De Genesi Ad Litteram

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.

Nonnulli autem etiam hoc suspicati sunt tunc interiorem hominem factum, corpus autem hominis postea, cum ait scriptura: et finxit deus hominem de limo terrae, ut, quod dictum est: fecit, ad spiritum pertineat, quod autem: finxit, ad corpus, nec adtenderunt masculum et feminam nonnisi secundum corpus fieri potuisse. licet enim subtilissime disseratur ipsam mentem hominis, in qua factus est ad imaginem dei, quandam scilicet rationalem uitam, distribui in aeternae contemplationis ueritatem et in rerum temporalium [*](1 homo inmortalia factus sit PBSbd cum et inc. cap. XX E 2 ad om. PBlbd erbam 81 panuli E1 3 erbam S 4 peccata P1 ó ciuis E1 possit S illud corpus b 9 hincj huic b extitit Pb existet S exstitit Rsd 10 modo Rl 11 pietatis] pie caritatis P piae caritatis SRbd 12 successuri. Nec ipsi (sic) b 13 dona JB 14 iusto] isto iusto S 17 ciuorum El 18 reficiebantur Pb reficiabantur C corporibus om. E1 post posse add. necessariam SC 19 nunc ElPBlSbd 28 adtendunt PBlCbd nonnisi (non s. I. m. 2) E 24 subtilissimae RS 26 quadam SC rationabilem E rationali SC uita SC 27 et in] et in quandam b administratione E amministrationem PRC )

administrationem, atque ita fieri quasi masculum et feminam illa parte consulente, hac obtemperante: in hac tamen distributione non recte dicitur imago dei, nisi illud, quod inhaeret contemplandae incommutabili ueritati. in cuius rei figura Paulus apostolus uirum tantum dicit imaginem et gloriam dei; mulier autem, inquit, gloria uiri est itaque quamuis hoc in duobus hominibus diuersi sexus exterius secundum corpus figuratum sit, quod etiam in una hominis interius mente intellegitur, tamen et femina, quia corpore femina est, renouatur etiam ipsa in spiritu mentis suae in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui creauit, ubi non est masculus et femina. sicut enim ab hac gratia renouationis et reformatione imaginis dei non separantur feminae, quamuis in sexu, corporis earum aliud figuratum sit, secundum quod uir solus dicitur esse imago et gloria dei, sic et in ipsa prima conditione hominis secundum id, quod et femina homo erat, habebat utique mentem suam eandemque rationalem, secundum quam ipsa quoque facta est ad imaginem dei. sed propter unitatem coniunctionis, fecit deus, inquit, hominem ad imaginem dei. ac ne quisquam putaret solum spiritum hominis factum, quamuis secundum solum spiritum fieret ad imaginem dei, fecit illum, inquit, masculum et feminam fecit illos, ut iam etiam corpus factum intellegatur. rursus ne quisquam arbitraretur ita factum, ut in homine singulari uterque sexus exprimeretur, sicut interdum nascuntur, quos androgynos [*](6 I Cor. 11, 7 ) [*](2 hac] ac E1 optemperante S 3 illut P inheret EC ineret S contemplande R 6 inquid R itaque] ita ES 9 femina] femina est P, est er. R quia] quae bd et corp. C est c. fem. bd feminata E est om. P 10 agnitione Sd 11 eius] ei\' (d er.) R 12 enim] autem PRSbd (a. I. m. 2) E refonnatione. (m er.) P 18 sexu (s ex n m. 2) E 14 secundum] propter PRbd solus uir S 15 gloria. (m er.) E 17 itaque S rationalem E1 19 inquid P 22 inquit illum 810 fecit illos om. bd 28 rursum PRlbd 24 facta » 25 post nascuntur add. homines SC androginos E androgenos S )

uocant, ostendit se singularem numerum propter coniunctionis unitatem posuisse et quod de uiro mulier facta est, sicut postea manifestabitur, cum id, quod hic breuiter dictum est, diligentius coeperit explicari; et ideo pluralem numerum continuo subiecit dicens: fecit eos et benedixit eos. sed, ut iam dixi, diligentius in consequenti scriptura de hominis creatione requiremus.

Nunc aduertendum est, quod, posteaquam dixit: et sic est factum, statim subiecit: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, ubi intellegitur potestas et facultas ipsa data naturae humanae sumendi ad escam pabulum agri et fructus ligni. ad hoc enim intulit: et sic est factum, quod ab illo loco inchoauerat, ubi ait: et dixit deus: ecce dedi uobis pabulum seminale et cetera. nam si ad omnia, quae supra dicta sunt, rettulerimus, quod ait: et sic est factum, consequens erit, ut fateamur etiam creuisse illos iam et multiplicatos inpleuisse terram in eodem sexto die, quod eadem scriptura testante post multos annos factum inuenimus. quapropter, cum data esset facultas haec edendi, et hoc deo dicente homo cognouisset, dicitur: et sic est factum, in hoc utique, quod deo dicente homo cognouit. nam si id etiam tunc egisset, id est in escam illa, quae data sunt, etiam uescendo adsumsisset, seruaretur illa consuetudo scripturae, ut, posteaquam dictum est: et sic est factum, quod ad exprimendam praecedentem cognitionem pertinet, deinde inferretur etiam ipsa operatio ac diceretur: et acceperunt et [*]( 1 ostendit se] ostendisse R se om. El 8 manifestatur EPRSC ljiil (h m. 1 exp.) E brebiter El 4 explicare EXC 6 dixij dixi si 8. l. m. 2 E in s. l. P 8 animaduertendum b 9 factum est Sbd 10 pr. et om. Pl 13 inchoaberat P1 14 uos b pauulum Ex seminalem E etc. bd si] et si PBI G 15 dicta bis pos. S ret- tulerimus Eretulerimus PRSbd 16 confiteamur PRSbd creauisse E 19 haec facultas PRSbd aedendi E 20 deo om. El cognouisse (s. I. m. 2 af set) E factum est S 22 esca. (m cr.) R quae (q s. l, m. 1) R 23 assumsisset Pd assumpsisset SRb 25 ad s. I. m. 1 P 26 ferretur 81 )

ederunt. poterat enim ita dici, etiamsi non rursus nominaretur deus, sicut illo loco, posteaquam dictum est: congregetur aqua, quae est sub caelo, in congregationem unam, et adpareat arida, subinfertur: et sic est factum, ac deinde non dicitur: et fecit deus, sed tamen ita repetitur: et congregata est aqua in congregationem suam et cetera.

Quod autem non singillatim ut in ceteris etiam de humana creatura dixit: et uidit deus, quia bonum est, sed post hominem factum datamque illi potestatem uel dominandi uel edendi subintulit de omnibus: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, merito quaeri potest. potuit enim primo reddi homini singillatim, quod singillatim ceteris, quae antea facta sunt, redditum est, tum demum de omnibus dici, quae fecit deus, ecce bona ualde. an forte, quia sexto die perficiuntur omnia, propterea de omnibus dicendum fuit: uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, non singillatim de his, quae ipso die facta sunt ? cur ergo de pecoribus et bestiis et reptilibus terrae dictum est, quae ad eundem diem sextum pertinent ? nisi forte illa et singillatim in suo genere et cum ceteris uniuersaliter dici bona meruerunt, et homo factus ad imaginem dei nonnisi cum ceteris hoc dici meruit. an quia perfectus nondum erat, quia nondum erat in paradiso constitutus? quasi uero, posteaquam ibi constitutus est, dictum sit, quod hic praetermissum est.

Quid ergo dicemus ? an, quia praesciebat deus hominem [*]( 2 Gen. 1, 9 ) [*]( 2 illo] in illo PB!bd loco om. S 3 sub caelo eet bd in om. C congregatione una ElPR congregatio una C 5 repetiturJ reperitur b 6 congregationes suas EPRSCbd; cf. pag. 48, 24 10 uel dominandi om. S 12 que B queri S 13 (et 14) singulatim d 14 ante SR2 16 proficiuntur R 17 et ecce om. Ex 18 his] iis d qui El 19 bestiis et om. E 20 pertinet E1 21 et illa b et fin. om. El 23 meruit Rl 24 constitutus (n a. l. m. 1) R 26 praetennissus R 27 dicimus PB!SCb )

peccaturum nec in suae imaginis perfectione mansurum, non singillatim, sed cum ceteris eum dicere uoluit bonum, uelut intimans, quid esset futurum ? quia, cum ea, quae facta sunt, in eo, quod facta sunt, quantum acceperunt, manent, sicut uel illa, quae non peccauerunt, uel illa, quae peccare non possunt, et singula bona et in uniuerso omnia ualde bona sunt. non enim frustra est additum: ualde, quia et corporis membra, si etiam singula pulchra sunt, multo sunt tamen in uniuersi corporis conpage omnia pulchriora; quia oculum, uerbi gratia, placitum atque laudatum, tamen, si separatum a corpore uideremus, non diceremus tam pulchrum quam in illa conexione membrorum, cum loco suo positus in uniuerso corpore cerneretur. ea uero, quae peccando amittunt decus proprium, nullo modo tamen efficiunt, ut non etiam ipsa recte ordinata cum toto atque uniuerso bona sint. homo igitur ante peccatum et in suo genere utique bonus erat; sed scriptura praetermisit hoc dicere, ut illud potius diceret, quod futurum aliquid praenuntiaret. non enim falsum de illo dictum est. qui enim singillatim bonus est, magis utique cum omnibus bonus est. non autem, quando cum omnibus bonus est, sequitur, ut etiam singillatim bonus sit. moderatum est itaque, ut id diceretur, quod et in praesenti uerum esset et praescientiam significaret futuri. deus enim naturarum optimus conditor, peccantium uero iustissimus ordinator est, ut etiam, si qua singillatim fiunt delinquendo deformia, semper tamen cum eis uniuersitas pulchra sit. sed iam ea, quae sequuntur, in sequenti uolumine pertractemus. [*]( 4 in-sunt in mg. sup. add. P quo B 6 bona sunt b omnia om. Pbd bona ualde Sbd 7 ualde 8. I. P 8 si om. S multa El 9 aniuerso b 11 uiderimus PRlC in s. l. m. 1 E 12 in om. Rl 13 ammittunt B 14 tamen modo bd ut (t s. I. m. 1) E non (n fin. 8. I. m. 1 E 15 rectae SR 16 in om. CRlb utique genere d 18 de illo falsum S 20 bonus init. exp. m.1 E 22 idj ad in ras. m. 2 S quod et] et quod b quod PRld praesentia El 24 uero om. 8 26 sequntur E secuntur S 27 Expl. liber tertius. incipiunt capitula fol. 45 E Explicit liber tertius (litt. maio col.) fol. 63b P Eiplicit liber tertius ;: Incipit liber quartus (litt. maio col.) fol. 78* R pag. 76b S fol. 24* C )

Et consummata sunt caelum et terra et omnis ornatus eorum. et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit; et requieuit deus die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit. et benedixit . deus diem septimum et sanctificauit eum, quia in ipso requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit deus facere. arduum quidem atque difficillimum est uiribus intentionis nostrae uoluntatem scriptoris in istis sex diebus mentis uiuacitate penetrare. utrum praeterierint dies illi et addito septimo nunc per uolumina temporum non re, sed nomine repetantur. in toto enim tempore multi dies ueniunt praeteritis similes, nullus autem idem redit. utrum ergo praeterierint dies illi, an istis, qui eorum uocabulis et numero censentur, in temporum ordine cotidie transcurrentibus illi in ipsis rerum conditionibus maneant, ut non solum in illis tribus, antequam fierent luminaria, sed etiam in reliquis item tribus diei nomen intellegamus in specie rei, quae creata est, noctemque eius in priuatione uel defectu uel si quo alio nomine melius significatur, cum amittitur species aliqua mutatione a forma ad informitatem declinante atque uergente — quae mutatio in omni creatura siue possibilitate inest, etiamsi desit effectu, sicut in caelestibus superioribus, siue ad inplendam in infimis rebus pulchritudinem temporalem per ordinatas uices quorumque mutabilium cessionibus successionibusque peragitur, sicut manifestum est in rebus terrenis atque mortalibus - uespera uero in omnibus perfectae conditionis [*]( 2 Gen. 2 1-3 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula. in5 liber quartus fol. 46 E 4 in die PRSbd 12 nomina ES 13 praeteris E1 similis P1 14 ergo] autem b praeterierunt PRSb istis EI 15 cottidie ES 16 condicionibus R 18 item 81 cum item inc. cap. I E 19 priuationS b . defectum b ai (i ex e m. 1) R 20 admittitur E 21 atquę P 28 des it P effectu] in aifectu S effectus EPPRb 25 decessionibua bd successionibus queperagitur Rl 27 mortalibus (8. I. ni. 2 al mutabilibus) E perfecte EPS )

quasi terminus quidam sit. mane autem incipientis exordium — omnis enim creata natura certis suis initiis et finibus continetur —: indagare difficile est. sed siue hoc siue illud siue aliquid etiam tertium probabilius, quod dicatur, possit inueniri, quod in progressu disputationis forsitan adparebit, quemadmodum in illis diebus et nox et uespera et mane in-\' tellegatur, non est tamen ab re, ut consideremus senarii numeri perfectionem in ipsa interiore natura numerorum: quam mente intuentes ea, quae sensibus etiam corporis adiacent, numeramus numeroseque disponimus.

Inuenimus ergo senarium numerum primum esse perfectum ea ratione, quod suis partibus conpleatur; sunt enim et alii numeri aliis causis rationibusque perfecti. proinde istum senarium ea ratione perfectum diximus, quod suis partibus conpleatur, talibus dumtaxat partibus, quae multiplicatae possint consummare numerum, cuius partes sunt; talis enim pars numeri dici potest quota sit. nam ternarius numerus potest dici pars non tantum senarii, cuius dimidia est, sed omnium ampliorum, quam est ipse ternarius. nam et quaternarii et quinarii pars maior ternarius est; potest enim diuidi et quaternarius in tria et unum et quinarius in tria et duo. et septenarii et octonarii et nouenarii et quidquid ultra est numerorum pars est ternarius non maior uel dimidia, sed minor. nam septenarius quoque diuidi potest in tria et quattuor et octonarius in tria et quinque et nouenarius in tria et sex; sed nullius horum potest dici ternarius quota sit pars nisi tantum nouenarii, cuius pars tertia est sicut senarii dimidia. itaque horum omnium, quos commemoraui, nullus [*](7 de senario numero cf. etiam De ciuit. dei lib. XI 30. 31 ) [*]( 1 quidam terminus bd inquipientis El 6 quemammodum ER 7 ab] abs bd 8 interiora S interiori bd 9 adiacet P1 10 numeroseque S quaedisponimus (a exp. m. 1) P 11 primo S 12 quod] que S 16 sunt E1 tales P 20 quinari P 21 et ante unum in mg. P1 et unum om. RI 22 septinarii S quicquid E2RS 24 septinarius S 27 pars post cuius (ar in ras. m. 2) P sicut & S )

consummatur ex aliquot ternariis nisi senarius et nouenarius. nam ille constat ex duobus ternariis, iste autem ex tribus.

Senarius ergo numerus, ut dicere coeperam, partibus suis connumeratis et in summam ductis ipse conpletur. alii namque sunt numeri, quorum partes simul ductae minorem summam faciunt, alii uero ampliorem; certis autem interuallorum rationibus pauciores inueniuntur, qui suis partibus conpleantur, quarum summa nec citra insistat nec ultra excrescat, sed ad tantum occurrat, quantus est ipse numerus, cuius partes sunt. horum primus senarius est. nam unius in numeris nullae partes sunt. sic enim dicitur et unum in numeris, quibus numeramus, ut non habeat dimidium uel aliquam partem, sed uere ac pure et simpliciter unum sit. duorum autem pars unum est et ea dimidia nec ulla altera. ternarius uero duas habet, unam, quae dici possit quota sit — quod est unum; nam tertia eius est - et aliam maiorem, quae non possit dici quota sit, id est duo; nec huius ergo conputari possunt partes illae. de quibus agimus, id est quae dici possunt quotae sint. porro quaternarius duas habet tales: nam unum quarta eius est, duo dimidia; sed ambae in summam ductae, id est unum et duo simul, ternarium faciunt. non quaternarium. non ergo eum conplent partes suae, quia in summa minore consistunt. quinarius non habet talem nisi unam, id est ipsum unum, quae quinta pars eius est; nam et duo quamuis pars eius minor sit et tria maior, neutra tamen earum dici potest quota pars eius sit. senarius uero tres partes tales habet: sextam, tertiam, dimidiam . sexta [*]( 1 aliquod El aliquo SR 2 et ille S 3 cap. II E 4 summa E e ipse] in se PRlbd 5 ducte S 6 autem] uero PRbd 7 paucior*»s (corr. m. 1) R inueniunt P1 8 cit*ra P consistat S 10 horum] quorum S unus PJR1 11 et unum] unum PRSbd 13 et] ac b 14 ea] eo (o in ras.) B est Pb 15 habeat El quota sit s. l. m. 1 R 17 posset El quota. (e er.) E post nec lit. 2 litt. R partes conputari possunt PBSbd 18 ille SB 20 summa E 21 id est duo & unum S duo, simul ternarium (sic) b 22 in Bl 24 pars (ar in ras.) P 25 pars (ar in ras.) P neultra P 27 liabgt b )

eius unum est, tertia duo, dimidia tria. haec autem partes in summam ductae, id est unum et duo et tria, simul eundem consummant perficiuntque senarium.

Iam septenarius non habet talem partem nisi septimam,. quod est unum, octonarius tres: octauam, quartam, dimidiam, id est: unum, duo et quattuor . sed haec similiter ductae septenarium faciunt infra insistentem, non ergo inplent eundem octonarium. nouenarius duas habet: nonam, quod est unum, et tertiam, quod est tria. haec autem simul quaternarium faciunt longe nouenario minorem. denarius tres habet partes tales: unum decimam, duo quintam, quinque dimidiam: qui numeri simul ducti ad octonarium perueniunt, non ad denarium. undenarius non habet nisi solam undecimam, sicut septenarius solam septimam et quinarius solam quintam et ternarius solam tertiam et binarius solam dimidiam, quod in omnibus unum est. duodenarius uero partibus suis talibus simul ductis non ipse consummatur, sed exceditur; ampliorem quippe duodenario numerum faciunt: nam usque ad sedecim perueniunt. habet enim eas quinque: duodecimam, sextam. quartam, tertiam, dimidiam . nam duodecima eius unum est, sexta duo, quarta tria, tertia quattuor, dimidia sex: unum autem et duo et tria et quattuor et sex in summam ducta sedecim faciunt.

Et ne multis morer, in infinita serie numerorum plures numeri reperiuntur, qui tales partes aut non habent nisi singulas, sicut ternarius et quinarius et ceteri eiusmodi, aut ita [*]( 1 est unum b bae. (c er.) EP hae Sltbd 2 summa E 4 septinarius S septima El 5 octabam El, (u ex b m. 1) R et quartam E 6 & duo S haec El hae PRbd similiter] similiter (8. l. m. 2 aJ simul) E simul PRSbd 7 septinarium S insistentem] existentg b complent E2PRSbd 9 tertia P bae. (c er.) EPR hae Sbd 10 nobenario El partes habet tales S tales partes PRbd 11 decimam (a ex u m. 1) E 14 septinarius S 17 excedit b 18 duodenario. S 19 quinque] quippe E1 20 duodecimam El 22 ductam Ei 23 faciunt] sunt PRSbd 24 cum in inc. cap. III E seriae S senae P\' 25 repperiuntur EPRS inueniuntur b aut om. S 26 huiusmodi S )

plures habent tales partes, ut in unum ductae atque in summam redactae uel citra insistant, sicut est octonarius et nouenarius et alii plurimi, uel ultra excedant, sicut duodecimus et duodeuicesimus et multi tales. plures ergo reperiuntur quilibet horum quam illi, qui perfecti uocantur, eo, quod suis simul ductis talibus partibus conpleantur. nam post senarium duodetricesimus inuenitur, qui similiter suis partibus talibus constat; habet enim eas quinque: uicesimam et octauam, quartam decimam, septimam, quartam, dimidiam; id est: unum et duo et quattuor et septem et quattuordecim . quae simul ductae eundem duodetricesimum conplent; fiunt enim uiginti octo. et quanto magis numerorum ordo procedit, tanto productioribus pro rata portione interuallis reperiuntur hi numeri, qui suis talibus partibus in summam redactis ad se ipsos occurrunt, dicunturque perfecti. quorum enim numerorum tales partes simul ductae non inplent eosdem numeros, quorum partes sunt, inperfecti nominantur; quorum autem etiam excedunt, plus quam perfecti appellantur.

Perfecto ergo numero dierum, hoc est senario, perfecit deus opera sua, quae fecit. ita enim scriptum est: et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. magis autem in istum numerum intentus fio, cum considero etiam ordinem operum ipsorum. sicut enim idem numerus gradatim [*]( 20 Gen. 2, 2. ) [*]( 1 atque] atquae P aut S 2 insistant] eiiatant S 3 nobenarius El ultra om. P1 4 duodeuicensimus :Łtp duodeui.ce.simus R duodeuiginti b duodeuigesimus d erga S repperiuntur ER repperiunt P1 5 ille P 6 simul suis PRb ta..libus P 7 duodetricensimus ElP duodetriginta b duodetrigeshnus d 8 talibus partibus PMSbd talibus a. I. m. 1 S consistat S uicensimam PRI uigesimam E2cl 9 et om. bd octabam EI dimiam pi 10 et septem om. Rl septem] septimam El et om. R XIIII R 11 duodetricensimum ElP duodetrigesimum d 12 xxvrn P magis om. RSd 18 procedet S praecedit PR portione] proportione b . 14 repperiuntur EPRS hii EP ta»*libus (bu 8. Z. m. 1) P 15 re,dactis (d er.) R ad] a R dicunturque Et quarum S 18 etiam om. b 20 quae (e 8. I. m. 1) E 21 sexto] septimo b 22 isto numero S 23 opperam R ) [*]( XXVIII. Aug. seet. III psrs J. ) [*]( 7 )

partibus suis in trigonum surgit — nam ita sequuntur unum, duo, tria, ut nullus alius interponi possit, quae singulae senarii partes sunt quibus constat: unum sexta, duo tertia, tria dimidia — ita uno die facta est lux, duobus autem sequentibus fabrica mundi huius: uno superior pars, id est firmamentum, altero inferior, id est mare et terra . sed partem superiorem nullis alimentorum corporalium generibus inpleuit, quia non ibi erat positurus corpora tali refectione indigentia. at inferiorem, quam sibi congruentibus animalibus ornaturus erat, necessariis eorum indigentiae cibis ante ditauit. reliquis ergo tribus diebus ea creata sunt, quae intra mundum, id est intra istam uniuersitatem uisibilem ex elementis omnibus factam, uisibilia suis et congruis motibus agerentur . primo in firmamento luminaria, quia prius erat factum firmamentum, deinde in inferiore animantia, sicut ordo ipse poscebat, uno die aquarum. alio terrarum. nec quisquam ita demens est, ut audeat dicere non potuisse deum facere uno die cuncta, si uellet, aut, si uellet, biduo: uno die spiritalem creaturam et alio die corporalem, siue uno die caelum cum omnibus pertinentibus et alio terram cum omnibus. quae in ea sunt . et omnino quando uellet et quamdiu uellet et quomodo uellet. quis est, qui dicat uoluntati eius aliquid potuisse resistere?

Quapropter, cum eum legimus sex diebus omnia perfecisse et senarium numerum considerantes inuenimus esse perfectum, atque ita creaturarum ordinem currere, ut etiam ipsarum partium, quibus iste numerus perficitur, adpareat quasi gradata distinctio, ueniat etiam illud in mentem, quod [*]( 1 surget S secuntur S sequuntur (alt. u 8. l. m. 1) E 2 ut] et E1 que 81 singuli 8 8 sexta] sex 81 4 tria om. S dimidia tria (tiia m. 2 exp. et sexta superser.) S die. (pr. i s. I. m. 1; i er.) P 5 una b pars (ar in ras.) P 6 altera b 9 ad El 10 necessariis (iis paene er.) S ciuis E1 12 aelementis P 15 inferiore] feriore E1 16 nec] ne El 18 uellit (ante biduo) P uiduo E1 19 alio die] alio PJRSbd 21 prim. et om. PRlbd quandiu P 22 est s. l. m. 1 R 25 creaturarum omnium S 27 gradata] grata S distintio Rt Ueniat sqq. ineip. cap. IiII E III in b illa El mente Et )

alio loco scripturarum ei dicitur: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti, atque ita cogitet anima, quae potest. inuocato in auxilium deo et inpertiente atque. inspirante uires, utrum haec tria, mensura, numerus, pondus, in quibus deum disposuisse omnia scriptum est, erant alicubi, antequam crearetur uniuersa natura, an etiam ipsa creata sunt. et, si erant antea, ubi erant. neque enim ante creaturam erat aliquid nisi creator. in ipso ergo erant. sed quomodo? nam et ista. quae creata sunt, in ipso esse legimus . an illa sicut ipse, ista uero sicut in illo, a quo reguntur et guber-_ nantur? et quomodo illa ipse? neque enim deus mensura est aut numerus aut pondus aut ista omnia. an secundum id, quod nouimus mensuram in his, quae metimur, et numerum in his, quae numeramus, et pondus in his, quae adpendimus, non est deus ista? secundum id uero, quod mensura omni rei modum praefigit et numerus omni rei speciem praebet et pondus omnem rem ad quietem ac stabilitatem trahit, ille primitus et ueraciter et singulariter ista est, qui terminat omnia et format omnia et ordinat omnia, nihilque aliud dictum intellegitur, quomodo per cor et linguam humanam potuit: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti, nisi: omnia in te disposuisti?

Magnum est paucisque concessum excedere omnia, quae metiri possunt, ut uideatur mensura sine mensura, excedere omnia, quae numerari possunt, ut uideatur numerus sine numero, excedere omnia, quae pendi possunt, ut uideatur pondus sine pondere. [*]( 1 Sap. 11, 21 9 cf. Rom. 11, 36 ) [*]( 3 inpertinente Et 5 alicui b 6 natura] creatura PJRSbd (8. I. m. 2 ai creatura) E 8 erat (a m. 1 in ras.) E 9 legemus P post an litura 10 litt. in R 11 ips$S 12 omnia ista b 13 his (s. I. m. 2 ai eia) E eis PBSbd 14 his El eis PJRSbd (bis) adpendimus E1 15 uero El 16 omnis S 17 stabilem S 18 iste S 19 dictum aliud S 20 per (8. l. m. 2 at et) E potuit] dici potuit b 21 disposuisti* (s er.) E 23 omniaque R 24 me.tiri (n er.) E 25 omniaq; R 26 adpendi PRSbd ) [*]( 7* )

100

Neque enim mensura et numerus et pondus in lapidibus tantummodo et lignis atque eiusmodi molibus et quantiscumque corporalibus uel terrestribus uel caelestibus animaduerti et cogitari potest. est autem mensura aliquid agendi, ne sit inreuocabilis et inmoderata progressio; et est numerus et adfectionum animi et uirtutum, quo ab stultitiae deformitate ad sapientiae formam decusque conligitur; et est pondus uoluntatis et amoris, ubi adparet, quanti quidque in adpetendo, fugiendo, praeponendo postponendoque pendatur . at haec animorum atque mentium et mensura alia mensura cohibetur, et numerus alio numero formatur, et pondus alio pondere rapitur. mensura autem sine mensura est, cui aequatur quod de illa est, nec alicunde ipsa est; numerus sine numero est, quo formantur omnia, nec formatur ipse; pondus sine pondere est, quo referuntur, ut quiescant, quorum quies purum gaudium est, nec illud iam refertur ad aliud.

Sed nomina mensurae et numeri et ponderis quisquis nonnisi uisibiliter nouit, seruiliter nouit. transcendat itaque omne, quod ita nouit, aut si nondum potest, nec ipsis nominibus haereat, de quibus cogitare nisi sordide non potest. tanto enim magis cuique ista in superioribus cara sunt, quanto ipse minus est in inferioribus caro. quodsi non uult aliquis ea uocabula, quae in rebus infirmis et abiectissimis didicit, transferre ad illa sublimia, quibus intuendis mentem serenare conatur, non est urgendus, ut faciat. dum enim hoc [*]( 2 huiusmodi PRSbd mobilibus El 4 autern] etiam PRSbd (8. I. m. 2 at etia) E 6 et adfectionum om. b affectionum lib. 8 uolnntatis El quique E1 adpetendo » 9 postponendoqu.e (a er.) E postponendo quae S at] ad E sed PRSE*bd hic b 10 et er. R 12 sine] nisi Ex 18 ali*unde P aliunde RSbd cum numerus inc. VI E 14 formantur (n s. I. m. 2) S ipse formatur b 15 est om. S 16 iam] tamen b aliud (s. I. m. 2 at gaudin) E 17 nomine S et ponderis et numeri P 18 uisibiliter] uiliter S ui... liter R nouit (pr; uit add. a. I. m. 2) E seruiliter nouit om. S 19 nominibus (n init. 8. I. m. 1) R 20 hereat EPBS sordidę S sordid.e P 22 caro] cara S 23 infimis E2sbd 24 sublimis (mi s. I. m. 1) R 25 urguendus PRS )

101

intellegatur, quod intellegendum est, non magnopere curandum est. quid uocetur. scire oportet tamen, cuiusmodi similitudo est inferiorum ad superiora. non enim aliter recte hinc illuc ratio tendit et nititur.

Jam uero si quisquam dicit creatam esse mensuram et numerum et pondus, in quibus deum omnia disposuisse scriptura testatur, si in illis omnia disposuit, eadem ipsa ubi disposuit? si in aliis, quomodo ergo in ipsis omnia, quando ipsa in aliis? non itaque dubitandum est illa esse extra ea, quae disposita sunt, in quibus omnia disposita sunt

An forte putabimus ita dictum esse: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti, ac si diceretur: omnia sic disposuisti, ut haberent mensuram et numerum et pondus? quia et, si diceretur: omnia corpora in coloribus disposuisti, non hinc esset consequens, ut ipsa dei sapientia, per quam facta sunt omnia, colores in se prius habuisse intellegeretur, in quibus faceret corpora, sed ita acciperetur: omnia corpora in coloribus disposuisti, ac si diceretur: omnia corpora sic disposuisti, ut haberent colores. quasi uero a creatore deo disposita in coloribus corpora, id est ita disposita, ut colorata essent, possit aliter intellegi, nisi aliqua ratio colorum singulis corporum generibus distribuendorum in ipsa disponentis sapientia non defuisse intellegatur, etsi color ibi non appellatur. hoc est enim, quod dixi, dum res conceditur, non esse de uocabulis laborandum. Faciamus ergo ita dictum esse: omnia in mensura et [*]( 11 Sap. 11, 21 ) [*]( 2 quod S cuiusmodi tamen S 3 rectae B 4 tendit.. S 7 scriptura om. E eadem-disposuit bis pos. sed alt. del. m. 1 S 8 in s. I. m. 1 R omnia in ipsis b 9 ea om. Pl 11 putauimua E1 esse dictum b 16 quem R 17 intellegetur P1 18 acceperetur P 21 posset E 23 disponendis S disponenti JRb non defuisae] faisse b 24 coloris 8 ibi om. S 25 res (s m. 1 8. l.) R conceditur] cognoscitur Sbd onditur (c er.) P uocauulis EI 26 faciamns] fateamur b ergo om. El )

102

numero et pondere disposuisti, tamquam dictum esset ita disposita, ut haberent proprias mensuras suas et proprios numeros et proprium pondus, quae in eis pro sui cuiusque generis mutabilitate mutarentur, augmentis et diminutionibus, multitudine et paucitate, leuitate et grauitate secundum dispositionem dei: numquid, sicut ista mutantur, ita ipsum dei consilium, in quo ea disposuit, mutabile dicimus? auerterit ipse tantam dementiam!

Cum ergo haec ita disponerentur, ut haberent mensuras et numeros et pondera sua, ubi ea cernebat ipse disponens? neque enim extra se ipsum, sicut cernimus oculis corpora, quae utique nondum erant, cum disponerentur, ut fierent. nec ita intra se ipsum ista cernebat, sicut cernimus animo phantasias corporum, quae non praesto sunt oculis, sed ea, quae uidimus, uel ex eis, quae uidimus, imaginando cogitamus. quo ergo modo ista cernebat, ut ita disponeret? quo, nisi eo, quo solus potest?

Uerum tamen nos mortales et peccatores, quorum animas adgrauant corpora corruptibilia et quorum sensum multa cogitantem terrena deprimit habitatio — quamquam, et si corda mundissima et mentes simplicissimas gereremus sanctisque angelis iam essemus aequales, non utique nobis ita nota esset diuina substantia sicut ipsa sibi —