Contra Faustum

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio VI, Pars I (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 25, Pars I). Zycha, Joseph editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1891.

Nam illud quod adiungis "dissimilem fuisse traditionem Christi atque Moyseos et ideo non fuisse uerisimile, ut si crederent Moysi, crederent et Christo, immo illud potius esse consequens, ut si alteri Iudaei crederent, alteri necessario repugnarent" non utique diceres, si considerationis oculum paululum adtolleres orbemque terrarum sine contentionis caecitate conspiceres in hominibus doctis atque indoctis, Graecis et barbaris, sapientibus et insipientibus, quibus se debitorem dicebat apostolus et Moysi et Christo simul credentem. si ergo non erat uerisimile, ut Iudaei Moysi et Christo pariter crederent. multo minus uerisimile est, ut orbis terrarum Moysi et Christo pariter credat. cum uero uideamus omnes gentes utrique credere et illius prophetiam cum euangelio huius conuenientem fide robustissima et celeberrima retinere, non ad aliquid inpossibile [*]( 28 cf. Rom. 1, 14. ) [*]( l dixerimus] dederimus C confiteatur LIGSb confitiatur (ti corr. ex te) M 2 euuangelio C 3 (11 et 17) mosi SG 4 et om. C euuangelii C 9 debemus 01 10 ipso b euuangelii C 11 testemoniis Z,1 12 tolletur LvSGMb 20 paululum (1 fin. ex r) C 22 grecis L 24 credent?ra (tem exp. et s superscr. m. 2) L 25 mosi S* 28 fidem LSG fide (m er.) M robustissimii et celeberrimi LSG )

473

gens una uocabatur, cum ei diceretur: si crederetis Moysi, crederetis et mihi, potiusque est miranda et uehementius arguenda duritia Iudaeorum, qui hoc non fecerunt, quod totum mundum fecisse conspicimus.

Nam quicquid dicis de sabbato et de circumcisione . carnis et de differentia ciborum aliam fuisse traditionem Moysi, aliud per Christum didicisse christianos. iam supra ostendimus, quia. sicut dicit apostolus, haec omnia figurae nostrae fuerunt. non ergo diuersa doctrina est, sed diuersum tempus. aliud enim erat, quo haec oportebat per figuratas prophetias praenuntiari, et aliud est, quo haec iam oportet per manifestam ueritatem redditamque adinpleri. sed quid mirum, si Iudaei carnaliter intellegentes sabbatum Christo, qui iam hoc spiritaliter insinuabat. repugnauerarit ? tu apostolo responde, si potes, qui uacationem ipsius diei umbram futuri esse testatur. sed si illi restiterunt Christo non intellegentes uerum sabbatum, uos ei nolite resistere et intellegite ueram innocentiam. nam eo ipso loco. ubi praecipue destructor sabbati putatur Iesus, cum discipuli eius per segetem transeuntes et esurientes uellerent spicas et ederent, innocentes eos dixit respondens Iudaeis: si sciretis, quid sit: misericordiam uolo quam sacrificium. numquam condemnassetis innocentes; magis enim esurientium misereri debuerunt, quia hoc illi coacti fame fecerunt. a uobis autem quisquis uulserit spicas, non ex traditione Christi, qui hanc innocentiam uocat, sed ex traditione Manichaei homicida deputatur. an forte misericordiam eisdem spicis exhibuerunt apostoli, ut inde membra dei manducando purgarent. sicut uestra fabula est? [*]( 8 I Cor. 10, 6 16 cf. Col. 2, 16 sq. 21 Matth. 12, 7 ) [*]( 3 iudeorum C 6 diffeijentia (s. d add. r) C lU quod LCb 11 ppnetias (in ras.) S est (add. 11l. 1) L quo] quod LCSMb 12 manifesta M 13 xpo (8. I.) S 15 uocationem SG 16 si om. SG 18 precipue L 19 segetes (s fin. in ras. m. 2) L 20 esurientes (ientes in ras. m. 2) L 21 respondent (8. t superscr. s) C 23 debuerunt misereri b 26 traditione (e s. I. add. m. 21 L an] hanc LSGMb 27 eiibuerunt C 28 menbra C mebra S )

474

uos ergo crudeles, qui hoc non facitis. sed uidelicet nouit Faustus destruere sabbatum, quia scit uirtutem dei semper atque infatigabiliter operari. illi hoc dicant, qui intellegunt deum sine temporali uoluntate uniuersa tempora facientem. hoc ad uos multum est. qui dei uestri requiem rebellatione gentis tenebrarum perhibetis excussam et hostium repentino inpetu perturbatam. an ex aeterno praeuidens hoc futurum numquam habuit requiem, quia numquam securus fuit. qui se cogitabat tam graue bellum cum tanta membrorum suorum labe damnoque gesturum ?

Ceterum illud sabbatum, quod inperite atque inpie deridetis, nisi et ipsum inter prophetias. quae de Christo scriptae sunt, haberet intellectum, non ei Christus sic adtestaretur. qui cum propria uoluntate, sicut ipse in eius laude posuisti, pateretur ideoque tempora passionis et resurrectionis suae haberet in potestate, id egit, ut caro eius in sepultura sabbato requiesceret ab omnibus operibus suis, ut tertio die resurgens, quem dominicum dicimus, qui post sabbatum numeratur octauus, etiam circumcisionem octaui diei ad se prophetandum pertinere declararet. quid enim significat circumcisio carnis? quid? nisi expoliationem mortalitatis. quam de carnali generatione portamus. propter hoc dicit apostolus: exuens se carnem principatus et potestates exemplauit fiducialiter, triumphans eos in semet ipso. quod enim dicit exuisse se carnem, eo loco carnem mortalitatem carnis intellegimus. secundum quam proprie corpus hoc caro nominatur. quae mortalitas proprie caro est appellata. quia in [*](23 Col. 2, 15 ) [*]( 3 intellegunt (u corr. ex a) S 5 reuelatione (m. er.) LllV' reuelationem SG 6 excussam (x 8. I. w. 2 add.) L 7 preuidens C 9 menbrorum GS 10 labe,dampnoque (, et p a m. 2) M damnåq; 81 12 prophetas L'SIM'O 13 scripta b attestaretur L2 14 propria (i s. I.) C 18 tercio G surgens SG 19 octauo die Lx octauidei M1 20 declaret S 21 quid i1 (exp. m. 2) 23 exuensse (pr. s. s. I.) G 24 fidutialiterC 25 exuisses G se om. S 26 (et 27) propnae L2SG proprię C 27 est om. CSG'JI appellata est b qui 81 )

475

illa resurrectionis inmortalitate non erit. propterea scriptum est: caro et sanguis regnum dei non possidebunt. de quibus uerbis soletis calumniari fidei nostrae, qua credimus huius corporis futuram resurrectionem, quae in ipso deo iam praecessit, dissimulantes ea, quae sequuntur; in quibus aperte apostolus quid dicat exponit. uolens enim ostendere, quid eo loco dixerit carnem, continuo subiecit: neque corruptio incorruptionem possidebit. hoc enim corpus, quod propter mortalitatem proprie caro nominatur, mutari dicit in resurrectione, ut iam non sit corruptibile atque mortale. quod ne putetur nostra suspicione dici, ipsa eius quae sequuntur uerba consulite. ecce, inquit, mysterium dico: omnes quidem resurgemus, non tamen omnes inmutabimur, in atomo, in ictu oculi, in nouissima tuba; canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti, et nos inmutabimur; oportet enim corruptibile hoc induere incorruptionem et mortale hoc induere inmortalitatem. ut ergo induatur inmortalitate, exuitur mortalitate. hoc est circumcisionis mysterium, quae octauo die fieri iussa est, et octauo die, id est dominica post sabbatum, iam in ueritate a domino inpleta. unde dicitur: exuens se carnem principatus et potestates exemplauit. per hanc enim mortalitatem nobis inuidae diabolicae potestates dominabantur; quas exemplasse dictus est, quia in se ipso capite nostro praebuit exemplum, quod in toto eius corpore, id est ecclesia ex diaboli potestate liberanda, in ultima resurrectione conplebitur. haec est fides [*]( 2 I Cor. 15, 50 sqq. 19 cf. Gen. 17, 12 V ) [*]( 1 inmortalitate Ll o secuntur G sequntur (q ex c corr. et u superscr. m. 2) 8 6 enim (s. l.) S ostendero (endere in ras.) L 9 dicit S' resurrectiong LKM 11 suspitione LS secuntur OSłO 12 inquid Z1 misterium S 13 resurgimus LtGł athomo CLSGM 14 ictu (u er.) M canet enim tuba om. SG 17 inmortalitatemXa-M 18 mortalite 0 misterium C 19 octauo (bis) (JiLl 20 dflo] do C 22 inuide C 25 gst (st 8. I. add. m. 2) L aecclesia C I diabolg 8 )

476

nostra. et quoniam, sicut testimonium propheticum Paulus conmemorat, iustus ex fide uiuit, haec est iustificatio nostra. mortuum quippe Christum et pagani credunt; resurrexisse autem Christum propria fides est christianorum. si enim confitearis, ait apostolus, in ore tuo, quia dominus est Iesus, et credideris in corde tuo, quia deus illum suscitauit a mortuis, saluus eris. quia'ergo ex ista resurrectionis fide iustificamur, ideo et illud de Christo apostolicum est, quia mortuus est propter delicta nostra et resurrexit propter iustificationem nostram. et quia ista resurrectio, quae credita nos iustificat, illa octaui diei circumcisione figurata est, propterea de ipso Abraham, cui primum tradita est, dicit apostolus: et signum accepit circumcisionis signaculum iustitiae fidei. ergo et istam circumcisionem inter alias figuras propheticas de Christo scripsit Moyses. de quo ipse dicit: de me enim ille scripsit. quod autem dicit dominus: uae uobis, scribae et pharisaei' hypocritae, qui circuitis mare et aridam facere unum proselytum; et cum feceritis eum, facitis eum filium gehennae duplo quam uos estis, non quia circumciditur, dixit. sed quod eorum mores imitatur, a quibus imitandis cohibet suos dicens: in cathedra Moysi sedent scribae et pharisaei: quae dicunt, facite, quae autem faciunt. facere nolite; dicunt enim, et non faciunt. in quibus dominicis uerbis utrumque debetis aduertere, et quantus honor delatus sit doctrinae Moysi, in cuius cathedra etiam mali sedentes bona docere cogebantur, et unde fieret proselytus filius gehennae, non scilicet a pharisaeis uerba legis audiendo, [*]( 2 Rom. 1, 17 Hab. 2. 4 4 Rom. 10, 9 9 Bom. 4, 25 13 Rom. 4, 11 16 Ioh. 5. 46 17 Matth. 23, 15 22 Matth. 23, 2 sq. ) [*]( 2 commerat L 8 et om. b 11 ista (s. I) S octaui LOx Eug. (ed. Kndll p. 288): octauę C2 octaua SGMb 14 iusticiae C 16 de quo ipse dicit om. SG 18 hypochitae C circumitis SGMb proselytum unum S 20 gehenne C 22 in cathedra] cathedri S kathedra G kathedrS M super cathedram (super tn. 2 s. 1) C cathedra l 27 proselitus C 28 gehenne C phariseis C )

477

sed eorum facta sectando. hoc ergo dici posset tunc proselyto circumciso, quod Paulus dicit: circumcisio quidem prodest, si legem custodias. quia uero ille in non custodienda lege pharisaeos imitabatur, fiebat filius gehennae; propterea, quantum arbitror, duplo quam illi, quia hoc neglegebat inplere, quod propria uoluntate susceperat, non ex Iudaeis natus, sed sponte Iudaeus factus.

Quid autem dicere uoluisti, sine respectu iniuriose, quod Moyses helluonis in modum disceptator sedet iubetque alia quidem abligurrii;i pro mundis, alia uero pro inmundis ne contingi quidem? cum ad helluonem hoc magis pertineat, ut nulla discernat, aut, si discernit, suauiora eligat. an hoc ideo dicis, ut inperitis continentia tua uelut ab ineunte aetate miranda uideatur quasi nescientis uel iam obliti, quanto iucundius sapiat porcina quam ueruecina? sed quia et ista Moyses figuris propheticis de Christo scripsit in animalium carnibus significans homines uel incorporandos Christi corpori, quod est ecclesia, uel respuendos, uos quoque inter inmunda figurauit, qui proptera fidei catholicae non conuenitis, quia nec ruminatis uerbum sapientiae et duo testamenta, uetus et nouum, non concorditer distinguentes tamquam geminam ungulam non habetis. quis autem ferat te quoque Adimanti uestri fallaciam non puduisse sectari?

Dicis enim et tu "Christum sic docuisse ciborum indifferentiam, ut a suis quidem discipulis omnes carnes penitus remoueret, saecularibus uero uulgo concederet omnia, quae possent edi, atque [*](2 Rom. 2, 25 ) [*]( 1 proselito C 2 prode est L 4 phariseos S gehenne C1 5 qui S neglegebat Ll 10 iubetquą.e L2 abligurriri (li ex lu) L abliguriri b 11 nec LSMG 14 nelut (d in t corr. m. 1) S 15 obliquanto SlGl obliquantis (i in ras.) S*G2 iocundius L7CSGMb uerbecina LlCSMG 16 prophętlcis C 19 immunda* (s uid. er.) M immQdos b conuenientis Lt 22 ferret (m. 1 corr. in ferat) C 23 adimanthi LCGM fallatiam CG 27 edi (s. \.) S aedi LIMO )

478

adseueraret, quod eos nihil in os intrans pollueret, quia quae de ore inprudenter procedunt, ea sola sunt, quae polluant hominem." haec uerba tua sunt tanto inpudentiore, quanto apertiore mendacio deprompta et expressa. primo quia secundum Christi sententiam si ea sola polluunt hominem, quae mala ex ore procedunt, cur et discipulos Christi non ea sola polluerunt, ut eos tamquam ab inmundis carnibus esset necesse prohiberi? an saeculares homines non polluuntur his, quae in os intrant, sed his, quae ex ore exeunt? ergo munitiores sunt aduersus inmunditiam quam sancti, si sanctos et ea, quae intrant. et ea, quae exeunt, possunt inquinare. uellem autem mihi isti dicerent: quid manducabat et bibebat Christus, qui in conparatione Iohannis non manducantis neque bibentis se dixit manducantem et bibentem ? cum enim argueret peruersitatem hominum utrobique calumnias inquirentium, uenit. inquit, Iohannes non manducans neque bibens, et dicunt: daemonium habet; uenit filius hominis manducans et bibens, et dicunt: ecce homo uorax et uinaria. amicus publicanorum et peccatorum. et Iohannis quidem escam ac potum nouimus; non enim dictum est, quod omnino non biberet, sed quod uinum et siceram non biberet: bibebat ergo aquam. cibus autem eius non omnino nullus erat, sed locustae et mel siluestre. unde ergo dictus est "non manducans neque bibens," nisi quia illo uictu. quo Iudaei utebantur. ille non utebatur? hoc ergo dominus nisi uteretur, [*](15 Matth. 11, 18 sq. 21 cf. Luc. 1. 15 23 cf. Matth. 3, 4 ) [*]( 1 eos] eos (s s. I.) S in (s. I. a m. 1) L *os (e er.) L eos (e in ras.) P 2 impudenter b procedent C 3 inprndentiore C inprudentiore LPSMG 4 mendatio CSM deprompta (p s. I.) C n uJ expressa primo (ita iunct.) b qui S 6 quur L discipuli (sup. i a m. 1 os) L 9 mundiores CLb, (in marg. w. rec. munitiores) (' 10 inmundiciam C 11 et ea quae exeunt om. C 16 iohannis JP1 17 demonium C 18 uerax S uinaria LPMb uinarius CS* C1 19 iohannes L'SIG 20 aescam L acJ et SMG 21 quod (s. I.) S 23 siluestre Sb siluestrae LG dictum L 24 quod Lx )

479

non in eius conparatione "manducans bibensque" diceretur. an forte ideo, quia pane et oleribus dominus uescebatur, quibus Iohannes non uescebatur? mirum si non manducans dicitur, qui locustas et mel comedit, et manducans dicitur. qui pane atque olere contentus est. sed de cibis suspicamini, quicquid uultis: certe bibens et uinaria non diceretur, nisi uinum biberet. cur ergo et hoc uos inmundum putatis ? neque enim haec propter continentiam disciplinamque domandi corporis tangere prohibetis, sed quod inmunda sint; nam ea sordes et fel gentis tenebrarum esse perhibetis contra apostolum dicentem: omnia munda mundis. ecce qui audent dicere Christum indifferentiae ciborum magistrum, discipulos tamen suos ab his prohibuisse, quae inmunda ipsi putant. ostendite, ubi ista a discipulis suis remouerit, fallaces, inprobi; uerumtamen dei uindicis prouidentia ita caecati, ut etiam commoneatis nos, unde conuincamini. non uim patior ab animo meo. nisi totum ipsum euangelii capitulum, quod iste aduersum Moysen obponere uoluit, inspiciendum inseruero, ut ibi uideamus, quam falsum sit, quod prior Adimantus et modo Faustus dixit dominum Iesum a discipulis suis carnes uescendas remouisse easque uulgo saecularibus concessisse. nempe cum respondisset calumniantibus, quod non lotis manibus manducarent, ita sequitur euangelium: et conuocatis turbis ait illis: audite et intellegite. non quod intrat in os, communicat hominem, sed quod procedit de ore communicat hominem. tunc accedentes discipuli dixerunt ad eum: scis, quod pharisaei audito hoc [*](11 Tit. 1, 15 28 Matth. 15, 10 sqq. ) [*]( 1 conparationem C 2 holeribus CSGM2 bescebantur Ml 5 holere CSGM1 contSptus 01 cybis C 6 uinarius SMG uinari'** ('a m. rec.) C 7 quur L 9 perhibetis X1 10 perhibentis (exp, m. 2) L 11 audent (en in ras.) C 12 ciuorum M1 14 ostende HPSGM a om. CMSG 15 cecati C 16 nonj nam MLSGb pacior C 19 adimanthus LCSG 21 secularibus C 23 conuocatis (ris 8. I. a m. 1) S 25 qd (in marg. m. 1) C procedit C 27 hoc om. L'SG )

480

uerbo scandalizati sunt? hic certe a discipulis conpellatus debuit eos. sicut isti uolunt, proprie docere ab omnibus carnibus abstinendum, ut illud, quod supra dixit: non quod intrat in os, communicat hominem. sed quod procedit de ore. turbis dixisse uideretur. sequatur ergo euangelista et dicat. quid iam non turbis, sed discipulis responderit dominus. at ille respondens ait: omnis plantatio, quam non plantauit pater meus caelestis. e.radicabitur. sinite illos, caeci sunt duces caecorum. caecus autem si caecum ducat. ambo cadent in foueam. hoc utique ideo, quia traditiones suas uolentes statuere mandata dei non intellegebant. sed nondum quaesierant discipuli a magistro. quomodo ipsi, quod turbis dixerat, accipere deberent. ecce et hoc fit; nam contexit euangelista et dicit: respondens autem Petrus ait illi: narra nobis parabolam istam. hinc intellegimus Petrum putasse non proprie. nec aperte dominum locutum fuisse, cum diceret: non quod intrat in os, communicat hominem, sed quod procedit de ore, sed. ut solet, obscuritate parabolae aliquid significare uoluisse. uideamus ergo. utrum iam secretius discipulis interrogantibus.hoc dicat. quod Manichaei uolunt, inmundas esse omnes carnes nec eos aliquid earum debere contingere. quid ? quod exprobrat. quod apertam suam locutionem nondum intellexerint et proprie dictum parabolam putent. sic enim sequitur: at ille dixit: adhuc et uos insipientes estis et non intellegitis, quia omne, quod in os intrat, in uentrem uadit et in latrinam emittitur; quae autem procedunt ex ore, de corde exeunt, illa communicant hominem? nam de corde exeunt cogitationes malae, homicidia, adulteria, fornicationes, furta. falsa testimonia, blasphemiae; [*]( 2 propri*e (a er.) S propriae LG propriae MC 4 procadit C 5 uideretur (re s. I.) S 9 et duces b caecorQ ! C 10 cecum C ambo in fou. cad. b 12 quesierant C 13 ecce/'/ doca (d er; d et c s. I. add. m. 2) Leece-fit (er.) M 15 intellegimus L' 16 (et 23) propriae L2 21 manichei SG 22 exprobat S 23 propria C 28 exe*unt C illa] et illa M )

481

haec sunt. quae communicant hominem; non lotis autem manibus manducare non communicat hominem.

Certe iam manifestata fallacia connicta discedit; certe iam clarum est non aliud de hac re turbas, aliud secreto discipulos dominum docuisse; certe sine dubitatione perspicitur Manichaeos potius esse mendaces atque fallaces, non Moysen, non Christum. non testamenti utriusque doctrinam ibi figuratam. hic reuelatam. ibi prophetatam, hic praesentatam. quomodo ergo nihil eorum catholicos seruare putant, quae Moyses scripsit, cum omnia prorsus obseruent, non iam in figuris, sed in eis rebus, quas illae figurae significando praenuntiarunt? neque enim, si aliud tempus esset scribendi, aliud legendi, recte diceremus scripturam illam non obseruare lectorem, quia et ipse characteres illos non faceret. cum illae fuissent figurae sonorum, ille autem iam sonos ipsos expromeret, illarum tamen figurarum non formatione occupatus, sed inspectione commonitus. ideo autem Iudaei Christo non credebant, quia nec illa, quae Moyses non figurate, sed aperte praeceperat, obseruabant. unde illis dicit: decimatis mentam et cyminum et relinquitis grauiora legis. misericordiam et iudicium liquantes culicem, camelum autem gluttientes: haec oportebat facere, illa autem non omittere. unde est et illud. quod traditionibus docebant, quomodo infirmaretur praeceptum dei, quo deferri honorem parentibus iusserat; propter quam superbiam et iniquitatem excaecari meruerunt, ut cetera non intellegerent, quia ea, quae intellegebant, inpie contemnebant. [*]( 19 Matth. 28, 23 sq. ) [*]( 2 autem om. C communicant (exp. m. 2) L 4 hac (h s. l. a m. 1) L hac de re C 5 certe inc. cap. 32 in b 8 praesentatft* C 10 obseraentur C 11 ille SG praenuntiarunt significando C 12 aut legendi SG 14 et om. SMG caracteres LCSGM ille b sonorum figurae S 17 comy munitus SGJJf 18 moses S figuratae L7 figuratę C 19 obseruabaf Cl mentam L mentem ClGl ciminum Cb cynimum G cinimum 81 21 li* quantes (n semier.) S linquantes (a ex e) G gluttentes SG glutientes CMb 25 ininquitatem S excecari C 26 cętera C que S 27 impię L ) [*]( XXV AUIr. sect. 6. ) [*]( 81 )

482

Uidesne, quam tibi non dicam: si christianus es. crede dicenti Christo, quia de se scripsit Moyses; quod si non credis. christianus non es. ipse quippe uideris. quid de te sentias, qui te ut gentilem uel Iudaeum doceri de Christo expetis; ego tamen neque hoc defugi et omnes tibi aditus erroris, quantum potui, clausi. nec illud siui patere praecipitium, qua uos caeci mittitis dicentes falsa esse in euangelio, sicubi uestra haeresis exitum non inuenerit, ut uobis nihil remaneat, quo redire possitis. unde Christo credatis, ubi uobis haec uox pestilentiae non possit obponi. quin etiam sic te doceri cupis ut christianum Thomam, quem Christus de se dubitantem non est aspernatus. sed quo animi eius uulneribus mederetur, corporis sui cicatrices ostendit. haec uerba tua sunt. bene, quod sic te doceri exigis. quam enim uerebar, ne hoc quoque in euangelio falsum esse contenderes! crede ergo cicatricibus Christi, quia si cicatrices illae uerae erant, uera etiam illa uulnera fuerant, nec uera uulnera nisi uera caro habere potuisset: hoc uerum totum uestrum euertit errorem. porro si Christus falsas cicatrice dubitanti discipulo demonstrauit, et ipsum fallacem dicis ita docentem et te falli cupis ita discentem. sed quia falli nemo est qui uelit, fallere autem multi uolunt, magis te uelle intellego quasi exemplo Christi fallaciter docere quam exemplo Thomae fallaciter discere. proinde si credis. quod falsis cicatricibus Christus fefellerit dubitantem, te quis uelit credere docentem, ac non potius cauere fallentem? at si ille discipulus ueras cicatrices tetigit Christi, ueram confiteri cogeris et carnem Christi. ita Manichaeus non permanebis, si sic credis ut Thomas; infidelis autem remanebis, si nec sic credis ut Thomas. [*](29 cf. Ioh. 20, 27 sq. ) [*]( 1 quamquam b n s. 1. S 5 tibi (8. I.) S 6 siui] sibi PlLMGlb patgre S precipitium C 8 heresis LG 9 possetis L{S{VtG 17 ille uere S illae uere M illg uere L 21 falle GS* dicentem LlPSGMb 22 **est (pot er.) L magiste M' te om. SG 27 cicatrices (8. 1. m. 2) C 29 sic (c m. rec. superscr.) C )

483

LIBER DECIMUS SEPTIMUS.

FAUSTUS dixit: Cur legem non accipitis et prophetas, cum Christus eos non se uenisse soluere dixerit, sed adinplere? quis hoc testatur dixisse Iesum? Matthaeus. ubi dixisse? in monte. quibus praesentibus ? Petro, Andrea, Iacobo et Iohanne. quattuor his tantum; ceteros enim necdum elegerat nec ipsum Matthaeum. ex his quattuor unus, id est Iohannes euangelium scripsit. ita alicubi hoc ipse conmemorat? nusquam. quomodo ergo, quod Iohannes non testatur. qui fuit in monte, Matthaeus hoc scripsit, qui longo interuallo, postquam Iesus de monte descendit, secutus est eum? ac per hoc de hoc ipso primo ambigitur, utrum Iesus tale aliquid dixerit, quia testis idoneus tacet, loquitur autem minus idoneus. ut interim permiserimus nobis iniuriam fecisse Matthaeo, donec et ipsum probemus haec non scripsisse, sed alium nescio quem sub nomine eius : quod docet et ipsa lectionis eiusdem Matthaei obliqua narratio. quid enim dicit? et cum transiret Iesus, uidit hominem sedentem ad telonium nomine Matthaeum et uocauit eum; at ille confestim surgens secutus est eum. et quis ergo de se scribens dicat "uidit hominem et uocauit eum et secutus est eum," ac non potius dicat: uidit me et uocauit me et secutus sum eum, nisi quia constat haec Matthaeum non scripsisse, sed alium nescio quem sub eius nomine ? cum ergo ne quidem si et Matthaeus hoc scriberet. uerum foret, qui praesens non erat, cum Iesus haec loquebatur in monte: quanto magis credendum non erit, quia nec [*]( 3 cf. Matth. 5, 17 17 Matth. 9, 9 ) [*]( 2 Cap. xxxmr SLPMG qunr LCM prophatas C 4 ma- theua C 5 & andrea C 6 cateros C 7 (et 18) matheum C idg C4 9 monte (m eras.) L 10 postquam (quam in ras.) C 11 hoc ipso] ipso C 12 ambigiiitur (m. 2 exp.) L 14 iniuria (^ add. m. 3) P mathev (v add. sup. o m. rec.) C rnatthe1 (v sup. o a m 2) L 16 qaod] quodq: Lb docet (s. I. m. 1) C mathei C matthei LSG 18 teloneum LSM teloneum b 20 se ipso C 23 matheum C 24 nec C si et] ai* (t er.) L et om. Cb 25 quia L 26 monte (m er.) L ) [*]( 31* )

484

Matthaeus eadem scripsit, sed alius sub nominibus et Iesu et Matthaei!

Quid? quod etiam ex ipso sermone. quo praecepit non putare, quia uenerit legem soluere, magis intellegi detur, quia soluerit. neque enim nihil eo tale faciente Iudaei suspicari hoc possent. sed, nolite, inquit, putare, quia ueni soluere legem. agedum ergo, si ei et Iudaei dixissent, quid porro autem tu tale agis, unde hoc suspicari possimus? an quia circumcisionem derides, sabbatum uiolas, sacrificia respuis, confundis cibos? hoc est ergo: nolite putare? et quid hoc amplius quidue manifestius fieri potuit in destructionem legis ac prophetarum? aut si hoc adinplere est legem, quid erit soluere? quid? quod etiam lex et prophetae ne adinpletione quidem gaudent. adeo sibi pleni uidentur et consummati: quorum auctor ac pater non minus ei adici indignatur quam detrahi, ut scribens in deuteronomio dicat: haec praecepta, quae mando tibi hodie, Israhel, obseruabis; et caue, ne declines ab iisdem neque in sinistram neque in dextram, nec addas quicquam eis nec minuas, sed . in iisdem, perseuerabis. ut benedicat te dominus deus tuus? quapropter siue adinplendi causa Iesus legi aliquid et prophetis adiecit, in dextram uidetur lapsus, siue dempsit, ut destrueret, in sinistram; utrumque certe offendit legis auctorem idcircoque aut aliud aliquid significat istud aut falsum est.

AUGUSTINUS respondit:s o mirabilem insaniam de Christo [*](16 Deut. 5, 32; 12, 32 ) [*]( 1 matheuB C 3 pcipit C 5 solueret L 7 agendum Llb age*dura (n er.) C aiendum L2 si] et si C et om. C 8 tu tale] tutela LI 11 quidue (ue a. l. m. 2) C destructione b 13 adimpletione (m er.) L adimplecione tua C ad impletionem b 15 eie L adicit C 16 de uteronomio C dicat H 18 (et 20) isdem SG hiadem LCM 19 dexteram CSGMb 20 benedicęt (s. § a m 1 a) C 21 iesns (s fin. s. l. m. 1) L 22 dexteram C his adempsit SG demsit P dempsis (s. s a m. 1 t) C 23 auctorem (exp. m. 2) L 24 significat (a ex e a m. 1) C 25 Cap. XXXV LPSMG Agustinus L mieerabilem C )

485

aliquid narranti nolle credi Matthaeo et uelle credi Manichaeo! si Matthaeus non interfuit, cum Christus dixisset: non ueni soluere legem aut prophetas sed adinplere. et propterea non est ei credendum. numquid Manichaeus interfuit aut iam uel natus fuit, cum Christus inter homines adpareret? secundum hanc ergo fidei uestrae legem nihil ei de Christo testihcanti credere debuistis. nos autem non propterea dicimus non credendum esse Manichaeo, quia dictis factisque Christi non interfuit et longe post natus est. sed quia de Christo contra Christi discipulos loquitur et contra euangelium. quod illorum auctoritate firmatum est. habemus enim apostoli uocem. qui m spiritu sancto tales uenturos esse cernebat. unde fidelibus dicebat: si quis uobis euangelizauerit praeterquam quod accepistis, anathema sit. nam si nemo de Christo uera dicit. nisi qui eum praesens uidit et audiuit. hodie de illo nemo uera dicit. porro si hodie propterea de illo fidelibus eius uera dicuntur, quia illi. qui uiderunt et audierunt. uel praedicando uel scribendo ea disseminauerunt: . cur ex ore Iohannis condiscipuli sui non posset uera Matthaeus audire de Christo, ubi ille adfuit et ipse non adfuit. si ex libro Iohannis possumus uera loqui de Christo non solum nos tanto post nati, sed etiam post nos alii nascituri? hinc enim non solum Matthaei uerum etiam Lucae ac Marci euangelium, qui eosdem discipulos secuti sunt. in non inparem auctoritatem receptum est. huc accedit. quia et ipse dominus potuit narrare Matthaeo, quod antequam eum uocasset. cum iis egerat, quos prius uocauerat. at enim hoc ipse Iohannes in [*]( 2 Matth. 5, 17 18 Gal. 1, 9 ) [*]( 1 mattheo L matheo C 2 mathens C 4 manichens LC 5 aut (a s Z. add. m. 1) L 7 testificandi i1 testificanti (r in ras.) M 8 manicheo LC 11 confirmatum S 16 hodie (i sup. e) S si om. S 17 a fidelibus C; a (s. 1. a m, 2) LS, (8. 1. a m. 1) M 18 predicando C 19 mattheus C 20 affuit C 23 matthei C 24 eosdem (dem add. m. rec.) C 25 recepta (s er. et ~ add. m. 2; L accidit LISMtG 26 mattheo C his CSGMb 27 quos] quod SG )

486

euangelio suo ponere debuit. si hoc dictum a domino audierat. qui cum diceretur. praesens erat. quasi fieri non potuit. ut cum omnia, quae a domino audierat. scribere non posset. inter alia, quae praetermisit. et hoc praetermiserit. cum in alia scribenda esset intentus. nonne euangelium suum ita ipse conclusit dicens: et alia quidem multa fecit Iesus; quae si scriberentur singula, nec ipsum existimo capere mundum qui scribuntur libros? hic utique ostendit se scientem multa praetermisisse. sed si de lege et prophetis uos delectat Iohannis auctoritas, Iohanni credite adtestanti legi et prophetis. ipse scripsit. quod Esaias uiderit Christi gloriam. in eius habetis euangelio. unde iam paulo ante tractauimus. si crederetis Moysi. crederetis et mihi; de me enim ille scripsit. undique tergiuersatio uestra contunditur. aperte dicite non uos credere Christi euangelio; nam qui in euangelio. quod uultis. creditis, quod uultis. non creditis. uobis potius quam euangelio creditis.

At quam elegantem rem sibi uisus est Faustus dicere, ubi propterea uoluit non credi haec scripsisse Matthaeum. quia cum de sua electione diceret, non ait: uidit me et dixit mihi: sequere me. sed: uidit Matthaeum et dixit ei: sequere me. quod nescio utrum de errore inperitiae dixerit. an de more fallaciae. sed non usque adeo inperitum putauerim, ut nec legerit nec audierit solere scriptores rerum gestarum, cum in suam personam uenerint, ita se contexere. tamquam de alio narrent. quod de se narrant. magis ergo hunc arbitror non ut inperitum. sed ut inperitis nebulam obtendere uoluisse sperantem se plures esse capturum. qui ista non nossent. et in historia quidem rerum saecularium [*]( 6 leh. 21. 25 12 cf. Ioh. 12, 41 13 Ioh. 5. 46 21 Matth. 9. 9 ) [*]( 1 euagelio (n add. m. 2) L audiebat LSGMb 4 pretermiserit C 6 fecisset G' 8 scribentur CL2 9 praeter misisse C 15 christo (sup. 0 a m. 1 i) L 18 ad LlMl eligantem LlMl 19 matheQ C 20 electiofie (e fin. add. s. 1. m, 2) L 24 neclegerit (c s. I. add. m. 2) L C neglegerit G 27 nebulas LPb 28 ostendere LXMSG obtendere CX4 29 inII C, (s. I. m. 2) L historia (ri er, ro fec. m. 1) (' )

487

talis narrationis reperiuntur exempla; sed non opus est. ut ex alio genere litterarum uel nostros admoneam uel istum refellam. ipse certe paulo ante de libris Moysi quaedam testimonia ita proferebat, ut non ea negaret scripsisse Moysen. immo et adfirmaret, sed ad Christum non pertinere contenderet. legant ergo in eisdem libris. quae de se scripsit Moyses, utrum ita scripserit: dixi. aut: feci hoc uel illud, et non potius: dixit Moyses et: fecit Moyses. aut: uocauit me dominus uel: dixit ad me dominus. et non potius: uocauit dominus Moysen et: dixit dominus ad Moysen et omnia cetera in eundem modum. ita ergo et Matthaeus de se tamquam de alio scripsit: quod et Iohannes fecit. nam circa finem libri sui etiam ipse sic loquitur: conuersus Petrus uidit discipulum. quem diligebat Iesus. qui et recumbebat in cena super pectus eius et dixerat domino: quis est. qui te tradet? numquid et hic dixit: conuersus Petrus uidit me? an forte propterea nec istum putant hoc euangelium scripsisse? sed paulo post dicit: hic est discipulus. qui testificatur de Iesu et qui haec scripsit; et scimus. quia uerum est testimonium eius. numquid ait: ego sum discipulus. qui testificor de Iesu et qui haec scripsi et: scimus. quia uerum est testimonium meum ? certe manifestum est morem fuisse scriptorum, cum gesta narrarent. quam multa et ipse dominus eadem locutione de se dicit, quis enumerare sufficiat? cum uenerit. inquit. filius hominis, [*]( 8 Ex. 3, 3 Ex. 7, 6 9 Leu. 1, 1 10 Ex. 4, 19 13 Ioh. 21, 20 et 24 25 Luc. 18, 8 ) [*]( 1 talis (i HUp. e) L repperiuntur GM repperiuutur S 2 ammoneam LSMG 3 quedam S 6 legagt (n evp. m. 2) L, (n er.) M eisdem (e pr. s. I.) S scribsit M 11 mattheus CL (tt et e zdbique) L 14 ut uidit PL' recubuit S 16 quisj qui LIP es S te (s. I. a m. 1) L; er. M te tradet te S tradet te Ml 18 eangelium Cl 19 quia haec (exp. n. 2) L 21 quia haec SMGL1 22 scribei P 23 morem hanc S, (hunc s. I.) G scriptorę (sup ecp. ę a m. 1 v) C narrarent (ra 8. 1. add. m. rec ) C 25 ueneris b inquit post hominis habetur in S )

488

putas, inueniet fidem in terra? non dixit: cum uenero. putas, inueniam? et: uenit filius hominis manducans et bibens, non dixit: ueni. et: ueniet hora, et nunc est cum mortui audient uocem filii dei; et qui audierint uiuent. non dixit: uocem meam et multa huiusmodi. unde iam puto sufficere. quae dicta sunt, et ad studiosos conmonendos et ad calumniosos conuincendos.

Iam illud quam sit infirmum, quis non uidet. quod ait non eum dicere potuisse: nolite putare. quia ueni soluere legem aut prophetas; non ueni soluere. sed adinplere, nisi aliquid tale iam fecisset, ut in hanc suspicionem posset uenire? quasi nos negamus Iudaeis non intellegentibus uideri potuisse Christum destructorem legis et prophetarum: sed hoc ipsum est, cur ille uerax et ueritas non potuerit de alia lege et de aliis prophetis dicere, quod eos non solueret nisi de iis, quos illi eum soluere suspicabantur. quod hinc etiam satis confirmatur, quia ibi sequitur et dicit: amen. amen dico uobis, donec transeat caelum et terra, iota unum aut unus apex n on transiet de lege, donec omnia fiant. quicumque ergo soluerit unum ex mandatis istis minimis et docuerit sic homines, minimus uocabitur in regno caelorum; quicumque autem fecerit et sic docuerit, magnus uocabitur in regno caelorum. pharisaeos enim cogitabat. cum ista diceret, qui soluebant legem factis et docebant uerbis. de quibus alio loco dicit: quae dicunt. facite; quae autem faciunt, facere nolite; dicunt enim, et non faciunt. propterea et hic ita sequitur: dico enim uobis, nisi abundauerit iustitia uestra plus [*]( 2 Matth. 11, 19 4 Ioh. 5, 25 26 Matth. 23, 3 28 Matth. 5,17 eqq. ) [*]( 2 uenia Sl 3 dixi L IMl 6 unde] inde Sb 8 uidit M uideat SG-2 11 suspitionem SG 12 negemus LlSMG 14 quor L 16 bis LCSGb 17 amen ę.I!1 CLJ 19 unum apex SILMG 21 minimus (ni add. 8. I. m. rec.) C 23 magnus] sic magnus SG 24 pharieeos C ista] de ista SIG 25 alio in ras. C 26 faciunt (ex di fa ,tł. X) C )

489

quam scribarum et pharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum. id est nisi uos feceritis et ita docueritis. quod illi non faciunt et sic docent; non intrabitis in regnum caelorum. quam ergo legem docebant pharisaei et non faciebant, ipsam dicit Christus non se uenisse soluere. sed adinplere, quia ipsa pertinet ad cathedram Moysi, in qua sedentes pharisaei et dicentes nec facientes audiendi sunt, non imitandi.

Nec intellegit Faustus aut forte se fingit non intellegere, quid sit inplere legem, cum hoc de uerborum adiectione putat accipiendum, quia scriptum est, ne quid addatur scripturae dei uel detrahatur: unde dicit non debuisse adinpleri, quod ita perfectum commendatur, ut nihil addendum minuendumque sit. nesciunt ergo isti, quomodo adinpleat legem, qui sic uiuit, ut lex praecepit. plenitudo enim legis caritas, sicut dicit apostolus. istam caritatem dominus et exhibere et donare dignatus est mittendo fidelibus suis sanctum spiritum. unde item dicit idem a.postolus: caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum. qui datus est nobis. et ipse dominus: in hoc scient omnes, quia discipuli mei estis. si uos inuicem diligatis. inpletur ergo lex. uel cum fiunt, quae ibi praecepta sunt. uel cum exhibentur, quae ibi prophetata sunt. lex enim per Moysen data est, gratia autem et ueritas per Iesum Christum facta est. ipsa lex cum inpleta est, gratia et ueritas facta est. gratia pertinet ad caritatis plenitudinem, ueritas ad prophetiarum inpletionem. et quia utrumque uer Christum, ideo non uenit soluere legem [*]( 12 ci. Deut 12, 32 15 Rora. 13, 10 18 Rom. 5, 5 20 Ioh. 18, 35 24 cf. Ioh. 1, 17 ) [*]( 2 (et 3) regno (sup. o a m. 1 v) L Idęo C 4 pharisei C 7 pharisei C 9 intellegit (le in li corr. m. 1) C 14 nesciunt (n sec. s. I.) C 15 praecipit C est caritas b 16 et ante exhibere om. Lb 17 spiritum sanctum GSMb 18 caritas (s a m. 1 s. 1.) L 23 mosen S] 24 autem (s. I.) G, om. Pb flex C 26 plen. carit. Sb pphetarum P adimpletionem SGMb 27 non uenit] conuenit SIG )

490

aut prophetas. sed adinplere. non ut legi adderentur, quae deerant. sed ut fierent. quae scripta erant: quod ipsa eius uerba testantur. non enim ait. iota unum aut unus apex non transiet a lege. donec addantur, quae desunt, sed, donec omnia fiant.

LIBER DUODEUICESEMUS.

FAUSTUS dixit: Non ueni legem soluere sed adinplere. sed enim hoc, nisi aliud forte significat, a Christo dictum credere non minus tibi contrarium scias esse quam mihi. uterque enim nostrum sub hac opinione christianus est, quia Christum in destructionem legis ac prophetarum uenisse putauimus. quod si tu uerbo interim fateri non uis, attamen id operibus indicas. inde enim est. quod legis ac prophetarum praecepta et ipse contemnis, inde quod nouum testamentum Iesum condidisse utrique fatemur: quo quid aliud quam destructionem fatemur ueteris testamenti ? quae cum ita sint, quomodo Christum illud dixisse credemus, nisi ante nosmet ipsos damnemus stultae in praeteritum opinionis et ad paenitudinem recurramus obsequamurque legi de integro ac prophetis atque eorum curemus. qualiacumque sunt, obseruare mandata? quod cum fecerimus. tunc denique uere crediderimus dixisse Iesum. quia non uenerit legem soluere, sed adinplere. nunc autem falsum est. quia nec tu id credis, de quo me solum incusas. [*]( 7 Matth. 5, 17 ) [*]( 4 addtpntur S ) [*](7 Cap. XXXVI LPSGM adimplere (di s. I.) C 9 sciasj suas SlG 12 putauimus (erp. m. 2) L interim uerbo C interim (s. I. m. 2) 8 18 legis (e in i mut. m. 1) C 14 contempnis Lt, (p s. 1. m. 1) C 15 iesus b 5di**disse (ex credidisse) M ntrique-testamenti ita ras. S quo] quod llJLSGb 17 credimus SMG 18 dampnemua C stnlte L Stulte in praeteritum sqq. b 19 obsequamurq; (q; s. I. a m. 1) C . pphetas (sup. a m. 1 scr. i) L 20 curemus] recumus SlGrecurramus Sl sint C 21 crediderimus (ri s. 1.) S 24 incę.usaS 82 ncavsas (v s. I.) G )

491

Sed esto. licuerit in praeteritum errasse. quid nunc tandem? placetne ire sub legem, si eam Christus non tam soluit sed adinpleuit? placet circumcidi. id est pudendis insignire pudenda et deum credere sacramentis talibus delectari? placet suscipere sabbatorum otium et Saturniacis manus insertare catenis? placet in ingluuiem Iudaeorum daemonis — neque enim dei — nunc tauros. nunc arietes, nunc etiam hircos. ut non et homines dicam, cultris sternere, ac propter quod idola simus exosi. id nunc exercere crudelius sub prophetis ac lege ? placet denique feralium ciborum quaedam existimare munda. quaedam in inmundis et contaminatis habere. ex quibus inquinatiorem porcinam lex adserunt et prophetae ? negabis profecto horum quicquam faciendum nobis uolentibus perseuerare esse. quod sumus. quoniam quidem Christum dicentem audias dupliciter filium gehennae fieri eum, qui fuerit circumcisus. sabbatum uero nec ipsum seruasse uideas nec usquam mandasse seruandum. de cibis item ipsum adseuerantem audias nullo eorum inquinari hominem. quae in os ingrediuntur, sed ea potius. quae de ore procedunt. polluere. de sacrificiis item frequentem ipsius esse sermonem deum misericordiam uelle. non sacrificium. haec igitur si ita sunt. ubi illud erit non eum uenisse soluere legem et prophetas, sed adinplere ? quod si dixit. aut aliud significans dixit aut. quod absit. mentiens dixit aut omnino nec dixit. sed Iesum quidem mentitum esse nullus dicat dumtaxat christianus; ac per hoc aut aliter dictum est aut omnino nec dictum.

Et tamen me quidem iam aduersus capituli huius [*](15 Matth. 23. 15 19 cf. Matth. 15, 11 21 cf. Matth. 9, 13; 12. 7 ) [*]( 5 suscipere] suspicere L'P'SIMtG 6 in ingluuiem scripsi: ingluuiem LS inglubiem MxGl ad ingluuiem (ad s. 1. a m. 2) C daemoniis L2b 7 deo L2 hyrcos LC 9 sumus L2 12 inquinatiogg (Sltp. y a m. 1 r) C negabis (b ec u) M 14 esse (8. l.) S quidarm S 15 gehenne (h s. l. m. 1) C 17 seruandum de cibis Item SG 18 que S in*os (h er.) M 19 pvlluere (v aup. p tn. 1) 8 20 frequentfr (' dum G 23 alt. dixit (in marg. ut uidetur tli. 1 add.) C )

492

necessitudinem Manichaea fides reddidit tutum, quae principio mihi non cunctis. quae ex saluatoris nomine scripta leguntur. passim credere persuasit, sed probare, si sint eadem uera, si sana. si incorrupta; esse enim permulta zizania. quae in contagium boni seminis scripturis paene omnibus noctiuagus quidam seminator insperserit. idcircoque me ne hic quidem terruerit sermo. quamuis reuerendi nominis prae se ferat inscriptionem. quia probare mihi adhuc ex proposito licet. utrumne et hic interdiani satoris et boni sit. an nocturni * illius et pessimi. tu uero, qui temere omnia credis. qui naturae beneficium rationem ex hominibus damnas, cui inter uerum falsumque iudicare religio est cuique bonum a contrario separare non minus formidini est quam infantibus maniae, quid facturus eris, cum te in capituli huius angustiam necessitas coget ? dico autem. cum te Iudaeus seu quia alter sermonis istius non inscius interpellabit, quid ita legis et prophetarum praecepta non serues, cum Christus eadem non se uenisse soluere dicat sed adinplere ? nempe cogeris aut uanae superstitioni succumbere aut capitulum profiteri falsum aut te Christi negare discipulum.

AUGUSTINUS respondit: Iam totiens explosa atque conuicta quia repetis. nos quoque, quibus ea conuicimus, repetere non pigebit. ea christiani ex lege et prophetis non faciunt. quibus significata sunt ista, quae faciunt. illae quippe erant figurae futurorum. quas rebus ipsis per Christum reuelatis et praesentatis auferri oportebat. ut eo quoque ipso, quod haec [*](6 cf. Matth. 13, 25 ) [*]( 1 manicheaiC totum Lx q: Z1 5 poene C nocteuagus St 7 reuerendi (i ex e corr.) C se (er. m. 2) L ferat (a s. e) C 9 interzizani L t interzizanii Sb an] ac b 11 beneficium St 12 religio est b iudicare (fI a m. 2) S 14 manicę G28 maniae M 15 cogit L1SGMb 16 interpellauit L'ptMGS1 18 uanae] bonae LM* benę Cr1 21 Cap. XXXVII LSPMG Agustinus L 22 conuincimus LCSGMb repetire L'Mt 23 pigeuit JM1 24 quibusfaciunt (infra text add. fit. 1) C 25 istis b 26 oportebit (sup. i m. 1 add. a) C )

493

ablata sunt, lex et prophetae inplerentur. ibi quippe et hoc scriptum est daturum deum testamentum nouum, non quale dedi, inquit. patribus eorum. populus enim ille pro suo corde lapideo multa praecepta magis sibi congrua quam bona acceperat, quibus tamen figurarentur et prophetarentur futura; sed a non intellegentibus celebrabantur. cum autem uenerunt et patefacta sunt. quae illis significabantur, non iam illa iubentur facienda. sed leguntur intellegenda. unde ibi de hac etiam re futura dicitur: auferam eis cor lapideum et dabo eis cor carneum, id est non cor sine sensu, sed cor cum sensu. unde traxit apostolus cum ait: non in tabulis lapideis. sed in tabulis cordis carnalibus. quid enim aliud dixit quam cor carneum? quia ergo et hoc praedictum erat, magis si ista de nostra celebratione non auferrentur. non inplerentur lex et prophetae, quia non fieret, quod praedixerant; cum uero et hoc fit, inde potius intelleguntur adinpleri. unde uobis uidentur non adinpleri.

Nec nos terret insultatio tua, quod sabbatorum otium catenas Saturniacas appellas. uana est enim et inepta; nec tibi hoc dicere uenisset in mentem, nisi quia uos in die, quem dicunt Solis, solem colitis. sicut autem nos eundem diem dominicum dicimus. in eoque non istum solem, sed resurrectionem domini ueneramur. sic otium sabbatorum sine Saturni ueneratione a patribus obseruatum est, cum sic illud obseruari oportebat; erat enim umbra futurorum, sicut apostolus testis est. diebus quippe istis, quorum septenarius numerus in orbem redit. deorum suorum nomina gentes [*](2 cf. Hier. 31, 32 9 Ezech. 11,19 11II COT. 3, 3 25 cf. Col. 2, 17 ) [*]( 1 ibi scriptum § quippe et hoc S 3 inquid M1 4 praecepta om. b 5 acciperat LI 6 a] ea C calebrabantur C celebrabrantur G bn celebrantur S 8 iuuentur L*Ml 11 cum] quod (corr. ex cum m. 2) L 12 lapideis-tabnlis om. S 18 predictum C 14 auferenter LICIGI auferrentur (sec. r s. Z. a m. 1) M afferrentur S 16 et (in ras. m. 2 add.) 0 adimplere S2, (re in ri m. 1) C 21 si S* G 22 eoque] eo quod LSMG 28 ocium S 25 oportebit (sup. i a m. 1 a) C enim (s. Z. m. 1) C )

494

inposuerunt; de quibus ait apostolus, quod coluerunt et seruierunt creaturae potius quam creatori. quos in hac parte etiam uos imitamini, nisi quod cum eis lucidiora duo lumina, cetera uero sidera non cum eis adoratis. sed et mensibus inposuerunt nomina deorum suorum. propter honorem quippe Romuli, quia eum Martis filium crediderunt, primum mensem Marti dicantes Martium uocauerunt. et inde Aprilem nullo dei sui nomine, sed a re ipsa quasi aperilem, quod tunc plurimum germinis aperiatur in florem. inde tertium mensem Maium. quod Maiam, Mercurii matrem, deam colant. inde quartum Iunium a Iunone, inde ceteros usque ad Decembrem a numeris nominarunt. sed ex eis Quintilis atque Sextilis nominibus hominum, quibus diuinos honores decreuerant, appellati sunt Iulius et Augustus. nam septimus September et ceteri, ut dixi, usque ad Decembrem numerorum ex ordine nominibus enuntiantur. porro Ianuarius a Iano appellatus est, Februarius a februis, sacris lupercorum. uultis' ergo, ut et uos dicamini in mense Martio Martem colere? illo enim mense bema uestrum cum magna festiuitate celebratis. si autem uobis in mense Martio licere arbitramini aliud considerare, non Martem, cur ex die septimo, quod sabbatum a requie nominatum est, diuinis scripturis Saturnum inportare conamini, quia eum diem Saturni gentes appellauerunt? nempe iam uidetis, cum quanta inpietate deliretis.

De sacrificiis autem animalium quis nostrum nesciat magis ea peruerso populo congruenter inposita quam deo desideranti oblata? sed tamen etiam in his figurae nostrae [*]( 1 Rom. 1, 25 ) [*]( 2 quos X4 3 imitaminini. si (m. 2 sic) L I 4 luminarigi C eis] a ea b adoratis (a in ras.) S adorais G 8 aperilem (e s. I. a m. 1) LCGM2 aprilem PM' 9 plurimum C Eug. (ed. Knoll p. 289): primum LSGMPb 11 decembrium S 12 nominaųęrunt C 14 augustnsl augt' Ll 15 cęteri C 18 et C Eug. ed. Knöll p. 290): om. LSGM 23 quia (a s. ras.) S quiam G eum] cfl P eum (corr. ex cum) M 25 -sacrifitiis (fi s. I.) C 27 figure S )

495

fuerunt, quia nostra mundatio et dei propitiatio nobis sine sanguine nulla est; sed illarum figurarum ueritas Christus est, cuius sanguine redempti et mundati sumus. nam in figuris eloquiorum diuinorum et tauras dictus est propter uirtutem crucis, cuius cornibus inpios uentilauit, et aries propter innocentiae principatum et hircus propter similitudinem carnis peccati, ut de peccato damnaret peccatum; et si quod aliud sacrificii genus expressius commemoraueris. in eo quoque tibi Christum prophetatum esse monstrabo. quocirca siue circumcisio siue sabbatum siue differentia ciborum siue inmolatio sacrificiorum: omnia haec figurae nostrae fuerunt et prophetiae, quas Christus non soluere, sed adinplere uenit, cum ea, quae his praenuntiabantur, inpleuit. adtende cui contradicas: cum apostolo, ex apostolo dico: omnia haec figurae nostrae fuerunt.

Nam sicut te Manichaeus inpiam docuit peruersitatem, ut ex euangelio, quod haeresim tuam non inpedit, hoc accipias, iquod autem inpedit, non accipias: sic nos apostolus docuit piam prouisionem, ut quisquis nobis adnuntiauerit praeter id. quod accepimus, anathema sit. unde christiani catholici et uos inter zizania numerant. quia dominus exposuit quid sit zizania non aliqua falsa ueris scripturis inmissa. sicut tu nterpretaris, sed homines filios maligni, id est imitatores diabolicae falsitatis. nec omnia temere credunt; et ideo Manichaeo ceterisque haereticis non utique credunt. nec rationem ex hominibus damnant; sed quam uos dicitis esse rationem. errorem esse conuincunt. nec uerum falsumque iudicare inpium putant; ideo uestram sectam falsissimam, fidem autem [*](7 cf. Rom. 8, 3 14 I Cor. 10, 6 20 cf. Gal. 1, 8 sq. 24 cf. Matth. 13, 30 ) [*]( 1 propitiacio C 4 eloquiorum (i s. I. m. 1) C 6 hyrcus C 7 dampnaret C 11 sacrihtiorum C 16 manicheus LC 17 euangelio 01 heresim LCS non inpeditj impedit Z1 expedit ZJ 19 pia prouisione S pia prouisionem G preter C 20 accipimua PSGM1 21 sint C 24 diabolice C 25 hereticis LCS 26 hominibus (h s. I.) S 28 chatholicam C)

496

catholicam uerissimam iudicant. nec bonum a contrario separare formidant, sed malum non esse naturam, quia contra naturam est, intellegunt; non gentem nescio quam tenebrarum aduersum diuina regna a suo principio nascentem et rebellantem, quae uere ampliorem formidinem intulit deo uestro quam infantibus maniae; quippe quem dicitis, ne sua membra illius inpetu capta et uastata conspiciat, uelum contra se posuisse. proinde nullas ex hoc capitulo patiuntur angustias, quod quasi legis et prophetarum praecepta non seruent, quia et ex gratia Christi habent legitimam caritatem dei et proximi, in quibus duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae et quaecumque ibi uel rebus gestis uel sacramentorum celebrationibus uel locutionum modis figurate prophetata sunt, in Christo et ecclesia inpleri cognoscunt. unde nec uanae superstitioni suc cumbimus nec illud euangelii capitulum falsum esse dicimus nec Christi discipulos nos negamus, quia ea ratione ueritatis, quam pro meis uiribus totiens exposui, non aliam legem nec alios prophetas quam eos, quos catholica tenet auctoritas, non uenit soluere, sed adinplere.