possit accipi suo loco dixi, quod dicendum putaui, nulli intercludens melius intellegendi licentiam. nunc autem, hic est, inquit, liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, satis, ut opinor, ostendens non hic se ita commemorasse caelum et terram, sicut in principio, antequam fieret dies, cum tenebrae essent super abyssum, sed quomodo factum est caelum et terra, cum factus est dies, id est iam formatis atque distinctis partibus et generibus [*]( 2 Gen. 2, 4-6 16 Gen. 1, 1 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula. inč liber quintus fol. 68 E Incipit liber V. genesis (litt. maio rubr.) I ad litt. aureli aug (litt. min. rubr.) fol. 102p P fol. 97b R 2 Hic-creaturae litt. maio color. P 4 foenum Sd faenum P 5 super terram deus PRbd 6 fin. terra El 7 inrigabat El 8 cap. I E certe R sentia El 9 sex in ras. S 10 potuerunt b 13 hi.c (n er.) 2J est 8. I. m. 1 E 14 quisquam Rd 16 principio (ci s. I. m. 1) P 21 cap. II E 25 terram E )

Illud hic ergo caelum commemoratum est, quod cum creasset deus firmamentum uocauit, cum omnibus, quae in illo sunt, et ea terra, quae cum abysso imum obtinebat locum, cum omnibus, quae in ea sunt. sequitur enim et adiungit: fecit deus caelum et terram, ut caeli et terrae nomine et praemisso, antequam factum diem commemoraret, et repetito, cum commemorasset, non sinat suspicari ita se nunc caelum et terram nominasse, sicut in principio, antequam esset creatus dies. sic enim uerba contexuit: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et terram, ut, si quisquam uelit sic intellegere, quod superius positum est: liber creaturae caeli et terrae, quemadmodum dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, priusquam conderet diem, quia prius et hic commemorata sunt caelum et terra et postea factus est dies, corrigatur consequentibus uerbis, quia et post commemoratum factum diem rursus caeli et terrae nomen adiunctum est.

Quamquam et hoc, quod positum est "cum" et sic adiunctum, factus est dies, cuiuis contentioso extorqueat alium intellectum esse non posse. si enim ita esset interpositum, ut diceretur: hic est liber creaturae caeli et terrae. factus est dies, fecit deus caelum et terram, quisquam forte arbitraretur librum creaturae caeli et terrae sic appellatum, quomodo appellatum est: in principio fecit deus caelum et terram ante [*]( 1 quibus (i 8. I. m. 1) R creata El 2 redit E1 redderet (alt. re 8. I. m. 1) S uocatur mundus S 3 hinc S 5 ea terrii. b obtinebat Ev obtinet E7PSSbd 8 et ante praemisso om. Sb praemissio E repetittO (i er.) R repetit b 14 creaturae creturae (exp. m. 1) S 15 quemammodum EPR 17 terram E 18 est om. PBbd subsequentibus PRbd 21 inter est et cum 8. I. m. 1 add. dies S et om. E sic] sit b sic 8 (g add. wi. 2) E 22 dies om. S cuiuis (i fin. 8. I. m. 1) R extorqueat (e a. I. m. 1) R esse intellectum Sbd 25 arbitretur ElSl 27 fecit deus ont. PRd terra d )

Cum autem nomine caeli et terrae usitato more scripturarum nunc uniuersam creaturam uoluerit accipi, quaeri potest cur addiderit: et omne uiride agri. quod mihi uidetur ideo posuisse, ut significantius intimaret, quem diem commendauerit, quod ait: cum factus est dies. cito enim quisquam putaret hunc diem lucis corporeae commendatum, quo circumeunte nobis uicissitudo diurni nocturnique temporis exhibetur. sed cum creaturarum conditarum ordinem recolimus et inuenimus omne uiride agri tertio die creatum, antequam sol fieret. qui quarto die factus est, cuius praesentia dies iste cotidianus usitatusque peragitur, quando audimus: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, [*](1 diest-dies (diest exp. m. 1) S 2 sicut ibi] sicubi S inde (de \'8. I. m. 2) E 4 quemammodum EPRl 6 est] set El conexa sunt sit (sit 8. I. m. 1) S connectas Rbd 8 4iest dies 81 item] idem E1 itidem b 14 liquidius (i fin. s. I. m. 1) S limpidius b 18 accepi P 19 quur R 20 significatius ElP 21 est] esset E cap. III E quisqaam enim E 22 putaret (t fin. s. I. m. 1) S lucis (u ex o) P quod PR circueunte E 23 exibetur R 26 dies] est dies cuius S cottidianus ES 27 audigimus E )

Illud etiam non ab re fuerit intueri, quod, cum posset dicere: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum fecit deus caelum et terram, ut in caelo et terra intellegeremus quidquid in eis est, sicut loqui diuina scriptura consueuit, ut nomine caeli et terrae saepissime, interdum addito et maris, uniuersam insinuet creaturam, aliquando adiungens et dicens: et quae sunt in eis, ut, quidquid horum diceret, ibi intellegeremus et diem, siue quem primitus condidit, siue istum, quem praesentia solis facit: non ita dixit, sed interposuit diem dicens: cum factus est dies. nec ita locutus est, ut diceret: hic est liber creaturae diei et caeli et terrae, tamquam hoc ordine, quo facta narrantur, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies et caelum et terra, cum fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum fecit deus diem et caelum et terram et omne uiride agri, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae. fecit deus diem et caelum et terram et omne uiride agri — hos enim magis locutionis modos loquendi consuetudo poscebat -: sed ait: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, tamquam illud insinuans, cum factus est dies, tunc fecisse deum caelum et terram et omne uiride agri. [*]( 11 cf. Ps. 145, 6 23 Gen. 2, 4. 5 ) [*]( 1 ammonemur PR in om. RSbd 2 sotietate SR 3 hipc (n exp. m. 1) S 4 inuestigare b, (in add. m. 1) R 5 possit S 7 in terra Sb quidquid ElRl 8 consuebit El 9 celi S sepisaime SR additum Pl maris (a ex 0 m. 1) R 10 creatura El 11 quae] ea quae S quicquid EPRtS 12 primus (s. I. m. 2 add. al primitus) E 13 fecit Pd (e ex a m. 1) R 14 loquutus PR 16 narrantur ista. Xec sqq. b 17 terra) terram E cum—terram om. ES 19 caeli et terrae om. b cum om. S 20 nec ita-agri om. PRSbd 22 loquutionis PR modus S modo Px )

Porro autem superior narratio factum diem primitus indicat eumque unum diem deputat; post quem secundum adnumerat, quo factum est firmamentum, et tertium, quo species terrae marisque digestae sunt et lignum atque herbam terra produxit. an forte hoc illud est, quod in libro superiore moliebamur ostendere deum simul fecisse omnia, quandoquidem narrationis illa contextio, cum sex dierum ordine creata cuncta et consummata memorasset, nunc ad unum diem omnia rediguntur nomine caeli et terrae adiuncto etiam fruticum genere? nimirum propter quod supra dixi, ut. si fortassis ex hac nostra consuetudine intellegeretur dies, corrigeretur lector, cum recoleret uiride agri ante istum solarem diem deum dixisse, ut terra produceret. ita iam non ex alio sanctae scripturae libro profertur testimonium, quod omnia simul deus creauerit, sed uicina testificatio paginae consequentis ex hac re nos admonet dicens: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, ut istum diem et septies intellegas repetitum, ut fierent septem dies et, cum audis tunc facta omnia, cum factus est dies, illam senariam uel septenariam repetitionem sine interuallis morarum spatiorumque temporalium factam, si possis, adprehendas, si autem nondum possis, haec relinquas conspicienda ualentibus, tu autem cum scriptura non deserente infirmitatem tuam et materno incessu tecum tardius ambulante proficias, quae sic loquitur, ut altitudine superbos inrideat, profunditate adtentos terreat, ueritate magnos pascat, affabilitate paruulos nutriat. [*]( 14 cf. Eccli. 18, 1 ) [*]( 2 post secundum add. m. 2 s. I. diem E 3 factum (m ex s m. 1) E 5 cap. lIII E 6 simul deum PRSbd 7 contexio El cuncta creata Sb 8 nunc autem b 10 dixit E diximus b 13 dixisse (pr. s m. 1 s. d.) R iam] etiam P -iam (& er.) R scripturae sanctae PHbd 15 pagine S ex] et ex b 16 ammonet PR 17 ut] Et b istum] ipsum S 18 et om. b septiens P1 repetum 81 21 adpraehendas ESR . autem ont. d 22 nondum] non PSlRlb ualentibus (a ex e m. 1) E cap. V E 23 cum om. S 24 materno* E 25 inrideat E1 adtentoa .EiSi.R 26 cum uoce ueritate inc. cap. VI E magnos (m s. I. m. 1) R affabilitate» (m er.) E )

Quid sibi ergo uult etiam quod sequitur? nam ita sermo contexitur: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est. quid est hoc? nonne quaerendum est, ubi ea fecerit, antequam essent super terram et antequam exorta sunt? quis enim non procliuius crederet tunc ea deum fecisse, cum exorta sunt, non antequam exorta sunt, nisi admoneretur hoc diuino eloquio ista deum ante fecisse, quam exorerentur, ut, si ubi facta sint inuenire non possit, credat tamen ante facta quam exorta quisquis huic scripturae pie credit; inpie quippe non credit.

Quid ergo dicemus? an, quod nonnulli putauerunt, in ipso uerbo dei facta omnia. antequam exorerentur in terra? sed, si . hoc modo facta sunt, non cum factus est dies, sed antequam fieret dies, facta sunt; aperte autem scriptura dicit: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum, antequam exoreretur. si ergo cum factus est dies, non utique antequam fieret dies, ac per hoc non in uerbo, quod patri coaeternum est, antequam dies, antequam omnino aliquid fieret, sed cum factus est dies. nam illa, quae in uerbo dei ante omnem creaturam sunt, non utique facta sunt; haec autem facta sunt, cum factus est dies, sicut scripturae uerba declarant, sed tamen antequam essent super terram et antequam exorerentur: quod de uiridibus et feno agri dictum est. [*]( 1 Quod El uult ergo SR1 itaj ista P ita (ta in rcu.) R 3 omneiii uiridern E omnia uiridia S essegt E essent PRS 4 foenum S faenum P 5 hoc] ergo b querendum R fecit b 6 essent (n s. l. m. 1) E non om. b 7 fecesse 81 8 nontequam E1 ammoneretur EPR hoc om. b 9 fecisse antequam bd eiorerentur (n 8. I. tn. 1) E exorirentur SRtbd 10 possipt E 13 dicimus S 14 exorerentur (e meel. ex i) E exorirentur SR2bd 18 esseijt E 19 foenum S faenum PR exoriretur SR2bd cum om. S 20 ac] hac R 24 autem] cum S 25 esset b et om. PRbd 26 exorirentur SRsbd foeno S faeno PR )

Ubi ergo? an in ipsa terra causaliter et rationabiliter, sicut in seminibus iam sunt omnia, antequam euoluant quodammodo atque explicent incrementa et species suas per numeros temporum? sed ista semina, quae uidemus, iam super terram sunt, iam exorta sunt. an non erant super terram, sed infra terram, et ideo, antequam exorta sunt, facta sunt, quia tunc exorta sunt, cum semina germinarunt et accessu incrementorum in auras eruperunt, quod per moras temporum nunc fieri uidemus suo cuique generi distributas? num ergo semina tunc facta sunt, cum factus est dies, et in ipsis erat omne uiride agri et omne fenum nondum ea specie, qua sunt super terram iam exorta, sed ea ui, qua sunt in rationibus seminum? semina ergo primum terra produxit? sed non ita scriptura loquebatur, cum diceret: et produxit terra herbam pabuli, uel herbam feni, seminans semen secundam genus et secundum similitudinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen suum in\' se secundum genus super terram. his enim uerbis magis adparet semina esse orta ex herbis et lignis, non autem illa ex seminibus, sed ex terra, praesertim quia et ipsa uerba dei sic se habent. non enim ait: germinent semina in terra herbam feni et lignum fructuosum, sed ait: germinet terra herbam feni seminans semen, ut semen ex herba, non herbam insinuaret ex semine. et sic est factum. et produxit terra, id est: prius sic est factum in cognitione illius diei, et produxit terra. iam, ut hoc fieret etiam in ipsa creatura, quae condita est. [*]( 14 Gen. 1, 12 22 Gen. 1, 11. 12 ) [*]( 1 in s. I. tn. 1 ER rationaliter Rbd 2 euolbant Et euolent b 5 erat E 7 germinarent Sfflb accessuiii E 8 eruipperunt E erumpunt 8 9 sui El tunc om S 10 dies s. 1. m. 1 R 11 foenum S faenum P speciae R 12 ui] in b quae S 13 scribtura E 14 produxi El terrft S erbam S pauuli El 15 faeni PRS seminantem bd 17 se ę.1iQ secundum (alio exp. m. 1) P 18 cum uoce his inc. cap. VII E 19 exorta b erbis S illa om. El 21 foeni S faeni PR 22 haerbam R foeniSfaeniPR 23 seminantem bd herba (hs.l.m. 1)5\' )

Quomodo ergo, antequam essent super terram et antequam exorerentur? quasi eis aliud fuerit fieri cum caelo et terra, quando factus est dies ille inusitatus atque incognitus nobis, quem primum deus fecit, aliud autem exoriri iam super terram, quod non fit nisi per hos dies, quos circuitus solis facit per temporum moras suo cuique generi adcommodatas? quod si ita est diesque ille societas atque unitas supercaelestium angelorum atque uirtutum est, procul dubio longe aliter nota est angelis creatura dei, aliter nobis; excepto, quod eam in uerbo dei nouerunt, per quod facta sunt omnia, etiam in se ipsa dico longe aliter eis notam esse quam nobis: illis enim primordialiter, ut ita dicam. uel originaliter, sicut eam deus primitus condidit et post eam conditionem a suis operibus requieuit non condendo aliquid amplius, nobis autem secundum rerum antea conditarum administrationem iam per ordines temporum, secundum quam deus iam illis rebus senaria perfectione consummatis usque modo operatur.

Causaliter ergo tunc dictum est produxisse terram herbam et lignum, id est producendi accepisse uirtutem. in ea quippe iam tamquam in radicibus, ut ita dixerim, temporum facta erant, quae per tempora futura erant; nam utique postea plantauit deus paradisum iuxta orientem et eiecit ibi de terra omne lignum speciosum ad aspectum et bonum ad escam.. nec tamen dicendum est eum tunc aliquid addidisse creaturae, quod ante non fecerat, quod uelut illi perfectioni, qua omnia bona [*]( 21 cf. Gen. 2, 8. 9 ) [*]( 1 esset PRb 2 exorirentur EPWSbd aliud eis PRSbd fieri in ras. R om. S 4 iam om. PRbd 6 commodatas El accumodatas P 7 cum uoce quod inc. cap. VIII E illa b ille (sup. e add. m. 1 ius) R 11 eis nota S notam eis PRbd 12 enim] enim inras. B etiam Pb 14 contendo b 15 antea om. PRb conditarum om. P1 amministrationem PR 17 senaria!!! perfectionem E per senariam perfectionem lJbd senaria. perfectione. R admodo E 18 terra E1 erbam S 22 deus om. ln paradysum E; semper uocali y scriptum, quod hic adnotauisse satis habebo 24 aliquid tunc Sd 25 uelud 81 perfectioni (i fm. ex e m. 1) R )

Factae itaque creaturae motibus coeperunt currere tempora: unde ante creaturam frustra tempora requiruntur, quasi possint inueniri ante tempora tempora. motus enim si nullus esset uel spiritalis uel corporalis creaturae, quo per praesens praeteritis futura succederent, nullum esset tempus omnino. moueri autem creatura non utique posset, si non esset. potius ergo tempus a creatura quam creatura coepit a tempore, utrumque autem ex deo; ex ipso enim et per ipsum et in ipso sunt omnia. nec sic accipiatur quod dictum est: tempus a creatura coepit, quasi tempus creatura non sit, cum sit creaturae motus ex alio in aliud consequentibus rebus secundum ordinationem administrantis dei cuncta quae creauit. quapropter cum primam conditionem creaturarum cogitamus, a quibus operibus suis deus in die septimo requieuit, nec illos dies sicut istos solares nec ipsam operationem ita cogitare debemus, quemadmodum nunc aliquid deus operatur in tempore, sed [*](12 cf. De ciuitate dei lib. XI 6 19 cf. Rora. 11, 36 4 amministransque PR per om. S 7 alius] alter b etiam alius E 8 iis d 10 non om. b 12 facta. R creatura. R 18 cum unde inc. cap. X E requiruntur-tempora om. 81 14 pr. tempora s. I. m. 1 B alt. tempora in ras. P 16 esset (t 8. I. m. 1) P 18 quam] non S 20 a a. I. m. 1 S 23 administrantis-quapropter in mg. m. 1 suppl. S amministrantis PR cum uoce quapropter inc. cap. XI E 24 creaturam PSb 26 quemammodum EP 27 quemammodum P ) [*]( XXVIII. Adf. sect. III para 1. ) [*]( 10 )

Non itaque temporali, sed causali ordine prius facta est informis formabilisque materies, et spiritalis et corporalis, de qua fieret, quod faciendum esset, cum et ipsa, priusquam instituta est, non fuisset; nec instituta est nisi ab illo utique summo deo et uero, ex quo sunt omnia. quae siue caeli et terrae nomine significata sit, quae in principio fecit deus ante unum illum diem, quem condidit, propterea iam sic appellata, quia inde facta sunt caelum et terra, siue nomine terrae inuisibilis et inconpositae atque abyssi tenebrosae, iam in primo libro tractatum est.

In his uero, quae iam ex informitate formata sunt euidentiusque appellantur creata uel facta uel condita, primum factus est dies; oportebat enim, ut primatum creaturae obtineret illa natura, quae creaturam per creatorem, non creatorem per creaturam posset agnoscere. secundo firmamentum, unde corporeus incipit mundus. tertio species maris et terrae, atque in terra potentialiter, ut ita dicam, natura herbarum atque lignorum. sic enim terra ad dei uerbum ea produxit, antequam exorta essent, accipiens omnes numeros eorum, quos per tempora exereret secundum suum genus. deinde, posteaquam haec uelut habitatio rerum condita est, quarto die luminaria et sidera creata sunt, ut prius pars mundi superior rebus, quae intra mundum mouentur, uisibilibus ordinaretur. quinto aquarum natura, quia caelo aerique coniungitur, produxit ad dei uerbum indigenas suos, omnia [*]( 1 inquiperent E1 quemammodum EP 3 connexione bd 10 quae om. d 11 sit] est b 13 terraqi E 14 iani] ut iam JRbd 16 euidentius qo*e (a er.) R 18 enim] ei b 19 optineret ES 20 possit S 21 inquipit E1 tercio R 22 naturft S 23 erbarum S 25 exereret] exserereret (re exp. m. 1) P exsereret Bd exerceret b 26 uelud 81 2U ordinareturj ornaretur E28, (in mg.) b qui, a caelo R ■ )

Hunc omnem ordinem creaturae ordinatae dies ille cognouit; et per hanc cognitionem sexies quodammodo praesentatus tamquam sex dies exhibuit, cum sit unus dies ea, quae facta sunt, in creatore primitus et in ipsis consequenter agnoscens nec in ipsis remanens, sed eorum etiam posteriorem cognitionem ad dei referens dilectionem, uesperam et mane et meridiem in omnibus praebuit, non per moras temporum, sed propter ordinem conditorum. postremo quietis sui creatoris, quia in se requiescit ab omnibus operibus suis. notitiam repraesentans, in qua non habet uesperam, benedici et sanctificari ob hoc meruit. unde ipsum septenarium numerum sancto spiritui quodammodo dedicatum commendat scriptura et nouit ecclesia.

Hic est ergo liber creaturae caeli et terrae, quia in principio fecit deus caelum et terram secundum materiae quandam, ut ita dicam, formabilitatem, quae consequenter uerbo eius formanda fuerat, praecedens formationem suam non tempore, sed origine. nam utique cum formaretur, primum factus est dies; cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exoreretur, sicut tractauimus uel si quid liquidius et congruentius uideri et dici potuit aut potuerit.