De Genesi Ad Litteram

Denique Tertullianus, quia corpus esse animam credidit non ob aliud, nisi quod eam incorpoream cogitare non potuit et ideo timuit, ne nihil esset, si corpus non esset, nec de deo ualuit aliter sapere: qui sane quoniam est acutus interdum contra opinionem suam uisa ueritate superatur. quid enim uerius dicere potuit quam id, quod ait quodam loco: omne corporale passibile est? debuit ergo mutare sententiam, qua paulo superius dixerat etiam deum corpus esse. neque enim arbitror eum ita desipuisse, ut etiam dei naturam passibilem crederet, ut iam non Christus in carne tantum neque in carne et anima, sed in ipso uerbo, per quod facta sunt omnia, passibilis et commutabilis esse credatur: quod absit a corde christiano. item cum animae etiam colorem daret aerium ac lucidum, uentum est ad sensus, quibus eam membratim quasi corpus instruere conatus est et ait: hic erit homo interior, alius exterior, dupliciter unus; habens et ille oculos et aures suas, quibus populus [*](16 Tertull. de anima 7 (ed. A. Reifferscheid et G. Wmowa pag. 308. 22 25 ibid. cap. 9 (p. 312, 2-5) ) [*]( 1 lineamenta bd uel quales formas om. PBS 2 aliis Sl multas PR 8 dieemus] docebimus 4 traduce.. (re eras.) B 9 proprie Sb snpergredientcs P 11 in tertullianus 8 14 ualuit] uoluit b acutus est bd 16 id] quod id b omne] esse b 20 Christus non d 21 alt. in om. S quod (d 8. l. m. 1) P 28 colorem] colerem S 24 aereuma 25 instruere] instituere b 26 dnbliciter B1 27 populus] Paulus in textu habetur ed. A. Retfferscheid et G. Wissowa p. 312, 3 )

Ecce, quibus auribus et quibus oculis debuit audire et uidere deum populus, quibus anima in somnis fungitur, cum, si ipsum Tertullianum quisquam uideret in somnis, numquam se diceret ab eo uisum et cum eo locutum, quem uicissim ipse non uidisset. postremo, si anima se ipsam uidet in somnis, cum iacentibus utique uno loco membris corporis sui ipsa per uarias imagines euagatur, quas uidet, quis eam uidit aliquando in somnis aerii coloris et lucidi, nisi forte ut cetera, quae similiter falso uidet? nam et hoc potest uidere. sed absit, ut eam talem, cum euigilauerit, credat; alioquin quando se aliter uiderit, quod magis crebrum est, aut mutata erit anima eius, aut nec tunc animae uidetur substantia, sed imago corporis incorporea, quae miro modo sicut in cogitatione formatur. quis enim Aethiops non paene semper nigrum se uidit in somnis aut, si in alio colore se uidit, non magis miratus est, si fuit cum illo memoria? aerio tamen colore ac lucido nescio utrum se umquam uidisset, si numquam istum legisset uel audisset.

Quid? quod ducuntur homines talibus uisis et de scripturis nobis uolunt praescribere tale aliquid esse non animam, sed ipsum deum, qualis figuraliter sanctorum spiritibus demonstratus est, qualis etiam in sermone allegorico ponitur. similia [*]( 1 dominum] deO b 2 per quos (s. I. m. 2 quibua) B cogitatibus ed. Reiff. et Wiss. somnia] somniis Reiff. Wiss. 5 fungitur (r ex m) P 7 loquutum PR, (m. 1 ex loquentS) 8 8 ae] semet 8 9 loco] in loco b 10 uarias (a fin. superscr. m. 1 sup. e) 8 imagine senagatuT Rt euagatnr] peruagatur S quas uidet om. RS uidet] uidit P quis aliquando se uidet in somnis sqq. 8 eam uidit om. PRl 11 post aliquando in mg. add. m. 2 se uidit R coleris P et] ac bd 12 poten S 14 quod] quid 81 16 tunc anima R 16 cum uoee sicut incipit cod. E sicut] sit E 17 etiops P ethiops R poena PS 18 uidet Sb uidet 8 19 aereo b 20 umquas 8 uidisset] quis uidet et S 22 dicuntur R scribturis EP 24 spirittlibus E 25 allegorico (go 8. l. m. 1) 8 )

Noluit tamen Tertullianus animam crescere substantia sicut corpus, adserens etiam timoris sui causam: ne etiam decrescere dicatur substantia, inquit, atque ita et defectura credatur. et tamen, quia per corpus eam localiter tendit, non inuenit exitum incrementorum eius, quam uult de semine exiguo aequari corporis quantitati, et ait: sed uis eius, in quo naturalia peculia consita retinentur, saluo substantiae modulo, quo a primordio inflata est, paulatim cum carne producitur. hoc forte non intellegeremus, nisi adhibita similitudine planum faceret, quod dicebat. constitue, inquit, certum pondus auri uel argenti, rudem adhuc massam: conlectus habitus est illi et futuro interim minor, tamen continens intra lineam moduli totum quod natura est auri uel argenti. dehinc cum in lamminam massa laxatur, maior [*]( 5 cf. Gen. 41, 26 cf. Act. 10, 11. 12 11 Tertull. de anima 37 (ed. A. Meifferacheid et O. Wissowa p. 364, 9-24) ) [*]( 1 uisis 8 8 iudicarent] iudicant b 4 figuris (eup. fin. a auperacr. i) S 5 apice S spi»«ce (c a m. 2) R septem ante boues ex sempm E lintheam b 6 lineis] linteis PRl 10 subsubstantia E substantiA B. 11 asserens EPR afferens bd 12 substantia dicatur PBSbdj item TertulL p. 364, 9 inquid Ets 15 quantitati (B. I. m. 2 t qualitati) R 16 quo] qua TertulL retinerentur E 17 salbo P 18 producatur PRl producatur in membris b 19 athibita El adibita S post similitudine addunt: eorum quae uidemus bd 20 constitute (a exp. m. 1) R inquid E1 21 argenti (ar add. m. 2) 8 est abitus S 22 minora S tamen] tam S 23 lineam] uenara S 24 laminam Sbd Tert. )

Quis hunc crederet cum isto corde tam disertum esse potuisse? sed tremenda ista sunt, non ridenda. ad hoc enim numquid cogeretur, si aliquid cogitare posset, quod et sit et corpus non sit? quid autem absurdius quam putare massam cuiuspiam metalli ex aliqua parte crescere posse, dum tunditur, nisi decrescat ex altera, uel augeri latitudine, nisi crassitudine minuatur? aut ullum esse corpus manente naturae suae quantitate, quod undique crescat, nisi rarescat? quomodo igitur inplebit anima ex illa stilla seminis magnitudinem corporis, quod animat, si et ipsa corpus est, cuius substantia nullo accessu crescat? quomodo, inquam, inplebit carnem, quam uiuificat, nisi tanto rarior fuerit, quanto [*]( 1 per] pro E dilation em Rl 2 adiectetionem E 4 et om. S b prouehitur] perhibetur ERSb peribetur (in mg. add. aJ prouchitur id- gue m. 2) P auri] augeri (ge prima man. del. m. 2 retract. et 8. I. addid. al auri) E uel] et S 6 qui prius fueratj opus fuerat EPR, (in ras. utrumque uocab.) S prius om. Tert. 7 abitus S 9 proinde] itajRadf Tert. 10 incrementa PBSbd 11 prouocatiua] prouectiua Tertull Å. Reiff. Wias. 364, 24 12 hunc] nunc (,n. 2 8. I. ai hunc) E u diesertum S 13 ista sunt] esse punt (ta add. 8. I. m. 1; Mtpra esse add. m. 2 al ista sunt) E ista] ita b 14 numquid] nunquam b cogitare] cogere S possit S 16 non 8. I. m. 1 S 17 de crescat C 18 crassitudinem B crassitudinS inuatur P 19 nisi rarescat om. 81 20 inpleuit E1 stella Ex 22 nulla R crescit (i ex a m 1) R 23 inpleuit ElPRC )

Et erant ambo nudi Adam et mulier eius et non pudebat illos. serpens autem erat prudentissimus omnium bestiarum quae sunt super terram quas fecit dominus deus. et dixit serpens mulieri: quid quia dixit deus: non edetis ab omni ligno paradisi? et dixit mulier serpenti: a fructu ligni, quod est.in paradiso, edemus; de fructu autem ligni, quod est in medio paradisi, dixit deus: non edetis ex eo neque tangetis illud, ne moriamini. et dixit serpens mulieri: non morte moriemini; sciebat enim deus, quoniam qua die manducaueritis de eo aperientur uobis oculi et eritis tamquam dii, scientes bonum et malum. et [*]( 10 Gen. 3, 1-24 ) [*]( 2 ne] ut b 3 cum cresceret] concresceret E1 non cresceret b 4 perget S 5 sit nota bd quid] quod 8 7 ut] et S sequntur El 8 Ezpl liber decimus incipiunt capitula libri undecimi/oi. 159 E Explicit liber decimus (litt. mai.) fol. 264b P Explicit liber decimus ; incip lib undecimus (litt. mai.) fol. 194* R Expl liber decimus (litt. mai.). Incipit liber undecimus (litt. maio rubr.) pag. 275h S fol. 89* C 9 Explicuerunt capitula incipit liber undecimus fol. 160 E Incp liber undecimus feliciter (litt. maio color.) fol. 265* P fol. 194* B 10 ambo] om. E eras. in R nudi ambo PSd 11 illos] eos C prudentior S 13 Quid quia] quid eat quod R 14 deus] dfis PC dominus deus b editis b 15 fructi S 16 in medio (in super eras. m) R 17 paradiso EPR deus] dfls P dfis ds C 19 scit b quoniam -0.. S 20 adaperientur (ad in mg. m. 2 ut uidettlr) R 21 scientis P )

Antequam huius propositae scripturae textum ex ordine pertractemus, admonendum arbitror, quod iam me et alibi in hoc opere memini praelocutum, illud a nobis esse flagitandum, ut ad proprietatem litterae defendatur, quod gestum narrat ipse qui scripsit. si autem in uerbis dei uel cuiusquam personae in officium propheticum adsumtae dicitur aliquid, quod [*](1 sedisti PS 2 solo om. P edere§ E aederis P aedere S 3 illa S 4 edet] aedet S germinauit P* germinabit RPsbd 6 foeuum SR faciei tuae] w1ţ\\lş t9i faciei tuae (exp. m. 1) P uultus tui b 6 sumptus E*PRSbd 8 Uita] eua id est uita b 9 deus om. Pl 10 pellicias PSb pellitias R dominus om. EPRS 11 tamquam] quasi S 12 cognoscendum PR 13 manum suam Plbd; suam exp. tp. 2 R 14 aedat PS 15 uolu.ptatis (m er.) R 16 sumptus -EPPRSbd 17 omauit Pl cerubin PRl cherubim SR2d fiammam El 18 romfeam ES rompheam PR 20 scribturae EP 21 admonendum E1 et om. S 22 praeloquutum PS proloquutum ij1 23 littere P dei i pendatur P 24 ipse] ille S scribit P scribsit El 25 propheticum in officium S profeticum EprophęticumB adsumptae PRS assumptae bd )

Erant ergo ambo nudi: uerum est, omnino nuda erant corpora duorum hominum in paradiso conuersantium. nec pudebat eos: quid enim puderet, quando nullam legem senserant in membris suis repugnantem legi mentis suae? quae illos poena peccati post perpetrationem praeuaricationis secuta est usurpante inoboedientia prohibitum et iustitia puniente commissum. quod antequam fieret, nudi erant, ut dictum est, et non confundebantur; nullus erat motus in corpore, cui uerecundia deberetur; nihil putabant uelandum, quia nihil senserant refrenandum. quemadmodum propagaturi filios, iam antea disputatum est; non tamen eo modo credendum est, quo propagauerunt, posteaquam crimen admissi praedicta ultio consecuta est, cum, priusquam morerentur, iam in corpore inoboedientium hominum iustissimo reciprocatu inoboedientium membrorum tumultum mors concepta uersaret. nondum erant tales Adam et Eua, cum ambo nudi essent et non confunderentur.

Serpens autem erat ibi prudentissimus quidem, sed omnium bestiarum, quae erant super terram, quas fecerat dominus deus. translato enim uerbo dictum est ,,prudentissimus" uel, sicut plures latini codices habent, sapientissimus", non proprio, quo in bonum accipi sapientia solet uel dei uel angelorum uel animae rationalis, tamquam [*]( 4 cf. lib. VIII 1-7 8 cf. Rom. 7, 23 15 cf. lib. YIin 3—11 22 cf. Locut. de Genesi VIII ) [*]( 2 figuratae ESR 5 cap. I E 8 repugnante P 9 perpetrationem (pr. t 8. l. m. 1) E 18 putant b 14 quemammodum El propagaturi essent d 16 crimen (r 8. I. m. 1) E admisei (s alt. 8. I. m. 1) E admisai 8. I. m. 2 B admissum Pbd 17 consequuta Jt morerentur (n 8. I. m. 1) E 18 inoboedientiam P reciprocato PJR1 20 aeua S 21 confundebantur PJtlb 22 cap. II E 25 latini om. P 26 quod P solet sapientia bd )

Nec sane debemus opinari, quod serpentem sibi. per quem temtaret persuaderetque peccatum, diabolus elegerit; sed cum esset in illo propter peruersam et inuidam uoluntatem decipiendi cupiditas, nonnisi per illud animal potuit, per quod posse permissus est. nocendi enim uoluntas potest esse a suo quoque animo praua; non est autem potestas nisi a deo et hoc abdita altaque iustitia, quoniam non est iniquitas apud deum.

Si ergo quaeritur, cur deus temtari permiserit hominem. quem temtatori consensurum esse praesciebat, altitudinem quidem consilii eius penetrare non possum et longe supra uires meas hoc esse confiteor. est ergo aliqua causa fortassis occultior. quae melioribus sanctioribusque reseruatur illius gratia potius quam meritis eorum; sed tamen, quantum uel donat sapere uel sinit dicere, non mihi uidetur magnae laudis futurum fuisse hominem, si propterea posset bene uiuere. quia nemo male uiuere suaderet, cum et in natura posse et in potestate haberet uelle non consentire suadenti adiuuante tamen illo. qui superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. cur itaque temtari non sineret, quem consensurum esse praesciebat, cum id facturus esset propria uoluntate per culpam et ordinandus esset illius aequitate per poenam, ut [*]( 1 cf. Luc. 16, 8 21 Iac. 4, 6 ) [*]( 1 consolendum PB 2 imposterom S 4 temptaret E2PRS ten- taret bd persuaderet om. Pl eligeret b 5 sed (d s. I. m. 2) E 7 uolontas JRl 8 potestas om. El 10 aput ElP 11 cap. IIII E hinc excerpit Eugippius ed. Kndll p. 182-192 quur E1 temtari (sic semper m. 1) E temptari (sic semper fere) PRS tentari bd 12 praestiebat R 13 penetrare Rl 14 aliqua.. P 15 sanctioribusque (c s. Z. m. 1) R reseratur P1 Ettg. (ed. Knoll 182, 23) 18 quia] quia eum S 19 posset E1 20 habeat PRl 21 supernis P1 22 quur PR esse ipse praesciebat altitudine quidem consilii eius cum sqq. Pb esse..... (ipse er.) altitudine. (ro er.) quidem consilii sui (sui in ras. m. 2 ex eius) R 24 ordinatus JS1 ) [*]( XXVIII. Aug. sect. III pars 1. ) [*]( 22 )

Nec arbitrandum est, quod esset hominem deiecturus iste temtator, nisi praecessisset in anima hominis quaedam elatio conprimenda, ut per humiliationem peccati, quam de se falso praesumserit, disceret. uerissime quippe dictum est: ante ruinam exaltatur cor et ante gloriam humiliatur. et huius forte hominis uox est in psalmo: ego dixi in abundantia mea: non mouebor in aeternum. deinde iam expertus, quid mali habeat superba praesumtio propriae potestatis et quid boni adiutorium gratiae dei, domine, inquit, in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem; auertisti autem faciem tuam et factus sum conturbatus. sed sine illud de hoc homine siue de alio dictum sit, extollenti se tamen animae et nimium tamquam de propria uirtute praefidenti etiam experimento poenae fuerat demonstrandum, quam non bene se habeat facta natura, si a faciente recesserit. hinc enim etiam maxime conmendatur, quale bonum sit deus, quando nulli ab eo recedenti bene est, quia et qui gaudent in mortiferis uoluptatibus esse sine dolorum timore non possunt et qui omnino malum desertionis [*]( 8 Prou. 16, 18 (?) 9 Ps. 29, 7. 8 ) [*]( 1 superuae El 3 ille S peruers.e E peruersae PRS uteretur E 4: arbitrandQs (corr. m. 1) S õ anima (ni 8. I. m. 1) S 6 humilationem El 7 praeBumpserit E*PRSbd disceret (s m. 1 8. I.) S ueriBsimae PB 8 exaltaQitur E exaltabitur S gloria E1 humiliatnr (i ante a 8. l. tn. 2) E hurailiabitur PRS 10 aeternum] saeculum PE Eug. (8. l. m. 2 a) sdm) E 11 expertus iam Eug male PR habebat S superua ElP praesumptio BSbd 18 inquid EXPR bona uoluntate (bona 8. I. add. tn. 2) E prestitisti ES decori (i ex e) P 14 autem olta. S post tuam add. a me ES 15 pr. siuel E 16 alio. (0 ex n, m er.) P sit] est SEug. 17 de 8. I. m. 1 S poene JR pene S 18 quam] quoniam b bene non Eug. 19 hic S commendatur PRSbd 20 deus er. R 21 uoluntatibus El 22 malum] malunt E )

Sic autem quidam mouentur de hac primi hominis temtatione, quod eam fieri permiserit deus, quasi nunc non uideant uniuersum genus humanum diaboli insidiis sine cessatione temtari. cur et hoc permittit deus? an quia probatur et exercetur uirtus et est palma gloriosior non consensisse temtatum quam non potuisse temtari? cum etiam ipsi, qui deserto creatore eunt post temtatorem, magis magisque temtent eos, qui in uerbo dei permanent, praebeantque illis contra cupiditatem deuitationis exemplum et incutiant contra superbiam timorem. pium. unde dicit apostolus: intendens te ipsum. ne et tu temteris. mirum est enim, quantum ista humilitas, qua subdimur creatori, ne tamquam eius adiutorio non egentes de nostris uiribus praesumamus. per scripturas omnes diuinas cura continua commendatur. cum ergo etiam per iniustos iusti ac per inpios pii proficiant, frustra dicitur: non crearet deus, quos praesciebat malos futuros. cur enim non crearet, quos praesciebat bonis [*](5 Iac. 1, 14. 15 21 Gal. 6, 1 ) [*](1 superniae P aliis-nouerunt om. Eug. 2 noluerint b 4 possunt b 5 sua—inlectus in mg. m. 1 S 6 deinde concupiscentia in mg. add. m. 2 S 8 superuiae P 9 ut om. El 10 saltim ÒBl adsit E1 12 Si B quidem Bl MinsidiasS1 15 cap. V E quur EPM 16 consensisset (exp. m. 1) S 20 debitationis ElPR1 21 superuiam P 28 quantum] cur tantum b qua] quadum S 26 proficiunt 221 28 quur PB bonos E prpfuturos E ) [*](22* )

Talem, inquiunt, faceret hominem, qui nollet omnino peccare. ecce nos concedimus meliorem esse naturam, quae omnino peccare nolit; concedant et ipsi non esse malam naturam, quae sic facta est, ut posset non peccare, si nollet. et iustam esse sententiam, qua punita est, quae uoluntate. non necessitate peccauit. sicut ergo ratio uera docet meliorem esse creaturam, quam prorsus nihil delectat inlicitum, ita ratio uera nihilominus docet etiam illam bonam esse, quae habet in potestate inlicitam delectationem, si extiterit, ita cohibere, ut non solum de ceteris licitis recteque factis. uerum etiam de ipsius prauae delectationis cohibitione laetetur. cum ergo haec natura bona sit, illa melior, cur illam solam et non utramque potius faceret deus? ac per hoc qui parati erant de illa sola deum laudare, uberius eum debent laudare de utraque; illa quippe est in sanctis angelis, haec in sanctis hominibus. qui autem sibi partes iniquitatis elegerunt laudabilemque naturam culpabili uoluntate deprauarunt, non quia praesciti sunt, ideo creari minime debuerunt. habent enim et ipsi locum suum, quem in rebus inpleant pro utilitate sanctorum. nam deus nec iustitia cuiusquam recti hominis eget. quanto minus iniquitate peruersi!

Quis autem sobria consideratione dicat: melius non crearet, quem praesciebat ex alterius iniquitate posse corrigi, quam crearet etiam, quem praesciebat pro sua iniquitate debere damnari? hoc est enim dicere: melius non esset, qui alterius malo bene utendo misericorditer coronaretur, quam [*](1 utiles] illi m. 2 correx. ex utiles JR 2 amnionendisque jE*PS 4 cap. VI E 5 esse om. s 6 concidant P 7 possit b uellet b 10 creaturam] naturam Rlbd 13 rectaeque H 14 praue P delectationis (ta 8. I. m. 1) S cohibicione R 15 quur El PR 16 parati erant] parauerant Bxb 18 utraipque (m exp. m. 1) E 21 praestiti Rl minime P 24 peruersi om. S 26 corrigi JS1 corripi 225 27 quaem Rl praesciebat (prae a. I. m. 1) S 28 damnare PRl esset] esse PBbd )

Nimis itaque inportune dicitur: non essent, quibus deus tantam beneficientiam misericordiae suae tribueret, si aliter esse non possent, nisi essent et hi, in quibus uindictae iustitiam demonstraret.

Cur enim non utrique potius essent, quando in utrisque et bonitas dei et aequitas iure praedicatur? -

At enim: si deus uellet, etiam isti boni essent. quanto melius hoc deus uoluit, ut quod uellent essent, sed boni infructuose, mali autem inpune non essent et in eo ipso. aliis utiles essent! sed praesciebat, quod eorum futura esset uoluntas mala. praesciebat sane et, quia falli non potest eius praescientia, ideo non ipsius, sed eorum est uoluntas mala. cur ergo eos creauit, quos tales futuros esse praesciebat? quia, sicut praeuidit, quid mali essent facturi, sic etiam praeuidit de malis factis eorum quid boni esset ipse facturus. sic enim eos fecit, ut eis relinqueret, unde et ipsi aliquid facerent, quo quidquid etiam culpabiliter eligerent illum de se laudabiliter operantem inuenirent. a se quippe habent uoluntatem malam, ab illo autem et naturam bonam et iustam poenam, sibi debitum locum, aliis exercitationis adminiculum et timoris exemplum.

Sed posset, inquit, etiam ipsorum uoluntatem in bonum conuertere, quoniam omnipotens est. posset plane. cur ergo [*]( 14 cf. de ciuit. dei lib. XXIII ) [*]( 1 itaqu.e (a er.) P importune P1 2 beneficentiam Sd 3 hii (pr. i m. 2 a. l.) E iustitiae uindictam E 5 cap. VII E quur PS utrique] utri.que (s er.) R utrisque (u init. s. l. m. 1) S 6 aequitas (in mg. add. m. 2 al lenitas) P aequabilitas Eug iurae P 7 essent (es 8. l. add. m. 1) S 8 boni (i ex e m. 1) S 9 infructuosae EB2 infructuos*e P ipso s. t. m. 1 S 10 non essent b post praesciebat add. inquiunt S quid b 13 quur PR 14 sic] sicut B1 15 malis factis] malefactis Eug Knoll 187, 8 17 quo] quod EPS1 quidquid E1 quid:qllid (alt. quid in ras.) R culpauiliter P 18 habent E1 19 uolumtate P et pr. om. S 20 iustam (s. l. m. 2 ai iuxta) E poenam (sup. am add. §) S adminiculum E1 amminiculum PH ftminiculum P 22 inquid BIB1 inquiunt B2bd 23 quur PJ2 )

Ergo, inquiunt, est aliquid in operibus dei, quod alterius malo indigeat, quo proficiat ad bonum? itane obsurduerunt et excaecati sunt homines nescio quo studio contentionis, ut non audiant uel uideant, quibusdam punitis quam plurimi corrigantur? quis enim paganus, quia Iudaeus, quis haereticus non hoc in domo sua cotidie probet? uerum cum uenitur ad disputationem inquisitionemque ueritatis, nolunt aduertere sensus suos homines, ex quo opere diuinae prouidentiae in eos ueniat inponendae commotio disciplinae, ut, si non corriguntur qui puniuntur, eorum tamen exemplum ceteri metuant ualeatque ad eorum salutem iusta pernicies aliorum. num enim malitiae illorum uel nequitiae deus auctor est, de quorum iusta poena consulit, quibus hoc modo consulendum esse constituit? non utique . sed cum eos uitiis propriis malos [*]( 1 of. Rom. 12, 3 ) [*]( 2 puto (u sup. y) E tamen] autem PJtSbd 3 rationabilem RlEug. 4 cabet El caruet PB1 5 utique (u 8. I. m. 1) R 6 malos P1 d3 8. I. m. 1 S omnipotens om. PRSbdEug. 7 iniquitatem B1 infigeret E inflegeret P 8 nullo EBS 9 suplicii E supplicia P1 11 numeros PlRt 18 quo] quod E obsorduerunt E sic absurduerunt S 14 contemptionis (corr. m. t) S 15 audeant P 16 iudeos B1 hereticus EPBS 17 cottidie E cottidiae PlS 18 inquen sitionemque P yolunt (corr. m. 1) S 20 commonitio P 21 exemplo bdEug. ceteri (i sup. ę poa. m. 1) P 22 pernecies S pernities R num] numquid b 23 maliciae R miliciae S illorum] eorum Sbd 25 propriis uitiis S molos P )

Magna opera domini, exquisita in omnes uoluntates eius! praeuidet bonos futuros et creat, praeuidet malos futuros et creat, se ipsum ad fruendum praebens bonis, multa munerum suorum largiens et malis, misericorditer ignoscens, iuste ulciscens, itemque misericorditer ulciscens, iuste ignoscens, nihil metuens de cuiusquam malitia, nihil indigens de cuiusquam iustitia, nihil sibi consulens nec de operibus bonorum et bonis consulens etiam de poenis malorum. cur ergo non permitteret temtari hominem illa temtatione prodendum, conuincendum, puniendum, cum superba concupiscentia propriae potestatis quod conceperat pareret suoque fetu confunderetur iustoque subplicio a superbiae atque inoboedientiae malo posteros deterreret, quibus ea conscribenda et adnuntianda parabantur?

Si autem quaeritur, cur potissimum per serpentem diabolus temtare permissus sit, iam hoc significandi gratia factum esse quem non admoneat scriptura tantae auctoritatis, [*](8 Ps. 110, 2 ) [*](1 utilitati? (8 exp. m. 1) PB 2 ita creauit b 3 proficeregt (nt exp. m. 1) E 4 prodessent RSbd procUessent (e er.) P bone Pl est actum PRbd 5 certi S ille genere Pl sunt] sint Eug quisquis om. S 6 sit] sic b 9 creat-creat om. P1; in mg. adnot. est: al. prębetj manu rec. suppl. est 10 preuens P bonis praebens S 11 munera Eug numerum S; sed in mg. add. munerum 12 fin. instae P 13 malitiaip E 14 nec-consnlens 8. I. m. 1 S 15 etiam] nec etiam b paenis P quur P 16 prodendum] prouidendum R probandum bd 17 auperbta (i er.) S 18 proprie E suoquoque (quo 8. I. add. m. 1) S 19 foetu ER faetu S supuiae P 21 putabantur S 22 cap. VIII E quur El cur add. m. rec. P 23 signifandi E1 24 admoneat El scribtura EP tantae 81) -

Magis de ipsa natura diaboli scrupulosius quaeri solet, quam totam quidam haeretici, offensi molestia malae uoluntatis eius, alienare conantur a creatura summi et ueri dei et alterum ei dare principium, quod sit contra deum. non enim ualent intellegere omne, quod est, in quantum aliqua substantia est, et bonum esse et nisi ab illo deo uero, a quo omne bonum est, esse non posse, malam uero uoluntatem inordinate moueri bona inferiora superioribus praeponendo, atque ita factum esse, ut rationalis creaturae spiritus sua [*](10 cf. Gen. 1, 20-26 16 cf. Matth. 8, 32 ) [*]( 1 a-gens S prophaetando R 2 iam add. m. rec. P quod PBSbd aliquid om. S 3 nostram] nostram aliquid S accideret PJ21 4 nisi (si 8. I. m. 1) B num] fi S 5 committebatnr El 6 ei] dei Eug. eius S 7 diabulos P 8 autem om. 81 ac perdenda add m. rec. P 9 ad 8. l. m. 1 S humilanda E siue] ac S 10 itaque] igitur S 11 bestias et serpentes PRSbdEug. 12 habent S inrationabilem S\'lFug. 13 sibi malae P 14 legi b 15 serpenti Rl aliquid] mali quid Rlb 16 doemonia S porcus Rl 17 cap. VIIII E 18 quidam (a eas e m. 1) S heretici E male EPS 22 deo om. Eug Knoll 190, 3 uero deo bd 24 inordinatge E inferiora (ra add: m. rec.) P superioribus (rio s. l. m. 1) S preponendo PS )