De Genesi Ad Litteram

tamen istam senarii numeri perfectionem nec extra nos ipsos cernimus, sicut oculis corpora, nec ita intra nosmet ipsos, quemadmodum corporum [*]( 18 cf. Sap. 9, 15 ) [*]( 1 pondereiji (m exp. m. 1) P disposuisti] disposita S, (ita in ras.) R 2 et om. E1 õ cum uoce multitudine inc. cap. VII E leuitate om. P1 leuite Rl 7 auertat b 8 tantam.* (en er. et tan 8. I. pos. m. 1) R 9 haec 8. I. m. 1 R disponeretur b 11 post ipsum add. cernebat b 13 ita 8. 1. m. 1 R om PSbd ista] ita d animo cernimus bd 14 fantasias E presto ES eaq; R 15 uidemuB PRSb uel—uidimua om. S uidemus PRlb 16 cap. VIII E modo ergo PRd 18 tamen] etiam bd 19 adgrabant El aggrabant PRi 21 generemus El 23 cum uoce tamen incipit cap. VII in bd 24 cernimos P1 25 ita om. jIPSb quemammodum EPRS )

Quamobrem non possumus dicere propterea senarium numerum esse perfectum, quia sex diebus perfecit deus omnia opera sua, sed propterea deum sex diebus perfecisse opera sua, quia senarius numerus perfectus est. itaque, etiamsi ista non essent, perfectus ille esset; nisi autem ille perfectus esset, ista secundum eum perfecta non fierent.

Iam uero, quod scriptum est requieuisse deum in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, et ideo eundem diem benedixisse et sanctificasse, quia in ipso requieuit ab omnibus operibus suis, ut, quomodo possumus, quantum ab ipso adiuti fuerimus, intellectu conemur adtingere, prius de hoc carnales hominum suspiciones a nostris mentibus abigamus. numquid enim dici uel credi fas est deum laborasse in operando, cum ea, quae supra scripta sunt, condidit, quando [*]( 1 fantasias E 3 corpuscolorum PR1 5 adnnit El interiusquae ER interius yug b 6 uim om. P numeri uim P2Sbd 11 creatori semper creatori (semper creatori exp. m. 2) E 12 itaqųę E 13 nulla bestiarum] ant bestiarum S uestiarum El 15 arida S que R 16 cap. Vmi E 19 itaque] Perfectus itaque S 20 perfectus om. S 22 in om. Ex 24 ab omnibus operibus suis om. PRlbd 26 fuerimus adiuti b 27 suspitiones S suspiones Pl auigamus El )

An forte quis dixerit dicendo quidem, ut fierent, quae continuo facta sunt, deum non laborasse, sed forte cogitando, quid fieri debuisset, qua cura uelut liberatus rerum perfectione requieuerit et eo merito diem, quo primum factus est, ab hac animi intentione securus benedicere et sanctificare uoluerit? quodsi haec sapere multum desipere est — rerum enim condendarum tam facultas quam facilitas inconparabilis et 9 ineffabilis est apud deum — quid restat, ut intellegamus, nisi forte creaturae rationali, in qua et hominem creauit, in se ipso requiem praebuisse post eius perfectionem per donum spiritus sancti, per quem diffunditur caritas in cordibus nostris, ut illuc feramur adpetitu desiderii, quo cum uenerimus requiescamus, id est nihil amplius requiramus? sicut enim recte dicitur deus facere, quidquid ipso in nobis operante fecerimus, ita recte dicitur deus requiescere, cum eius munere requiescimus.

Hoc quidem recte intellegimus, quia et uerum est et non magnae intentionis indiget, ut uideamus ita dici requiescere [*]( 5 Gen. 1, 3. 6 19 cf. ROID. 5, 5 ) [*]( 1 post dicebat add. fiant PRb et fiebant om. PR 5 dixit deus Sb 6 consumauit R 7 deliberamenlitis P deleramentis JR1 inter hominis et nedum add. quanto magis b nedum] quanto magis S 11 qua] quae El uelut cura b 12 requieuerit (er 8. I. m. 1) E requieuit b primo PRbd 14 si haec om. b 15 et] atque PRSbd 16 aput EP cum uoce quid incipit cap. 9 in bd 18 prebuisse S 20 feramur (r fin. sup. txp. s m. 1) E adpetitu EI cum] dum S peruenerimus PSbd 22 quicquid E2RS inobis Pl 23 rectae R deus dicitur b 26 magna intentione b ista El dice E dicere b )

Ex hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab apostolo: nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemtionis. neque enim ipsa spiritus sancti, qua est quidquid ipse est, substantia contristari potest, cum habeat aeternam atque incommutabilem beatitudinem magisque sit ipsa aeterna incommutabilis beatitudo. sed quia ita in sanctis habitat, ut eos inpleat caritate, qua necesse est, ut homines ex tempore gaudeant prouectu fidelium et bonis operibus, et ideo necesse est etiam contristentur lapsu uel peccatis eorum, de quorum fide ac pietate gaudebant — quae tristitia laudabilis est, quia uenit ex dilectione, quam spiritus sanctus infundit - propterea ipse spiritus dicitur contristari ab eis, qui sic agunt, ut eorum factis contristentur sancti, non ob aliud, nisi quia spiritum sanctum habent: quo dono tam boni sunt, ut eos mali maestificent, hi maxime, [*](4 Gen. 22, 12 12 Eph. 4, 80 ) [*]( 1 nos requiescere b fecit ElS 2 effecit PB 3 antea bd Abrahaej ad Abraham d ad abraa b 5 cognosceres E1 cognosceretur PBSbd cap. X E loquutionum P 8 haec] hoc b om. P1 9 ammittit PBI noa temere bd tale de deo PRbd tale om. S 11 Ex] Et b loquutionis PB 12 contristare 2?1 13 diem ES redemptionis RSbd 14 quae S quicquid E2RB est ipsa b 17 quae S 18 profectu PBSbd 20 labsu P piftate S 21 quam] quam (m ea:p. m. 1) S qua b 22 ait. sps in ras. m. 2 R con.tristari (s er.) S 24 quoipp (mo cxpm . 1) P quo. B 25 dono] donante S do no E1 dono* B mesti- Beent B hii E )

Hoc genere locutionis rursum idem apostolus mirabiliter • usus est, ubi ait: nunc autem cognoscentes deum, immo cogniti a deo. neque enim tunc eos cognouerat deus, praecognitos uidelicet ante constitutionem mundi; sed quia tunc eum ipsi illius munere. non suo merito uel facultate cognouerant, maluit tropice loqui, ut tunc ab illo cognitos diceret, cum eis cognoscendum se praestitit, et uerbum corrigere, quasi hoc minus recte dixerit, quod proprie dixerat, quam sinere, ut hoc sibi adrogarent se potuisse, quod eis posse ille donauerat.

Hic ergo intellectus in eo, quod positum est requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit bona ualde, quia ipse nos facit requiescere, cum bona opera fecerimus, quibusdam forte suffecerit; sed nos huius sententiae scripturarum consideratione suscepta urguemur quaerere, quonam modo et ipse requiescere potuerit, quamuis requie sua nobis insinuata sperare admonuerit in se requiem nostram futuram. sicut . enim ipse fecit caelum et terram et ea, quae in eis sunt, et omnia sexto die consummauit, nec in eis aliquid dici potest nos creasse illo donante, ut crearemus, et ideo dictum esse: consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. quia, ut a nobis consummarentur, ipse praestitit: ita et quod dictum est: requieuit deus in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, non utique nostram requiem. [*]( 5 Gal. 4, 9 7 cf. I Petr. 1, 10 24 Gen. 2, 2 ) [*]( 1 bonus P1 2 praecipuae R 4 loqutionis Pl loquutionis R rursus PBSbd 6 cogniti estis ab eo b 8 eam Pl ipsi eum PaRSbd 10 prestitit EP 11 rectae R . propriae S 12 se] sed E 16 fecit PBl feceremus P 17 snfficerit JB1 nos) non S 18 urgemur EzRbd quonam] quoniam PBl et om. S 19 requiem suam S nobia JS* insinuatam S 20 ammonuerit PR 21 sunt om. P 22 dici potest aliquid b 28 donante (te ex do m. 1) P crearemur S dictyrom \'expo m. 1) P 25 quia ut] qui aut S prestitit S 27 utiqu JBl )

Quapropter iustissima ratione conpellimur indagare, si ualeamus, atque eloqui, quomodo utrumque sit uerum, et quod hic scriptum est in septimo die requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit, et quod in euangelio dicit ipse. per quem facta sunt omnia. pater meus usque modo operatur, et ego operor. eis enim hoc respondit, qui propter requiem dei scripturae huius auctoritate antiquitus commendatam sabbatum ab eo non obseruari querebantur. et dici quidem probabiliter potest obseruandum sabbatum Iudaeis fuisse praeceptum in umbra futuri, quae spiritalem requiem figuraret, quam deus exemplo huius quietis suae fidelibus bona opera facientibus arcana significatione pollicebatur. cuius quietis et dominus Iesus Christus, qui nonnisi quando uoluit passus est, etiam sepultura sua mysterium confirmauit. ipso quippe die sabbati requieuit in sepulcro eumque totum diem habuit sanctae cuiusdam uacationis, posteaquam sexto die, id est parasceue, quam dicunt sextam [*]( 14 Ioh. 5, 17 ) [*]( 1 conceWente (ce add. m. 2) S 2 quia SRS 3 monstrarentur PRlb 7 rectae R quemammodum EPR1 disputatum bis pos. m. 1 alt. del. S 8 apparet-R1 9 propria SR propria bd demonatretnr PRSbd 10 cap. XI E conpellemur P 13 omnibus om. PRd operibus om. S 14 modo] nunc PRbd 15 eis] iudaeis S qua S 16 auctoritatem S 17 conmendatam E1 commendatum Psbd quaerebantur EPRS 18 potest] post S 21 arcana El 22 ante dominus add. ipse PRbd Iesus Christus scripsi: ihs E xps PRSbd 24 sabati S sepulchro PRSb 25 uocationis PiRlb 26 quem PRb sextum b )

Potest etiam intellegi deum requieuisse a condendis generibus creaturae, quia ultra iam non condidit aliqua genera noua, deinceps autem usque nunc et ultra operari eorundem generum administrationem, quae tunc instituta sunt, non ut ipso saltem die septimo potentia eius a caeli et terrae omniumque rerum quas condiderat gubernatione cessaret, alioquin continuo dilaberentur. creatoris namque potentia et omnipotentis atque omnitenentis uirtus causa subsistendi est omni creaturae: quae uirtus ab eis, quae creata sunt, regendis si aliquando cessaret, simul et illorum cessaret species omnisque natura concideret. neque enim, sicut structor aedium, cum fabricauerit, abscedit, atque illo cessante atque abscedente stat opus eius, ita mundus uel ictu oculi stare poterit, si ei deus regimen sui subtraxerit.

Proinde et quod dominus ait: pater meus usque modo operatur, continuationem quandam operis eius, qua uniuersam creaturam continet atque administrat, ostendit. aliter enim posset intellegi, si diceret: et nunc operatur, ubi non esset necesse, ut operis continuationem acciperemus, aliter autem [*]( 3 Ioh. 19, 30 8 Iohi 5, 17 ) [*]( 2 patiuulo JE1 4 tradidit B1 reddidet P reddidit B2b 6 sepultnra] sepulchro b 8 uere bd 9 conc?dendis E condendis (alt. n 8. I. ta. 1) P 11 operari] opera B operatur b operarior P eundem P1 12 amministrationem PB ut t. I. m. 1 B 18 saltim 8 14 omniumquae P gubernatore. (s semier.) S 15 dilauerentur EP 17 eis] omnibus 8 que R 19 instructor S structura b 20 abscedit] quis abscedit b 21 opera S 23 modo] nunc EPPBbd 25 amministrat PR 26 possit SRt 27 autero] enim EI. )

Et opera quidem eius bona uidemus, quietem uero eius post bona opera nostra uidebimus. ob quam significandam mandauit Hebraeo populo unum diem obseruandum: quod tam carnaliter agebant, ut eo die dominum saluatorem nostrum uidentes operari criminarentur, ac sic eis de opere patris rectissime responderet, cum quo et ipse operabatur aequaliter non solum creaturae uniuersae administrationem, sed etiam ipsam nostram salutem. iam uero tempore gratiae reuelatae obseruatio illa sabbati, quae unius diei uacatione figurabatur, ablata est ab obseruatione fidelium. in ea quippe iam gratia perpetuum sabbatum obseruat, qui spe futurae quietis operatur quidquid boni operatur nec in ipsis bonis operibus suis quasi habens bonum, quod non acceperit, gloriatur; ita enim tamquam diem sabbati, hoc est dominicae cessationis in sepultura suscipiens atque intellegens baptismi sacramentum quiescit a pristinis operibus suis, ut iam in nouitate uitae ambulans deum in se operari cognoscat, qui simul et operatur et quiescit [*]( 6 Gen. 2, 2 10 cf. Exod. 20, 8 22 cf. Rom. 6, 4 ) [*]( 2 illae P suabiter E1 4 que R iam] etiam S 5 ut ea quae] utiquae P utique b ea quae om. Rl ante condiderat add. ut quod b 6 in septimo PBSbd 8 uidemus bona PRbd 9 uideuimus E1 10 hebreo SR 11 dominum saluatorem nostrum (s. Z. m. 2 ał salutS nostrà) E dhm saluatorem nfm (sed ex Baluatorem fact. salutarem et in DIg. add. alibi) S salutem nostram dominum PRbd 12 sic 8. l. m. 2 P si bd 13 equaliter R 14 amministrationem PR 15 salutem nostram S reuelata S 16 sabati R uocatione PiRs 17 iam legitur ante sabbatum in PRS, post sabbatum in bd 18 spei E1 pfuturae (p m. 2 ex i uocab. spei) E 19 quicquid 1!J2SR 21 die E<PRS 24 et 8. I. m. 2 S )

Denique ipse nec, cum creauit, defessus nec, cum cessauit, refectus est, sed nos uoluit per scripturam suam ad quietis exhortari desiderium intimando nobis eam diem se sanctificasse, in quo quieuit ab omnibus operibus suis. nam nusquam omnium sex dierum, quibus creata sunt omnia, legitur aliquid sanctificasse. nec ante ipsos sex dies, ubi scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, additum est: et sanctificauit, sed diem istum, in quo requieuit ab omnibus operibus suis, quae fecit, uoluit sanctificare, tamquam et apud ipsum, qui nihil in opere suo laborat, plus quies quam operatio ualeat. hoc quidem in hominibus euangelium nobis intimat, ubi saluator noster meliorem partem dicit Mariae, quod sedens ad pedes eius requiescebat in uerbo eius, quam Marthae quamuis propter obsequium, quo ei ministrabat, circa multa occupatae et licet bonum opus operantis. uerum hoc in deo quomodo sit uel intellegatur, difficile dictu est, etiamsi cogitatu aliquantulum adtingi potest, cur deus sanctificauerit diem quietis suae, qui nullum sanctificauerit operis sui, nec ipsum sextum, quo et hominem fecit et cuncta perfecit. ac primum ipsum requiescere dei quale sit, cuius humanae mentis acies adsequi potest? quod tamen nisi esset, hoc omnino ista scriptura non poneret. dicam sane, quod sentio, haec duo indubitata praeloquens nec deum uelut post laborem desideratumue negotii sui finem temporali quadam [*]( 9 Gen. 1, 1 15 cf. Luc. 10, 39-42 ) [*]( 1 guuemationem JE1 aput E1 PR 8 cap. XII E defesus Rt 5 exortari ESR 6 omnibus om. El 8 ubi] ub P1 11 Banctificare noluit b 12 aput EP 13 hominibus] oml!nibus E *om*nibus R 16 martae P1 17 occupata S operantes S operatis P1 18 uerum] uerbum S dictum ElP dictu. (m er.) R 19 quur S 20 sanctificauerat b 21 et cuncta perfecit om. PR 23 adsequi E1 24 ista] in ista S ipsa b sanae R 25 hic b uelut om. PRl 26 desideratumue El desideratumuae R desideratum de S desideratum b )

Nimirum ergo, quia uitium est et infirmitas animae ita suis operibus delectari, ut potius in eis quam in se requiescat ab eis, cum procul dubio melius aliquid in illa sit, quo ea facta sunt, quam ipsa, quae facta sunt, insinuatur nobis deus per hanc scripturam, qua dicitur requieuisse ab omnibus operibus suis, quae fecit, nullo opere suo sic delectatus, quasi faciendi eius eguerit, uel minor futurus, nisi fecisset, uel beatior, cum fecisset. quia enim ex illo ita est quidquid ex illo est, ut ei debeat, quod est, ipse autem nulli. quod ex ipso est, debeat, quod beatus est, se rebus, quas fecit, diligendo praeposuit, non sanctificans diem, quo ea facienda inchoauit, nec illum, quo ea perfecit, ne illis uel faciendis uel factis auctum eius gaudium uideretur, sed eum, quo ab ipsis in se ipso requieuit. et ipse quidem numquam ista requie caruit, sed nobis eam per diem septimum ostendit. hinc etiam significans non percipi requiem suam nisi a perfectis, cum ad eam intimandam non deputauit diem, nisi qui perfectionem rerum omnium sequebatur. nam qui semper est quietus, tunc nobis requieuit, cum se requieuisse monstrauit.